Mühazirə Ali məktəb pedaqogikasının predmeti, kateqoriyaları və tədqiqat metodları

4. Ali məktəb pedaqogikasının tədqiqat metodları
Bütün elmlər, o cümlədən pedaqogika, elmi tədqiqatların köməyi ilə inkişaf edib, yeni-yeni müddəalarla zənginləşir. Pedaqoji tədqiqatlar tədqiqat metodlarının köməyi ilə aparılır. Tədqiqat metodları dedikdə, nəzəri və ya eksperimental tədqiqatların təşkili yolları başa düşülür. Pedaqoji tədqiqatlarda müxtəlif metodlardan istifadə olunur. Həll edilən problemin xarakteri və miqyasından asılı olaraq ən ümumi, ümumelmi və xüsusi metodlar fərqləndirilir. Ən ümumi metod kimi dialektik metoddan istifadə olunur. Pedaqoji tədqiqatlarda istifadə olunan ümumelmi metodlara: empirik idrak metodları, nəzəri idrak metodları, idrakın ümumi məntiqi metod və priyomları daxildir. Ümumelmi metodlar müxtəlif elmlərin tədqiqat obyektlərinə və tədqiqatın xarakterinə uyğun şəkildə dəyişikliyə uğrayaraq konkret elmi metodlar formasında tətbiq olunur. Pedaqoji tədqiqatda istifadə olunan konkret elmi metodları 4 qrupa bölmək olar:
a) empirik tədqiqat metodları;
b) nəzəri tədqiqat metodları;
c) empirik-nəzəri tədqiqat metodları;
ç) pedaqoji tədqiqatda riyazi – statistik, sosioloji metodlar.
Empirik tədqiqat metodları müəyyən faktlar toplamağa xidmət edir. Bu metodlara daxildir: pedaqoji müşahidə, pedaqoji müsahibə, anket sorğusu, pedaqoji konsilium, pedaqoji sənədlərin və fəaliyyət məhsullarının öyrənilməsi metodları.
Nəzəri tədqiqat metodları nəzəri mənbələrin öyrənilməsi, təhlili və nəticə çıxarılması məqsədi güdür. Nəzəri tədqiqatlar praktik faktlar səviyyəsində yox, əsasən, pedaqoji anlayışlar səviyyəsində aparılır və pedaqogikanın köklü problemlərinə (məsələn, pedaqoji qanun və prinsiplərin tədqiqi, şəxsiyyətin formalaşması amillərinin öyrənilməsi və s.) həsr olunur. Nəzəri tədqiqat metodlarına daxildir: təhlil və tərkib, induksiya və deduksiya, modelləşdirmə, müqayisəli-tarixi təhlil metodları.
Pedaqoji tədqiqatda bəzən empirik-nəzəri metodlar əlaqəli şəkildə tətbiq olunur. Belə metodlara eksperiment, təcrübi-eksperimental iş, sınaq metodları daxildir. Pedaqoji eksperiment müəyyən pedaqoji fərziyyəni yoxlamaq metodudur. Məqsədinə görə pedaqoji eksperimentin bir neçə növü ayırd edilir: müəyyənedici, öyrədici və yoxlayıcı eksperiment. Təşkili formasına görə eksperiment üç cür olur: təbii (adi, təbii şəraitdə keçirilir), laborator (laboratoriya şəraitində keçirilir) və kompleks eksperiment (həm təbii, həm də laborator şəraitdə keçirilir). Eksperimentin səmərəli nəticə verməsi üçün onu başqa metodlarla (müşahidə, müsahibə, anket sorğusu və s.) əlaqələndirmək mühüm şərtdir. Pedaqoji tədqiqatlarda eksperiment metodu ilə yanaşı, təcrübi-eksperimental iş, sınaq metodları da tətbiq olunur. Bu zaman müəyyən proqram (plan) üzrə təcrübə işləri aparılır, onların səmərəliliyi öyrənilir. Pedaqoji tədqiqatlarda yeri gəldikcə riyazi-statistik və sosioloji metodlara da müraciət olunur. Riyazi-statistik metodlar tədqiqatın nəticələrini kəmiyyət baxımından tədqiq etməyə imkan verir. Sosioloji metodlar isə pedaqogikanın sosial məsələlərinin (ailə və mühitin təlim-tərbiyə işinə təsiri, kollektiv və fərdin münasibətləri, peşəseçmə və s.) həllində geniş tətbiq olunur. Sosioloji metodlara kütləvi sorğular, intervyu, reytinq, ranqlaşdırma, sosiometrik metodlar (şkala, sosioqramma və s.) daxildir.
Pedaqoji tədqiqat metodları tədqiqat prosesində kompleks şəkildə tətbiq olunur, alınan nəticələr tutuşdurulur. Tədqiqat metodlarının düzgün seçilməsi tədqiqatın metodikası baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Pedaqoji tədqiqatın metodikası tədqiqatın texnologiyasını, bütün mərhələlərini özündə əks etdirir. Tədqiqatın metodikasında, şərti olaraq, üç mərhələni fərqləndirmək olar:
- Hazırlıq mərhələsində tədqiqatın nəzəri məsələləri araşdırılır: tədqiqatın obyekti, predmeti (nəyi öyrənmək?), məqsədi (nəyə nail olmaq?), vəzifələri (məqsədə çatmaq ümün hansı işləri görmək lazımdır?), tədqiqatın problemi (həlli tələb olunan məsələ) müəyyən edilir, fərziyyə (problemin həlli yolları) müəyyənləşdirilir.
- İcra mərhələsində tədqiqat metodlarının köməyi ilə pedaqoji faktlar toplanıb tədqiq edilir və müvafiq nəticələr çıxarılır. Həmin nəticələr zəruri halda eksperiment və təcrübə ilə yoxlanılır.
- Yekun mərhələsində tədqiqat materialları kəmiyyət və keyfiyyət baxımından təhlil olunur, fərziyyənin düzgün olub-olmaması aydınlaşdırılır. Tədqiqat materialları pedaqoji nəzəriyyə əsasında şərh edilir, yeni qanunauyğunluqlar müəyyən olunur.