MÜhaziRƏ MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyenanin iNKİŞAF tariXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ


Taxılın mikrobiotasının müxtəlif saxlanma şəraiti və emalı zamanı dəyişilməsi



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə16/22
tarix23.02.2017
ölçüsü5,01 Kb.
#9399
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   22

Taxılın mikrobiotasının müxtəlif saxlanma şəraiti və emalı zamanı dəyişilməsi 
Çoxlu  tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  əgər  taxıl  quru  vəziyyətdə  olarsa  və  daimi 
temperatur 
şəraitində 
saxlanarsa, 
onun 
saxlanma 
müddəti 
uzandıqca 
mikroorqanizmlərin 
ümumi 
miqdarı 
azalır, 
həmçinin 
taxıl 
kütləsinin 
mikrobiotasının  keyfiyyət  tərkibi  də  bir  qədər  dəyişir.  Məsələn,  buğda  və  çovdarı 
normal  şəraitdə  uzun  müddət  saxladıqda  Pseudomonas  herbicola  bakteriyaları 
tamamilə  ölür,  lakin  spor  əmələ  gətirən  Bacillus  mesentericus,  Bacillus  subtilis 
bakteriyaları,    həmçinin  kif  göbələklərinin  sporları  yaxşı  qalırlar.  Əgər  taxılın 
saxlanması  normal  şəraitdə  davam  edərsə,  mikroorqanizmlər  –  kif  göbələkləri  və 
başqaları – sükunətdə olur və çoxalmırlar. 
Saxlanma şəraiti dəyişilən zaman (nəmliyin, temperaturun artması) istər təzə 
yığılan,  istərsə  də  uzun  müddət  saxlanılan  taxıl  kütləsində  mikroorqanizmlər  ola 
bilər  və  onlar  tədricən  və  ya  sürətlə  çoxala  bilər.  Bu  zaman  bir  növü  digəri,  o 
cümlədən epifitləri kif göbələkləri əvəz edir. Sahədə və taxıl anbarında əlverişsiz 
şəraitdə saxlanma zamanı bir neçə gündən sonra mikroorqanizmlərin təsiri altında 
taxıl qismən, yaxud tamamilə xarab ola bilər. 
Saxlanma zamanı (dən) taxıl kütləsində mikroorqanizmlərin inkişafına imkan 
verən  mühüm  şərait:  taxıl  kütləsinin  və  onun  ayrı-ayrı  komponentlərin  nəmliyi; 
onun  aerasiya  dərəcəsi;  dənin  tamlığı  və  onun  örtük  toxumasının  vəziyyəti; 
qatışıqların miqdarı və növ tərkibi hesab edilir.  
Normal  keyfiyyətli  taxılda  mühit  reaksiyası  pH-5,6-6,4  arasında  olur.  Hiss 
olunacaq  dəyişiklik  isə  taxıl  xarab  olanda  müşahidə  edilir.  Taxıl  kütləsinin  adi 

167 
 
mikrobiotasına  düz  günəş  şüası  öldürücü  təsir  edir.  Lakin  səpələnən  şüaya  əksər 
saprotrof mikroorqanizmlər laqeyd münasibət göstərirlər. 
Rütubət və temperaturun taxıl kütləsinin mikroorqanizmlərinə təsiri. 
Mühitin  rütubəti  mikroorqanizmlər  üçün  vacib  şərtdir.  Yığım  zamanı  bir 
qayda olaraq müxtəlif rütubətli taxıl alınır (7%-dən 30%-ə qədər və daha çox). 
Təzə  yığılmış  taxılda  rütubətin  belə  kəskin  dəyişməsi  yığım  şəraitindən, 
qıçada,  sünbüldəki  ayrı-ayrı  dənlərin  rütubətinin  müxtəlifliyindən,  həmçinin  alaq 
qatışıqlarının olmasından asılıdır. Yığım zamanı taxılın nəmliyi sünbülün ayrı-ayrı 
sahələrində  paxlanın  qıça  yaxud  qınında  geniş  həddə  dəyişə  bilər.  Üzvi  mənşəli 
alaq qatışıqları və müxtəlif bitki qalıqları – yüksək nəmliyə malik ola bilər (60%-ə 
qədər  və  daha  çox).  Əgər  taxıl  kütləsi  vaxtında  qatışıqlardan  təmizlənməsə,  onda 
bu  rütubət  çox  tezliklə  əsas  taxıla  keçər.  Yüksək  rütubət  həmçinin  xırda,  xüsusilə 
cılız  və  əzilmiş  dənlərdə  olur.  Hətta  bir  dəndə  nəmlik  bərabər  paylanmır.  Dənin 
rüşeymi hiqroskopik olduğu üçün su ilə daha zəngin olur. 
Müəyyən  olunmuşdur  ki,  dəndə  mikroorqanizmlərin  inkişafı  yalnız  onda 
sərbəst suyun olduğu zaman mövcuddur. Birləşmiş sudan mikroorqanizmlər istifadə 
edə  bilmir.  Birləşmiş  su  elə  suya  deyilir  ki,  dənin  hidrofil  kolloidləri:  zülallar, 
nişasta ilə kimyəvi və fiziki birləşmiş olur. Buğda dənində birləşmiş su orta hesabla 
14% olur. 
Rütubətlik  yüksələn  zaman  dəndə  damcı  şəklində  sərbəst  su  əmələ  gəlir  ki, 
bundan mikroorqanizmlər həyat fəaliyyəti prosesində istifadə edirlər. 
Dən  kütləsində  rast  olunan  mikroorqanizmləri  rütubətə  tələbatlarına  görə 
adətən  üç  qrupa  bölürlər:  hidrofitlər,  mezofitlər  və  kserofitlər.  Rütubətin  mühitdə 
olmasına ən az tələbkar göbələklər – kserofitlərdir. 
Taxılın  rütubəti  ətrafdakı  havanın  nisbi  rütubəti  ilə  qarşılıqlı  əlaqədə  olur. 
Taxılın  və  toxumun  rütubəti  havanın  nisbi  rütubətinin  80-100%  həddində  kəskin 
qalxır.  Havanın  nisbi  rütubəti  70%  olduğu  zaman  taxıl  bitkilərinin    dənində 
rütubətlik  14,5%,  75%-də  15-16%-ə  uyğun  olur,  80-100%  rütubətlikdə  32-36%-ə 
çatır. 

168 
 
Havanın  nisbi  rütubətinin  taxılın  rütubətliyinə  təsiri  yalnız  saxlanma  zamanı 
deyil, həm də tarlada onun yetişməsi və daşınması zamanı da müşahidə edilir. 
Bununla  əlaqədar  taxıl  kütləsində  baş  verəcək  rütubət  dəyişkənliyi,  bu  və  ya 
digər mikroorqanizmin qrupları – hidrofitlər, mezofitlər yaxud kserofitlərin inkişafı 
üçün şərait yarada bilər. 
Taxılda  rütubətliyin  artması  birinci  növbədə  bəzi  kif  göbələklərinin  – 
kserofitlərin,  sonra  isə  mezofitlərin  fəal  inkişafı  üçün  şərait  yaradır.  Taxıl 
kütləsində  rast  olunan  tipik  kserofitlərə,  Aspergellus  cinsinin  nümayəndələri, 
mezofitlərə isə Penicillium  Mucor cinslərinin nümayəndələri aiddir.  
Kif  göbələkləri  –  kserofitlərin  inkişafı  və  sərbəst  suyun  meydana  çıxması 
üçün  mümkün  olan  rütubətliyin aşağı  həddi,  taxıl  kütləsinin  «kritik»  rütubətliyinə 
təxminən uyğun gəlir. 
Müxtəlif  taxıl  bitkilərinin  kritik  rütubətliyi  müxtəlif  olub,  toxumun  kimyəvi 
tərkibindən və anatomik quruluş xüsusiyyətindən asılıdır. Belə ki, buğda toxumunda 
göbələklər  –  kserofitlər  14,5%  rütubətlikdə,  qarğıdalı  toxumunda  –  13,5-14%-də, 
darıda  –  12,0-13,0%-də,  günəbaxanda  –  6,0-10,0%-də  (yağın  miqdarından  asılı 
olaraq) inkişafa başlayır. 
Taxılın  və  toxumun  saxlanma  təcrübəsində  qeyd  olunur  ki,  bəzi  kif 
göbələkləri  nəinki  onun  kritik,  həm  də  kritik  rütubətliyindən  xeyli  aşağıda  da 
inkişaf edə bilər. Bu göbələklər rütubətlik çatışmadıqda zəif inkişaf edir və az fəal 
olur, zəif kiflənmə prosesi gedir. Nəticədə göbələk inkişaf etdikcə tədricən nüvənin 
tərkibi  dəyişir,  mübadilənin  zəhərli  məhsulları  ifraz  olunur,  bu  da  dənin 
cücərməsinə  mənfi  təsir  göstərir.  Belə  kiflənmədən  qorunmaq  üçün,  yığımdan 
sonra  dərhal  rütubətliyin  kritik  vəziyyətindən  aşağı  qədər  qurudulmalıdır.  Əsasən 
havası qızdırılmış aktiv vintilyasiyalı qurutma məsləhət görülür. Taxıl partiyasının 
uzun  müddət  saxlanmaya  boşaldılmasına  «quruluq»  tələbini  təmin  edənlərə  icazə 
verilir  (buğda  və  çovdar  üçün  rütubətlik  14,0%  yuxarı  olmaması).  Rütubətliyi 
15%-dən  çox  olan  taxılın  aşağı  temperaturda  yalnız  qısa  müddətdə  saxlanmasına 
icazə verilir. 

169 
 
Mühiti  temperaturu  mikroorqanizmlərin  intensiv  inkişafını  müəyyən  edən 
mühüm  amillərdən  biridir.  Taxıl  kütləsindəki  mikrobiotanın  həyat  fəaliyyəti  ətraf 
mühitin temperaturundan da asılıdır. 
Məlumdur  ki,  bütün  mikroorqanizmlər  temperatur  şəraitində  inkişaf 
münasibətinə görə psixrofillərə, mezofillərə və termofillərə bölünür. 
Taxıl  kütləsində  rast  olunan  bakteriya  və  kif  göbələklərinin  əksəriyyətini 
mezofill  qruplara  aid  etmək  olar.  Belə  ki,  onların  inkişafının  optimal  temperaturu 
25-30C  həddində  olur.  Termofil  bakteriyalara  yalnız  taxılın  öz-özündən  qızışma 
prosesinin axırıncı mərhələsində, temperatur 50-60C qalxdıqda müşahidə olunur. 
Temperatur  aşağı  düşdükdə  (10C  aşağı)  əksər  mikroorqanizmlər  öz 
inkişaflarını dayandırır, lakin onlardan çoxu hətta 0C aşağı temperatur zamanı da 
həyat qabiliyyətini saxlayır. 
Taxıl  kütləsinin  dondurulmasında  çox  zaman  mikroorqanizmlərin  inkişafı 
dayanır, lakin onların ölümünə səbəb olmur. Aşağı temperatura kif göbələklərini bəzi 
növləri  davamlıdır  və  onlar  arasında  hətta  mənfi  temperaturda  inkişaf  etmək 
qabiliyyətinə  malik  olanlar  da  var.  Bununla  əlaqədar  olaraq  rütubətli  taxılı  uzun 
müddət  saxladıqda,  o  daimi  aşağı  temperaturda  saxlamaq  lazımdır,  onun 
yüksəlməsinə yol vermək olmaz. Temperaturun azacıq artması mikroorqanizmlərin və 
birinci  növbədə  taxılın  öz-özünə  qızışmasına  səbəb  olanlardan  biri  olan  kif 
göbələklərinin güclü inkişafına səbəb olur. 
Temperaturun  taxıl  kütləsindəki  mikroorqanizmlərin  inkişafına  təsiri  taxılın 
rütubətliyi ilə sıxı surətdə asılı olur. 
Tədqiqatlar  göstərir  ki,  taxılın  rütubətliyi  nə  qədər  yüksəkdirsə,  onda 
mikroorqanizmlərin  inkişafı  bir  o  qədər  geniş  temperatur  diapazonunda  qeyd 
olunur.  Aşağıda  taxıl  kütləsində  mikroorqanizmlərin  çoxalmasının  getdiyini 
xarakterizə edən rütubətlik və temperatur həddi rəqəmləri verilir. 
Taxılın rütubəti, % ... 16-17;  17-18;  18-19 və  20-21. 
Mikroorqanizmlərin çoxalması getdiyi temperatur həddi, C … 30-40;  25-40;  
20-40 və  10-40. 

170 
 
Rütubətliyi  kritik  vəziyyətdən  aşağı  və  temperaturu  30C  qədər  olan  buğda 
kütləsində,  təzə  yığılmış  taxıla  xas  olan  normal  epifit  mikrobiota  uzun  müddət 
əhəmiyyətli dəyişikliyə uğramadan qalır. 
Təzə  yığılmış  taxılda  temperatur  30-40C  artdıqca  epifit  mikrobiota  kifayət 
qədər  tez  ölməyə  başlayır.  Yüksək  temperaturda  saxlanılan  taxıl  kütləsində  epifit 
mikrobiotanın yerinə spor əmələ gətirən Bacillus mesentericus və Bacillus subtilis 
bakteriya  formaları  meydana  çıxır.  Taxıl  kütləsində  rütubətlik  kritikdən  yüksək 
olduqda  mikroorqanizmlərin  inkişaf  sürəti  havanın  nisbi  rütubəti  və  saxlanma 
temperaturu ilə sıx bağlı  olur. 
Rütubətli  taxılda  mikrobların  daha  intensiv  artması  25-30C  temperaturda 
qeyd  olunur.  Bu  temperaturda  müxtəlif  bakteriyaların,  həmçinin  Aspergillus, 
Penicillium,  Mucor  və  başqa  göbələklərin  daha  intensiv  inkişafı  müşahidə  edilir. 
Temperaturun  yüksəlməsi  artdıqca  və  saxlanma  vaxtı  uzandıqca  Penicillium 
cinsinə aid növlər  Aspergillus cinsinin nümayəndələri tərəfindən sıxışdırılır. 
Penicillium  kif  cinsinin  inkişafı  üçün  ən  əlverişli  temperatur  25C-yə  yaxın, 
Aspergillus növləri üçün - 30C ətrafında olur. 
Temperatur  +10C-ə  qədər  və  aşağı  düşdükdə  bütün  mikroorqanizmlərin 
inkişafı tədricən zəifləyir və sonra isə dayanır. 
Havanın daxil olmasının taxıl kütləsindəki  
mikroorqanizmlərə təsiri 
Taxıl  kütləsində  əsasən  hava  kifayət  qədər  olduqda,  aerobda  inkişaf  etmək 
qabiliyyətinə malik olan mikroorqanizmlər olur. 
Taxılda  rast  olunan  göbələklərin  əksəriyyəti  (Aspergillus,  Penicillium, 
Mucor),  həmçinin  bakteriyaların  çoxu  mütləq  aerobdurlar  və  hava  sərbəst  daxil 
olduqda fəal inkişaf edə bilirlər. Taxıl kütləsində az miqdarda fakültativ anaeroblar 
da müşahidə edilir (mayalar, süd turşusu bakteriyaları və b.). 
Beləliklə,  taxılı  saxladıqda,  hətta  yüksək  rütubətlikdə  belə,  hava  daxil 
olmadıqda, mikroorqanizmlərin inkişafı dayana bilər. 

171 
 
Taxılın  rütubətliyi  və  temperaturu  taxılın,  alaqların  və  mikroorqanizmlərin 
həyat  fəaliyyətinə  köməklik  edən,  anaerob  şəraitdə  saxladıqda  dənlər  arası 
məsafədə  hava  tədricən  dəyişilir.  Oksigen  taxıl  kütləsinin  canlı  komponentləri 
tərəfindən tənəffüs  üçün  istifadə edilir, oksigenin  yerinə  isə dənlər arası  məsafədə 
çoxlu  miqdarda  karbon  qazı  toplanır.  Bu  zaman  əksər  mikroorqanizm  növlərinin 
həyat  fəaliyyəti  zəifləyir.  Bakteriya  və  göbələklərin  inkişafı  taxıl  kütləsində  CO
2
 
qatılığının 18-20%-də dayanır. 
Taxılda  öz-özünə  saxlama  baş  verir.  Müxtəlif  ölkə  tədqiqatçıları  tərəfindən 
oksigen daxil olmadan taxılın saxlanması üsulu hazırlanır. Hazırda taxılın oksigen 
daxil olmadan saxlanmasının iki tipii təklif olunur. 
Taxılı taxıl anbarında hermetik saxlanılması (autokonservasiya); 
Dənlərarası  və  dən  səthindəki  məsafəni  mikroorqanizmlərini  inkişafını 
ləngidən  hər  hansı  bir  qazla:  karbon  qazı  ilə,  xlorpikrin,  dixloretan  buxarı  ilə 
doldurmaq. 
Birinci  tip  saxlanmada  oksigen  dən  kütləsinin  canlı  komponenti  tərəfindən 
istifadə olunur. İkinci tipdə isə oksigen digər qazlar tərəfindən çıxarılır. 
Kifayət  qədər  rütubətlikdə  və  optimal  temperaturda  dənin  canlı 
komponentlərinin  tənəffüsü  intensiv  olur  və  öz-özünə  saxlanma  prosesi  tez  baş 
verir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  oksigen  olmadan  (anaerob  şəraitdə)  taxılın 
saxlanması  parlaqlığın  itirilməsinə,  rəngin  pisləşməsinə,  həmçinin  çox  zaman 
turşməzə – maya iyinin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Eyni zamanda dənin çıxışı və 
cücərmə enercisi də azalır. 
Taxıla süni surətdə karbon qazı verdikdə öz keyfiyyətini yaxşı saxlayır. Taxılı 
anaerob şəraitdə saxlamaq  üsulunun  rütubətli taxılı saxlamaqda əhəmiyyəti o  vaxt 
olur  ki,  onu  kritik  rütubətə  qədər  qurutmaq  çətin  olsun,  yaxud  da  buna  ehtiyac 
olmasın. Məsələn, qarğıdalı dənini yem üçün saxladıqda. 
Dənin saxlanmasında istifadə olunan əsas üsullar, dən kütləsinə havanın kifayət 
qədər  daxil  olmasını  təmin  edir.  Taxıl  kütləsində  əlverişli  rütubət  və  temperatur 
şəraitində  aerob  mikroorqanizmlər  (başlıca  olaraq  kif  göbələkləri)  fəal  inkişaf  edə 
bilər ki, bu da keyfiyyətinin pisləşməsinə və dənin xarab olmasına səbəb olar. 

172 
 
Taxıl kütləsində mikroorqanizmlərin inkişafının qarşısını almaq üçün, kifayət 
qədər hava mübadiləsi olmaqla fəal ventilyasiya üsulundan istifadə etmək lazımdır. 
Belə ventilyasiya hökmən temperatur və nəmliyin düşməsi ilə müşayiət olunur. 
Əgər  ventilyasiya  prosesi  taxıl  kütləsində  temperatur  və  nəmliyin  düşməsilə 
müşayiət olunmursa,  onda ayrı-ayrı sahələrdə  yaxud dənlərin  hamısında öz-özünə 
qızışma prosesi baş verə bilər. 
Taxıl kütləsində örtük toxumanın və qatışıqların vəziyyətindən asılı olaraq 
formalaşan mikrobiota 
Sağlam,  zədələnməmiş  dən  möhkəm  qılafla  örtülüdür.  Bu  qılaf, 
mikroorqanizmlərin  təsirinə  nisbətənm  davamlı  olan  sellüloza  və  mümabənzər 
maddələrdən təşkil olunur. 
Dənin  bütövlüyü  və  onun  qılafı  mexaniki  zədələnmələr  nəticəsində  pozulduqda 
mikroorqanizmlərin,  o  cümlədən  kif  göbələklərin  inkişafı  üçün  əlverişli  şərait  yaradır. 
Xüsusilə,  mikroorqanizmlər  zədələnmiş  dənin  rütubətliyi  yüksək  olduqda  fəal  inkişaf 
etməyə  başlayırlar.  Təcrübədə  elə  hallara  rast  gəlinir  ki,  Penicillium  cinsi  ilə 
zədələnməsi buğdanın cücərmə qabiliyyətinin kəskin aşağı düşməsinə səbəb olur. 
Zədələnmə dərəcəsindən asılı olaraq əzilmiş qarğıdalı dənində mikroorqanizmlərin 
inkişafının  mümkünlüyü  öyrənilmişdir.  Kif  göbələklərinin  ən  fəal  inkişafı  basılmış 
dəndə,  bir  qədər  az  qlafında  ayrı-ayrı  çatları  olan  dəndə,  həmçinin  rüşeym  tərəfi 
zədələnmiş sahədə olmuşdur. 
Kif  göbələkləri  ilə  zədələnmiş  qarğıdalı  toxumunun  da  cücərmə  qabiliyyəti 
əhəmiyyətli  dərəcədə  azalır.  Bu  zaman  əsas  mənfi  rolu  Penicillium,  Fusarium  
göbələk cinsləri oynayır. 
Buğda  və  qarğıdalıdan  başqa,  mikroorqanizmlər  digər  dağıdılmış  və  xarab 
olmuş dənli bitkilərin(lobya, darı, yulaf, günəbaxan və s.) toxumlarını da zədələyə 
bilər. 
Taxıl  kütləsinin  mikroorqanizmlərlə  zənginləşməsində  müxtəlif  qatışıqların, 
xüsusilə alaqların  mühüm  əhəmiyyəti  vardır.  Buğda  taxılındakı alaq qatışıqlarının 
mikrobiotasını öyrənən zaman  müəyyən olunmuşdur ki, ən çox  mikroorqanizmlər 

173 
 
basılmış,  ovulmuş  (gəmrilmiş)  dənlərdə,  alaq  otları  toxumlarında,  həmçinin 
mineral qatışıqlarda (qum, torpaq danələrəi) olur. 
Alaq toxumları çox zaman əsas bitki dənələrinə nisbətən yüksək rütubətə malik 
olur və ona görə də mikroorqanizm mənbəyi ola bilər. 
Mikroorqanizmlərin güclü mənbəyi xarab olmuş, çürümüş, kiflənmiş taxıl dənləri 
olur.  Belə  dənlər  taxılın  saxlanması  zamanı  hər  hansı  əlverişsiz  təsirə  məruz  qalan, 
məsələn  öz-özünə  qızışan  taxıllarda  təsadüf  oluna  bilir.  Alaq  qatışıqlarının  taxıl 
kütləsini  mikroorqanizmlərlə  zənginləşdiyini  nəzərə  alaraq  taxılı  yığandan  sonra,  onu 
saxlamaya qoymazdan qabaq vaxtında təmizləmənin həlledici əhəmiyyəti vardır. 
Taxılın emalı proseslərində onun mikrobiotası 
Taxıl  kütləsində  mikroorqanizmlərin  miqdarı  yalnız  təmizləmə  vaxtı  deyil, 
eyni  zamanda  onun  qurudulması  və  ventilyasiyası  prosesində  də  azalır.  Düzdür, 
qurutma  əksər  halda  mikroorqanizmlərin  müəyyən  qisminin  ölməsinə  səbəb  olur. 
Ən  çox  spor  əmələ  gətirməyən  Pseudomonas  herbicola  bakteriya  formaları  ölür. 
Kif  göbələklərinin  sporları,  həmçinin  bakteriya  sporları,  bir  qayda  olaraq  adi 
qurutma  recimində  öz  həyat  fəaliyyətlərini  saxlayırlar.  Belə  qanunauyğunluq 
qurutmanın  təsirini  buğda,  qarabaşaq,  noxud,  qarğıdalı  və  digər  dənli  bitkilərin 
mikrobiotasını  öyrənən  zamanda  müşahidə  edilmişdir.  Göbələk  və  bakteriya 
sporları  dəndə  nəmlik  kritik  səviyyədən  aşağı  olduqda  sükunət  vəziyyətində  olur 
və inkişaf etmirlər, lakin rütubət cüzi miqdarda artanda mikroorqanizmlər az və ya 
çox fəal həyat fəaliyyətinə keçir və taxılı xarab edə bilir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  qızdırılmış  hava  ilə  taxılın  fəal  ventilyasiyasında 
mikroorqanizmlərin miqdarının əhəmiyyətli dərəcədə azalması müşahidə olunur. Belə 
ki,  qarabaşaq  taxılının  atmosfer  havası  (13-16C)  ventilyasiyasında  olan 
mikroorqanizmlərin  miqdarı  ilə  müqayisədə,  taxılın  qızdırılmış  hava  ilə  (60) 
ventilyasiya-sında bakteriyaların  miqdarı orta hesabla 5 dəfə, göbələklər isə 2-3 dəfə 
azalmışdır. 
Mikroorqanizmlərin  miqdarı  toxumun  TMTD  və  digər  funqisidlərə 
dərmanlama  prosesində  də  əhəmiyyətli  azalır.  Məsələn,  qarğıdalı  taxılında 
dərmanlamadan qabaq  1q-də kif  göbələklərin  sayı 0,4-1,0  min, bakteriyalar sayı 

174 
 
isə  1,3  min  olubdursa,  dərmanlamadan  sonra  kif  göbələkləri  tamamilə  yox  olur, 
bakteriyaların miqdarı isə 2 dəfə azalır. 
Taxılın öz-özünə qızışmasında mikroorqanizmlərin rolu. 
Məlumdur  ki,  canlılar  aləminin  tənəffüsü  prosesində,  o  cümlə-dən 
mikroorqanizmlərdə  mürəkkəb  üzvi  maddələrin  (karbohidratlar,  yağlar,  zülallar) 
istilik ayrılmaqla daha sadə birləşmələrə oksid-ləşməsi gedir. 
Bəzən  mikroorqanizmlərdə  tənəffüs  intensiv  gedir  və  əmələ  gələn  istiliyin 
ətraf  mühitə  səpələnməsi  tam  şəkildə  baş  vermir  ki,  bu  da  taxılda,  unda,  otda, 
peyində, torpaqda və b. öz-özünə qızışma hadisəsinin baş verməsinə səbəb olur.  
Taxıl  kütləsində  öz-özünə  qızışma  onun  bütün  canlı  komponentlərinin  (əsas 
bitkilərin  taxılının,  mikroorqanizmlərin,  alaq  otları  toxumlarının)    fəal  həyat 
fəaliyyətinin nəticəsində baş verir. 
Göstərilən  komponentlərin  intensiv  fəaliyyəti  üçün  əsas  şərait  yüksək  rütubət, 
optimal temperatur  və kifayət qədər havanın olması hesab edilir. Taxıl kütləsi çox pis 
istilik  keçirməyə  malikdir,  ona  görə  də  əmələ  gələn  istilik  onda  saxlanılır  və  dəndə 
temperatur tədricən qalxır. 
Taxıl  kütləsində  istiliyin  əmələ  gəlməsində  iştirak  edən  bütün  canlı 
komponentlər  arasında  ən  fəal  rolu  mikroorqanizmlər,  başlıca  olaraq  kif 
göbələkləri oynayır. Kif göbələkləri yüksək tənəffüs fəallığına malikdir. 48 saatlıq 
kif  göbələyi  kulturası  24  saatda  1q  quru  maddədə  1750-1870  mq  CO
2
  ayıra  bilir. 
Bu zaman quru buğda dəni eyni vaxtda cəmi 0,01-0,02 mq CO
2
 ayırır. 
Öz-özünə  qızışma  prosesinin  inkişafında  kif  göbələklərinin  həlledici 
əhəmiyyəti  onların  yalnız  çoxlu  miqdarda  istilik  ayırmaq  qabiliyyəti  ilə  bitmir. 
Taxıl  kütləsində,  kif  göbələklərinin  inkişafı  üçün  digər  mikroorqanizmlərlə 
müqayisədə daha çox əlverişli şərait vardır. Kif göbələkləri  maya və bakteriyalara 
nisbətən dənin və havanın daha aşağı rütubətliyində inkişaf edə bilirlər. 
Kif  göbələkləri  xeyli  aşağı  temperaturda  (bəzən  0C  aşağı)  inkişaf  etmək 
qabiliyyətinə malikdir. 
Kif  göbələkləri  çox  zaman  mütləq  aerob  olurlar.  Məlumdur  ki,  taxıl 
kütləsində dənlərarası məsafədə onların inkişafı üçün kifayət miqdarda hava olur. 

175 
 
Kif  göbələklərinin  hüceyrəsində  müxtəlif  ferment  yığımı  olur,  bunların 
köməyi ilə onlar dənin örtük toxumasını tez parçalayır, dənin xarab olmasına səbəb 
olur,  bununla  da  digər  mikroorqanizm  qruplarının  inkişafı  üçün  qidalı  mühit 
hazırlayırlar. 
Təzə  yığılmış  taxıl,  həmişə  müəyyən  normal  saxlanma  dövrü  keçmiş  taxıla 
nisbətən  öz-özünə  qızışmaya  daha  çox  məruz  qalır,  çünki  təzə  yığılmış  taxılda 
bütün canlı komponentlər daha fəal vəziyyətdə olur. 
Taxıl  uzun  müddət  saxlandıqda  bütün  komponentlərin  fizioloji  fəallığı  azalır 
və təbiidir ki, öz-özünə qızışma prosesinin mümkünlüyü də aşağı düşür. 
Öz-özünə  qızışma  prosesinin  inkişafı  birinci  növbədə  taxılın  rütubətindən 
asılıdır.  Taxıl kütləsində  nə qədər çox sərbəst su olarsa, öz-özünə  qızışma prosesi 
bir o qədər tez gedir. 
Məsələn,  rütubəti  16,1%  olan  buğdada  19-cu  təcrübə  gününə  kimi  öz-özünə 
qızışma müşahidə olunmamış, bu taxıl öz keyfiyyətini saxlamışdır, rütubəti 12,1% 
olan  taxılda  öz-özünə  qızışma  prosesi  yavaş  başlayır,  rütubəti  19,5%  və  21,5% 
olan nümunələrdə öz-özünə qızışmanın tipik mənzərəsi müşahidə olunur. 
Lakin kifayət qədər rütubəti olan taxılda belə öz-özünə qızışma yalnız toxumun 
mikroorqanizmlərin,  həşəratların  və  gənələrin  həyat  fəaliyyəti  üçün  əlverişli  olan 
temperaturda baş verə bilər. 
Öz-özünə  qızışma  adətən  əksər  kif  göbələk  növlərinin  inkişafı  üçün  optimal 
olan 24-25C temperaturda başlayır. Öz-özünə qızışma prosesinin gedişində bir neçə 
mərhələ  müşahidə  olunur.  Bu  mərhələnin  hər  birində  taxıl  kütləsində  müəyyən 
temperaturun,  onun  mikrobiota-sının  tərkibinin  və  keyfiyyət  göstəricilərinin 
dəyişilməsi  baş  verir.  Öz-özünə  qızışmanın  birinci  mərhələsində  taxıl  kütləsində 
temperatur  24-30C  qədər  qalxır  və  mikroorqanizmlərin,  o  cümlədən  epifit 
bakteriya-ların və kif göbələklərin ümumi miqdarı nəzərə çarpacaq dərəcədə  artır. 
Qeyd etmək lazımdır ki, Pseudomonas herbicola öz-özünə qızışmanın yalnız 
birinci mərhələsinin əvvəlində fəal çoxalır. Onun sonunda Pseudomonas herbicola 
tədricən  məhv  olur,  bunun  yerinə  spor  əmələ  gətirməyən  bakteriyaların  digər 
növləri müşahidə olunur. Birinci mərhələdə taxılın keyfiyyəti cüzi azalır: kənar iyi 

176 
 
olmur,  tərləmə  müşahidə  olunmur,  taxılda  səpələnmə  qabiliyyəti  az  dəyişir. 
Rəngində  hiss  olunacaq  dəyişiklik  nəzərə  çarpmır,  yalnız  yetişməmiş  rütubətli 
yulaf dənində və qarğıdalı dəninin rüşeymində qaralma qeyd olunur. 
İkinci  mərhələdə  öz-özünə  qızışma  prosesi  nəticəsində  taxıl  kütləsində 
temperatur  40C-yə  çatır.  Bu  zaman  epifitlərin  miqdarının  əhəmiyyətli  dərəcədə 
azalması və kif göbələklərinin (başlıca olaraq Penisillium, Aspergillus, Fusarium və 
b.), aktinomisetlərin, bakteriyaların – əsasən spor əmələ gətirən kartof və ot çöpləri, 
həmçinin kokk formalarının güclü çoxalması müşahidə olunur. 
Öz-özünə qızışmaya  məruz qalmış taxılda, hətta  ikinci  mərhələyə qədər spor 
əmələ  gətirən  bakteriyaların  kartof  (Bacillus  mesentericus)  və  ot  çöplərinin 
(Bacillus  subtilis)  yüksək  miqdarı  olur,  bu  da  nəticədə  unun  və  bişirilən  çörəyin 
keyfiyyətinə mənfi təsir edə bilər. 
İkinci  mərhələdə  taxılda  tərləmə,  onun  səpələnmə  qabiliyyətinin  aşağı 
düşməsi, səməni (maya) iyi və bişmiş çörək iyi müşahidə edilir. Rütubətli buğda və 
çovdar taxılında azca qaralma (tündləşmə), yulaf və arpada qabıqda qaralma gedir 
(ağ və açıq-sarı rəng sarı rəngə keçir). Yetişməmiş dənlər yumşaq hal alır. 
Öz-özünə  qızışmanın  üçüncü  mərhələsi  taxıl  kütləsində  temperaturun  40-dan 
50C-yə yüksəlməsi səciyyəvidir. Bu zaman əsasən epifit mikrobiotanın tamamilə 
yox  olması  və  kif  göbələklərinin  miqdarının  isə  xeyli  azalması  hesabına 
mikroorqanizmlərin ümumi miqdarının aşağı düşməsi qeyd olunur. Bu şəraitdə spor 
əmələ  gətirən  termofil  bakteriyaların  toplanması,  kif  göbələkləri  arasında 
Aspergillus cinsinin ayrı-ayrı növlərinin olması müşahidə edilir. 
Taxıl  kiflənmiş,  hətta  çürüntü  iyi  alır,  bütün  bitki  dənlərinin  səpələnmə 
qabiliyyəti  xeyli  azalır.  Buğda  və  çovdar  dənlərinin  qlafında  qaralma  aydın 
görünür.  Rütubətli  dəndə  o,  yanmış  görkəm  alır.  Yulaf  və  arpanın  qabığı  qızarır, 
yulafın yetişməmiş dəni qara, bəzən yaşıl kiflərlə örtülür. 
Öz-özünə  qızışmanın  dördüncü,  axırıncı  mərhələsində  temperatur  70-75C 
qədər  qalxa  bilər.  Belə  temperaturda  taxıl  kütləsində  olan  bütün  canlı 
komponentlərin, o cümlədən mikroorqanizmlərin demək olar ki, hamısı məhv olur. 

177 
 
Taxıl  yavaş-yavaş soyumağa başlayır, bununla birlikdə o  bu zaman özünün bütün 
qiymətli qidalılıq keyfiyyətini də itirir. 
Əgər öz-özünə qızışma prosesinin başlanğıc fazasında qarşısı alınmasa, onda 
taxıl xarab olaur. Taxılda başlanan öz-özünə qızışmanı aradan qaldırmaq üçün fəal 
ventilyasiya,  yəni  onun  soyudulması  ilə  müşayiət  olunan,  taxılın  havasının  ətraflı 
dəyişilməsi tətbiq olunur. 
Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   22




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin