Mühazirələri tərtib edən: dosent Əliyev Mahir Əlişah baki-2014

Sövdələşməyə görə düzəliş əmsalı. Bu düzəliş əmsalını müəyyən edər­kən sa­tı­cı (alıcı) müəssisə mütləq oxşar məhsulun (məhsulların) qiymətinin informasiya mənbəyini nəzərə almalıdır. Belə ki, oxşar məhsulların (məh­sulun) qiyməti haq­qın­da informasiya preyskurant və ya kataloqlardan to­p­landıqda oxşar məhsulların qiy­mətləri bu düzəliş əmsalının həcminə uyğun olaraq aşağı salınır. Bu əmsalın qiyməti müxtəlif məhsullar və müxtəlif firmalar üzrə bir-birindən xeyli fərqlənir. Kontraktlarda isə oxşar məhsulun (məhsulların) qiyməti bu güzəştin həcmi nəzərə alınmaqla göstə­rildiyindən satılan məhsulun qiyməti hesablanılarkən bu əmsal 1-ə bərabər götürülür, yəni oxşar məhsulun (məhsulların) qiymətinə dəyişiklik edilmir.

Eyni məhsulgöndərmə şərtinə gətirməyə görə düzəliş əmsalı. Oxşar məhsulun (məhsul­ların) alınması (satılması) zamanı məhsulgöndərmənin müxtəlif bazis şərtləri tətbiq edilə bilər. Buna görə də satılan (alınan) məh­sulun və oxşar məhsulun (məhsulların) qiymətini müqayisə etmək üçün onlar eyni bazis şərtlərinə gətirilir. Bunun üçün satılan (alınan) məhsulun göndərilməsi nəzərdə tutulduğu bazis şərtində qiymətin tərkibinə daxil olan nəqliyyat xərclərinin həcmi oxşar məhsulun (məhsulların) göndərildiyi ba­zis şərtində qiymətin tərkibinə daxil olan nəqliyyat xərclərinin həcmilə müqayisə edilir
Eyni texniki-istismar parametrlərə gətirməyə görə düzəliş əmsalı. Satı­lan (alınan) məhsul və oxşar məhsul (məhsullar) texniki-istismar para­metrlərinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Buna görə də həmin məhsulların qiymətlərini satılan məhsulun texniki-istismar parametrinə uyğunlaşdır­maq üçün onların qiymətləri texniki-istismar parametrlərinə görə düzəliş əmsalına vurulur.
Məhsul partiyasının həcminə görə düzəliş əmsalı. Göndərilən məhsul parti­ya­sı­nın həcmi artdıqca, bir qayda olaraq, satıcı alıcıya qiymət güzəşt­ləri edir, yəni məhsul vahidinin qiymətini aşağı salır. Bu güzəştlərin sə­viyyəsi müxtəlif məhsullar və müxtəlif müəssisələr üzrə fərqlidir.

Ödəniş şərtinə görə düzəliş əmsalı. Bu əmsalın tətbiqi müxtəlif ödəniş for­ma­ları ilə əlaqədar olan xərclərin səviyyəsinin müxtəlifliyi ilə izah edilir.

Alqı-satqının həyata keçirildiyi valyutaya görə düzəliş əmsalı. Kontrakt qiy­məti milli valyuta ilə bağlanılmış, oxşar məhsul (məhsullar) isə xarici valyuta ilə sa­tıl­mışdırsa onda, bu əmsalın qiymətini müəyyən etmək üçün xarici valyuta onun milli valyuta ilə kursuna vurulur. Əgər kontrakt qiy­məti xarici valyuta ilə bağ­lanılmış, oxşar məhsul (məhsullar) isə milli valyuta ilə satılmışdırsa onda, bu əmsalın qiymətini müəyyən etmək üçün milli valyuta xarici valyutanın kursuna bölünür.

Ticarət əlaqələrinin uzunmüddətliliyinə görə düzəliş əmsalı. Bu əmsalın tətbiqi yeni sifarişlərin yerləşdirilməsinin əlavə xərclər tələb etməsilə izah olunur. Tica­rət əlaqələri uzunmüddətli xarakter daşıdıqda isə bu xərclərin səviyyəsi xeyli ixti­sar olunur. Buna görə də satıcı uzunmüddətli əlaqələrdə alıcıya müəyyən qiymət güzəşt­ləri edir. Bu güzəştlərin səviyyəsi müxtəlif məhsullar və müxtəlif müəs­si­sə­lər üzrə müxtəlifdir.
12.6. Məhsulgöndərmənin bazis şərtləri və qiymət

Məhsulun qiymətinə təsir edən ən mühüm amillərdən biri də məhsu­l­gön­dər­mənin bazis şərtləridir. Belə ki, məhsulgöndərmənin müxtəlif ba­zis şərtlərində kontrakt qiymətinin tərkibinə daşıma və boşaltma xərcləri də daxil edilir. Beynəlxalq ticarətdə müəyyən anlaşılmazlıqları aradan qal­dırmaq məqsədilə Beynəlxalq Ticarət Palatası məhsulgöndərmənin bazis şərtlərini izah edən «Ticarət Terminlərinin Təfsirinin Beynəlxalq Qaydala­rını - İnkoterms-2000» hazırlamışdır. Məhsulgöndərmənin bazis şərtlərindən hansının tətbiq ediləcəyindən asılı olmayaraq istehsalçı və ya satıcı aşağıdakı öhdəlikləri yerinə yetirməli­dir:

• 
  məhsulgöndərmə müqaviləsinə (kontraktına) uyğun olaraq məhsu­lun göndə­rilməsini;
  
• 
  məhsulun göndərilmə üçün hazır olduğu və ya göndərildiyi haqda vax­tın­da alıcıya məlumat verməyi;
  
• 
  məhsulun yoxlanması, markalaşdırılması və sertifikatın alınması ilə əla­qə­dar olan xərclərin ödənilməsini;
  
• 
  məhsulların qablaşdırılmamış halda göndərilməsini nəzərdə tutan bazis şərt­ləri istisna olmaqla məhsulların adi qablaşdırılmasının təmin edilməsini;
  
• 
  alıcıya, istehlakçıya təmiz konosament və ya onu əvəz edən nəq­liyyat sə­nəd­lərinin verilməsini;
  
• 
  franko-zavod məhsulgöndərmə şərti istisna olmaqla, ixrac və gömrük rəs­mi­ləş­dirilməsilə əlaqədar olan xərclərin, rüsumların və vergilə­rin ödənilməsini;
  
• 
  franko-zavod məhsulgöndərmə şərti istisna olmaqla, ixrac lisenziya­sının alınmasını;
  
• 
  alıcının xahişilə onun hesabına və riskinə məhsulun aparılması üçün zəruri olan sənədlərin alınmasında ona kömək göstərilməsini;
  
• 
  bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq göndərilmiş məhsulun dəyəri­nin ödə­nil­məsi üzrə hesablaşma sənədlərinin və invoysun hazırlanması və alıcıya təqdim edilməsini;
  
• 
  kontraktda göstərilmiş tarixdə (və ya müd­dət­də) və göstərilmiş li­manda (əra­­zidə, yerdə və ya məntəqədə) alıcıya təhvil verənə kimi məhsu­lun məhv olması və ya zədələnməsilə əlaqədar olan xərc­lərin ödənilməsini.
  

Məhsulgöndərmənin bazis şərtlərindən hansının tətbiq ediləcəyindən asılı ol­ma­yaraq alıcı aşağıdakı öhdəlikləri yerinə yetirməlidir:

• 
  müqavilədə nəzərdə tutulmuş vaxtda və yerdə göndərilmiş məh­sulu qəbul etməyi;
  
• 
  qəbul etdiyi məhsulun dəyərini müqavilədə nəzərdə tutulan vaxtda və for­ma­da ödəməyi;
  
• 
  məhsulun vaxtında qəbul edilməməsilə əlaqədar olan bütün xərc­ləri və cəri­mələri ödəməyi;
  
• 
  məhsulgöndərmənin bazis şərtinə uyğun olaraq məhsulun məhv ol­ması və ya zədələnməsi riskinin öz üzərinə götürməsini;
  
• 
  «rüsum ödənilməklə çatdırılmışdır» şərtilə məhsulgöndərmə istisna ol­maq­la, məhsulun idxalı və gömrük rəsmiləşdirilməsi xərclərinin, rüsum­larının və vergilərinin ödənilməsini.
  

İnkoterms-2000-də məhsulgöndərmələr 4 qrupa bölünür və onun 13 bazis şərtindən istifadə edilir. Bu qruplar və onlara daxil olan bazis şərtləri aşağıdakı cəd­vəldə verilmişdir (Cədvəl 7.3).