MühaziRƏ MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyenanin iNKİŞAF tariXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

MAHAZİRƏ 5. MİKROORQANİZMLƏRİN TƏBİƏTDƏ YAYILMASI 
Torpağın mikrobiotası 
Mikroblar  təbiətdə  geniş  yayılmışdır. Onlara torpaqda, suda, havada, bitkidə, 
heyvan  orqanizmində,  okeanların  dərinliyində,  hündür  dağların  zirvələrində, 
Arktika buzlarında və qızmar səhralarda təsadüf edilir. Təbiətdə mikrobların geniş 
yayılması  ilk  dəfə  L.Paster  tərəfindən  müəyyən  edilmişdir.  Müxtəlif  yerlərin 
coğrafi  şəraitindən,  iqlimindən  və  s.  asılı  olaraq  mikroorqanizmlər  həm  kəmiyyət 
və həm də keyfiyyət etibarı ilə dəyişilə bilirlər. 
Mikroorqanizmlərin  xarici  mühitin  amilləri  ilə  (işıq,  istilik,  qida  maddəsi, 
torpağın  mühit  reaksiyalı  və  s.)  qarşılıqlı  münasibətini  və  o  mühitə  uyğunlaşaraq 
yaşamaq xüsusiyyətlərini öyrənən elm ekologiya adlanır.  
Mikroorqanizmlərin belə geniş yayılmasının əsas səbəbi onların kiçik ölçüyə, 
az  çəkiyə  malik  olması  və  sürətlə  çoxalmalarıdır.  Digər  canlılar  kimi 
mikroorqanizmlərin ilk tarixi beşiyi su mühiti olmuşdur. Sonrakı geoloci dövrlərdə 
torpağın  əmələ  gəlməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  mikroorqanizmlər  üçün  artıq  torpaq 
mühiti  əsil  yaşayış  yeri  olmuşdur.  Su  havaya  nisbətən  mikroorqanizmlərlə  daha 
zəngindir.  Müəyyən  olunmuşdur  ki,  1  qram  torpaqda  milyonlarla,  hətta 
milyardlarla  mikrob  vardır.  Bunun  əsas  səbəbi  torpaqda  mikroorqanizmlərin 
inkişafını  təmin  edən  hər  bir  şəraitin  olmasıdır.  Onlar  qidalanmaq  üçün  kifayət 
qədər  üzvi  və  mineral  maddələr,  nəmlik,  oksigen,  mühit  reaksiyası  və  s.  Təmin 
etməklə bərabər, torpaq zərrəcikləri  günəşin öldürücü təsirindən bu  xırda canlıları 
qoruyur.  Odur  ki,  torpaqda  mikroorqanizmlərin  bir  çox  növləri  –  bakteriyalar, 
aktinomisetlər və göbələklər məskən salmışdır. Hesablamalar göstərir ki, çürüntülü 
torpağın 2-15 sm dərinlikdə olan qatının 1 qr torpağında 1-dən 10  milyarda qədər 
bakteriya, 20 milyon şüalı göbələk, 100 minə qədər göbələklər, 100 min yosunlar, 
1 milyona qədər ibtidailər və s. olur. 
Mikroorqanizmlər  torpaqda  heyvan  və  bitki  qalıqlarını  sadə  mineral 
birləşmələrə  parçalayıb,  onları  yenidən  bitkilərin  və  heyvanların  istifadəsinə 
qaytarırlar.  Bitkilərin  karbohidratlı  qidası  üzvi  maddələrin  mikroorqanizmlər 
tərəfindən  CO
2
-yə  qədər  parçalanması  nəticəsində  əmələ  gəlir.  Torpaqda 

---

106 
 
mənimsənilə  bilən  azotlu  maddələr  də  mikroorqanizmlərin  iştirakı  ilə  əmələ  gəlir. 
Torpağın 
fiziki 
və 
kimyəvi 
xüsusiyyətlərindən 
asılı 
olaraq, 
oradakı 
mikroorqanizmlər  həm  sayca,  həm  də  növ  tərkibinə  görə  dəyişirlər.  Torpağın 
mikrobiotasına onun tipi, ilin fəsilləri, torpağın şumlanması, ona müxtəlif gübrələrin 
verilməsi və s. böyük təsir göstərir. 
Zəif  qələvili  əkin  torpaqlarında  bakteriyaların  miqdarı  çox,  nisbətən  turş, 
bataqlıq və ya torflu torpaqlarda isə az olur. 
Aparılan  mikrobioloji  təhlillər  göstərir  ki,  1  q  çox  məhsuldar  torpaqda  orta 
hesabla 50 milyard və daha çox mikroorqanizmlər vardır ki, bunların ən çox miqdarı 
yaz və payız fəsillərinə təsadüf edir. 
Torpağın  mikrobiotası  öz  müxtəlifliyi  ilə  də  kəskin  fərqlənir.  Burada  qeyd 
olunduğu  kimi,  onda  bakteriyalar,  aktinomisetlər,  maya  və  kif  göbələkləri, 
yosunlar, ibtidailər və s. yayılmışdır. 
Torpaq  mikroorqanizmləri  arasında  həm  saprotrof,  həm  də  xəstəlik  əmələ 
gətirən növlərə, yəni patogenlərə rast gəlmək olar. 
Saprotrof  bakteriyalardan  əsasən  kokkları  (Microc.albus,  Microc.candidaus, 
Microc.cereus  flarus,  Microc.raseus),  çöp  forma-lılardan  üzvi  maddələrin 
parçalanmasında  iştirak edən Bact.proteus vulgaris, Bac.subtilis, Bac.megaterium, 
Bac.mesentericum,  Bac.my-coides,  Bac.cereus,  Bac.virgulus  və  digərlərini  qeyd 
etmək olar. 
Bunlarla  yanaşı,  torpaqda  çoxlu  miqdarda  nitritləşmə  aparan,  azot  fiksə 
edənlər, sellülozanı parçalayanlara da rast gəlmək olur. 
Xəstəlik  əmələ  gətirən  bakteriyaların  sporlu  formaları  da  torpaqda  geniş 
yayılmışdır.  Bu  sporlar  torpaqlarla  əlaqədar  olan  yaralanmalar  zamanı  orqanizmə 
düşüb tetanus, qarayara, qazlı qanqrena kimi ağır xəstəliklər törədə bilirlər. 
Aktinomisetlər  mikroorqanizmlərin  ümumi  miqdarının  10-30%-ni  təşkil 
edirlər.  Bunlar  əlverişli  mühitdə  çoxlu  spor  əmələ  gətirməklə  hədsiz  çoxalır. 
Aktinomisetlər  az  rütubət  sevəndirlər.  Ona  görə  də  Azərbaycan  torpaqlarında 
qızmar  yay  günlərində,  torpağın  rütubəti  az  olduqda  bunların  miqdarı  hədsiz  çox 
olur və həmin müddətdə bunlar bakteriyalara nisbətən bəzən üstünlük təşkil edirlər. 

---

107 
 
Torpaqda  müxtəlif  kif  göbələkləri  də  geniş  yayılmışdır.  Şimal  torpaqlarında  kif 
göbələklərinin miqdarı cənub torpaqlarına nisbətən yüksəkdir (1%-ə qədər). Cənub 
torpaqlarında  isə  bunların  miqdarı  hədsiz  az  olur  və  xüsusilə  respublikamızın 
torpaqlarında  kif  göbələklərindən  Aspergilius  və  Penicillium  cinsləri  üstünlük 
təşkil edir. Rhizopus, Mucor, Trichothecium, Trichoderma, Alternaria, Verticillium 
və s. göbələk cinslərinin növləri də təsadüf olunur. 
Mikroorqanizmlərin  miqdarı  torpaq  qatlarında  qeyri-bərabər  yayılmışdır. 
Onların ən çox sayı 5-10 sm torpaq qatında müşahidə olunur. Torpağın ən üstündə, 
quraqlıq və günəşşüalarının təsirinə  məruz qaldıqlarından mikroorqanizmlər sayca 
çox  az  olurlar.  Torpağın  dərinliyi  artdıqca  mikroorqanizmlərin  miqdarı  da  azalır. 
Bu  da  mikroorqanizmlərə  lazım  olan  qida  maddələrinin,  eləcə  də  oksigeninaşağı 
qatlara getdikcə azalması iləəlaqədardır.