Mühazirə Ali məktəb pedaqogikasının predmeti, kateqoriyaları və tədqiqat metodları

3. Tələbə şəxsiyyəti və onun xüsusiyyətləri
Gənclik yaşı şəxsiyyətin çiçəkləndiyi dövrdür. Bu dövr bir çox psixi funksiyaların, xüsusən intellektual keyfiyyətlərin inkişafı üçün daha məhsuldardır. Gənclik yaşında nəzəri və məntiqi təfəkkür daha yaxşı inkişaf edir, təfəkkür əməliyyatları – təhlil, tərkib, müqayisə, ümumiləşdirmə, sistemləşdirmə, konkretləşdirmə, ağlın müstəqilliyi, tənqidiliyi, çevikliyi daha qabarıq şəkildə təzahür edir. Hafizə, xüsusən məntiqi hafizə də yüksək inkişaf səviyyəsinə çatır. Tədqiqat (E.İ.Stepanova) göstərir ki, 18-21 yaş təfəkkürün və hafizənin yüksək inkişaf səviyyəsi, diqqətin isə nisbətən aşağı səviyyəsi ilə səciyyələnir. Tələbələrin maraq dairəsi genişlənir: onların maraqları təkcə təlimlə məhdudlaşmayıb, digər fəaliyyət sahələrini də (idman, incəsənət, elmi və ictimai fəaliyyət, şəxsi həyatın təşkili və s.) əhatə edir. Onlar zehni, mənəvi, ictimai-siyasi cəhətdən yetkinləşirlər. Bu dövrdə elmi biliklərin, həyat təcrübəsinin, müstəqil düşüncə və davranışın sintezi sayəsində gənclərdə dünyagörüşü, etik və estetik baxışlar daha intensiv formalaşır. Nəzəri təsəvvürlərin bir çox sahələri (məhəbbət, ailə, dostluq və s.) gənclər üçün praktik əhəmiyyət kəsb edir. Tələbə gəclərin davranışı, mənəvi inkişafı daha çox onların əxlaqi şüuru, əqidəsi, yönəlişliyi ilə şərtlənir. Onlar şəraitdən, vəziyyətdən asılı olaraq düzgün davranış vərdişlərinə yiyələnirlər. Bir çox mənəvi-əxlaqi anlayışlar (borc və vəzifə hissi, şəxsi ləyaqət, qurur hissi, şərəf, vicdan, ədalət və s.) gənclər üçün daha böyük məna kəsb edir. Tələbələr müstəqilliyə, özlərinin “böyüklüyünü” təsdiq etdirməyə can atır, bəzi müəllimlərin onlara inamsız yanaşmasına, “böyüklükləri” ilə hesablaşmamasına, özlərini tələbədən üstün tutmasına açıq və ya gizli etiraz edirlər. Belə hallar, o cümlədən böyüklərin təzyiqi bir çox tələbələrdə (xüsusən oğlanlarda) güclü neqativ reaksiya doğurur. Gənclərdə “böyüklük” hissi özünüifadə, özünütəsdiq hissləri və öz fərdiyyətini ifadə etmək səyləri ilə qovuşur. Müəllimlər tələbə gənclərin “böyüklük” hissinə, şəxsiyyətinə hörmətlə yanaşmalı, onların özünütəsdiq və özünüifadəsi üçün kömək göstərməlidirlər. Gənclər hər cür fədarkarlığa hazırdırlar. Sözü üzə deməkdən çəkinmir, cəsarətli və qorxmazdırlar, daha çox romantik olurlar, xəyallarla yaşayırlar. Lakin onlardan bir qismi romantikanı həyat haqqında suni, qeyri-real təsəvvürlərlə qarışdırırlar. Nəticədə onlarda bəzi neqativ hallar (tənbəllik, məyusluq) baş qaldırır: onlara elə gəlir ki, özlərini əhatə edən nə varsa hamısı cansıxıcı, boz, diqqəti çəkməyən adi şeylərdir. Belə hallarla qarşılaşdıqda müəllimlər gənclərin həyata, gələcəyə inamını, ümidini artırmağa çalışmalıdırlar. Gənclər üçün özünütəhlil, təndiq, özünütənqid, özünüqiymətləndirmə səciyyəvidir. Onlar tənqid etməyi xoşlayırlar, başqalarını qiymətləndirərkən çox vaxt ifrata yol verirlər. Bəzən belə ifratçılıq böyüklərin, xüsusən yaşlı müəllimlərin fikirlərinə, rəyinə, məsləhətlərinə qarşı mənfi münasibətə keçir. Lazımi tərbiyə işi aparılmadıqda belə münasibət münaqişələrə gətirib çıxara bilər. Tələbə gənclərin özünüqiymətləndirməsi bəzən qeyri-real, ziddiyyətli olur. Özünüqiymətləndirmə ideal və real “Mən”in müqayisəsi yolu ilə həyata keçirilir. Çox vaxt ideal “Mən” kifayət qədər dərk edilmir, real “Mən” isə o qədər də aydın olmur (tutğun və xəyali olur). Belə hal tələbədə özünə qarşı daxili inamsızlığa gətirib çıxara bilər. Bu isə, öz növbəsində, çox vaxt zahiri aqressivliklə, kobudluqla müşayiət olunur. Tələbə gənclərin sosial-psixoloji yetkinliyi seçdikləri ixtisaslara şüurlu münasibətlərində özünü göstərir. Düzgün seçilmiş ixtisas gənclərin təlimə fəal və məsuliyyətli yanaşmasına, şəxsiyyətin zəruri keyfiyyətlərinin formalaşmasına müsbət təsir edir. Bu halda dövlət məqsədləri ilə tələbələrin şəxsi məqsədləri üst-üstə düşür, lazımi səmərə verir. Təcrübə göstərir ki, ali məktəbdə seçdikləri ixtisaslara şüurlu yanaşan tələbələr ilk günlərdən təlimə böyük səy və maraq göstərir, tapşırıqları yüksək səviyyədə yerinə yetirir, mühazirə və seminar məşğələlərində fəal olur, ali məktəbin daxili qaydalarına əməl edirlər. Əksinə, daxil olduqları ixtisasa təsadüfi gələn tələbələr mühazirələrdə laqeydlik, intizamsızlıq göstərir, qeydlər aparmır, arxa tərəfdə oturub söhbət edir və ya mobil telefonla oynayırlar. İmkan yarandıqda belələri mənfi motivlə birləşib mühazirə və məşğələlərə mane olurlar. Belə halların qarşısını almaq üçün fakültə dekanlığı, ixtisas kafedraları, müəllimlər tələbələrlə təlim və peşəyönümü istiqamətində fərdi iş aparmalı, peşəyə maraq və meyl formalaşdırmağa, onun cəmiyyət və gəncin şəxsi həyatı üçün nə kimi rol oynadığını aydınlaşdırmağa çalışmalıdırlar. Bu məqsədlə “İxtisasa giriş” kursunun tədrisi (daha doğrusu, bərpa edilməsi) səmərəli olardı. Tələbələrin zehni, mənəvi, psixi inkişafı ziddiyyətlər və onların həlli ilə bağlıdır. Gənclik yaşı üçün müəyyən sosial-psixoloji ziddiyyətlər səciyyəvidir. Onlardan bəzilərini qeyd edək: - tələbə gənclərin geniş arzuları ilə onları həyata keçirmək imkanları arasında ziddiyyət; - maddi və mənəvi tələbatların artması ilə onları təmin etmək üçün iqtisadi imkanlar arasındakı ziddiyyət; - böyük həcmdə informasiyalarla onları dərindən dərk etmək imkanları və vasitələri arasında ziddiyyət; - böyük həcmdə tədris materiallarını mənimsəmək zərurəti ilə tələbənin vaxt büdcəsi arasındakı ziddiyyət; - ali məktəb həyatının ciddi norma və qaydaları ilə tələbənin müstəqilliyi, sərbəstliyi arasındakı ziddiyyət və s. Tələbə şəxsiyyətinin formalaşması ilə bağlı göstərilən ziddiyyətlər və onların həlli ali məktəbdə tədris-tərbiyə işinin, habelə mütəxəssis hazırlığının məzmununu, forma və metodlarını təkmilləşdirməkdə mühüm əhəmiyyət kəsb edir.