Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA

Mübariz Yusifov
160
köpək-sobaka, kəfən-savan, kırk-sorok kimi paralelləri nümunə 
gətirərək yazır ki, “Bu cür paralelləri təsadüfi oxşarlıq və ya 
Azərbaycan və türk dillərində işlənən kino-sinema, siklop-kik-
lop, silindr-kilender tipli eyni sözün müxtəlif dillərdən, müxtəlif 
mənbələrdən (məsələn, kedr-sidr ağacı) alınmış forması kimi 
qiymətləndirmək olardı, lakin türk mənşəli sözlərin də ayrı-ayrı 
türk dilləri üzrə k-s fərqi ilə yayılması, yəni kemik-sümük tipli 
paralellərin varlığı və belə paralellərin hətta, eyni dildə işlən-
məsi faktı göstərir ki, hind-Avropa dillərində olduğu kimi, türk 
dillərində də qədim k-s fərqi olmuşdur”.
1
Göstərilən nümunələr ciddi faktlardır. Ancaq onu da nəzərə 
almaq lazımdır ki, dialekt faktı kimi, bir qayda olaraq, nitq də-
yişmələri nəzərə alınır. Paralel keçidlər üzrə formalaşan sözləri 
isə dilin leksik-semantik inkişafında müvafiq rolu olan sinonim-
ləşmənin qədim izlərindən biri kimi də nəzərə almaq olar. Doğ-
rudur, dillərarası xüsusi leksik vahidlərin yaranmasında dife-
rensiallaşma prosesinin mühüm rolu vardır. Ancaq onu da etiraf 
etmək lazımdır ki, qohum dillər arasında paralel keçidli sözlərin 
baş verməsi sinonimliyə aparan yollardan biri olmuşdur. Müxtə-
lifsistemli dillərdə paralel keçidli sözlərin baş verməsi də dil-
lərin leksik-semantik inkişafını göstərən proseslərdən biri kimi 
qiymətləndirilə bilər.
Türk dilləri nümunəsində paralel keçidlərlə səciyyələnən 
aşağıdakı kimi dil faktlarını misal göstərmək olar:
K (q, x) – s: koyun (türk, qaq.), qoyun (Azərb. türkm.), xoy 
(xak), sarık (tat.).
K-s: kemik (türk. qaq.), sümük (Azərb.); kar (Azərb.), keren 
(qaq.qırğ.), sağır (türk).
K- (q) – p (v): kurt (türk), qurd (Azərb.), püüz (xak.), börü 
(tuv.), buri (özb.), büre (tat).
1
F.A.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı, 1989, s. 111-112. 

---