MüLKİ aviASİyada “İnsan amiLİ” problemi

AVİASİYADA “İNSAN AMİLİ” ANLAYIŞI

VƏ ONUN TƏDQİQİ
Bu gün “insan amili” anlayışı öz aktuallığı ilə seçilərək fəlsəfə, sosiolo­gi­ya, so­­­si­al-psixo­lo­gi­ya, ümu­mi və ekstremal psixologiya ki­mi elmlərin tədqiqat ob­yektinə çevrilir. Müasir avia­siya texnikasının mürəkkəbliyi uçuşun təhlükə­siz­li­yi­nin uçuş heyətindən asılı olduğunu daha da artırmışdır. Artıq XX əsrin əvvəlində avi­a­siya qəzalarının xəbər­dar­lıq tədbirlərinin əsasında duran “şəxsi amil” anlayışı ge­niş is­tifadə olunmağa başladı.

Aviasiya ilə bağlı tədqiqatlarda ilk dəfə olaraq “fərdi amil” anlayışı aviasiya həki­mi S.E.Mints (1923) tərəfindən işlədilmişdir. “Qəzalar zamanı təy­ya­rəçinin fərdi keyfiy­yətlərinin əhəmiyyəti” adlı məqaləsində o, I dünya müha­ri­bə­sində bir sıra Avropa ölkələ­rin­də baş verən aviasiya qəzalarının öyrənilməsi təcrü­bə­si za­manı “fərdi amil” anlayışının geniş izahını vermişdir. Bu anlayış altında uçuş fəaliyyəti üçün la­­zı­mi sayılan, lakin bəzən təyya­rə­çi­nin yüksək olmayan fərdi xüsusiyyətləri, aşa­ğı psi­xofizioloji göstəriciləri nəzərdə tutulurdu. Uzun illər ər­zində bu anlayışa müx­təlif konkret mənalar verilmişdir, lakin hə­mişə hava gəmisini idarə edən insanın fəaliy­yə­tin­də və sağlamlıq vəziyyə­tin­də olan çatış­maz­lıqlar öyrənilmişdir.

1947-ci ildə aviasiyada şəxsi amil ilə bağlı qəzaları tədqiq edən S.Q.Qel­ler­şteyn şəxsiyyətin bütün anadangəlmə və qazanılmış fiziki və psixi xas­sələ­ri­nin uçuş hadisələrinin baş verməsi ilə əlaqəsi olduğunu qeyd etmiş­dir. Bu fikirlə razılaşsaq da, qeyd etmək lazımdır ki, şəx­siyyətin ana­dan­gəlmə və qazanılmış xüsusiyyətlərinə təyyarəçi orqaniz­mi­nin funk­si­onal pozğunluqları ilə birlikdə xroniki yor­ğun­luq, stress, apatiya, psixo­e­mo­sional gər­ginlik və s. kimi amillər də uçuş qabiliy­yə­tinin zəiflə­mə­si­nə təsir edir. Bu isə öz növbəsində insan amilinin əsas tərkib hissələrindən biri olan psi­xo­fizioloji amil­ ilə şərtlənir.

ICAO insan amilini insanın yaşadığı və işlədiyi şəraitdə texnika ilə, ətraf mühitlə və həmçinin insanlarla qarşılıqlı əlaqəsini öyrənən elm kimi müəyyən edir.

Eyni zamanda aviasiya təcrübəsində “şəxsi amil” anlayışına da rast gəlinir ki, bu da şəxsiyyətin emosional, iradi keyfiyyətləri, temperamenti, xarakteri, mənəvi dəyərləri, sağ­lam­lıq vəziyyəti, ümumi və xü­su­si hazırlığı kimi izah edilir. Şəxsiyyətin yuxarıda sadalanan xüsusiyyətləri aviasiya ha­disələri zamanı uçuş heyətinin yanlış hərəkətlərinin əsas səbəbi ola bilər. “İnsan” və “şəxsi” amil anlayışlarının bir­ləşməsi avia­siyada “insan amili” anlayışına aşağıdakı mənanı vermiş olur:

İnsan amili – konkret şəraitdə təyyarəçinin aviasiya texnikası ilə qarşılıqlı əlaqəsi prosesində öz fərdi və peşəkar xüsusiyyətlərini təzahür etdirərək, onların ef­fek­tivliyini və etibarlığını sərtləndirir.

Təyyarəçinin zəruri peşəkar xüsu­siy­yət­lə­rini təyin edən insan amili aşağıdakı tərkibdə təyin olunur:

1. 
   şəxsiyyətin fərdi xüsusiyyətləri;
   
2. 
   şəxsiyyətin psixoloji xüsusiyyətləri;
   
3. 
   şəxsiyyətin psixofizioloji xüsusiyyətləri;
   
4. 
   şəxsiyyətin peşəkarlığı;
   
5. 
   şəxsiyyətin fiziki xüsusiyyətləri.
   

Şəxsiyyətin fərdi xüsusiyyətlərinə onun temperamenti və xarakterik xüsusiy­yətl­əri aiddir:

• 
  təyyarəçi peşəsinə uzunmüddətli motivasiya
  
• 
  düzgün özünüqiymətləndirmə qabiliyyəti
  
• 
  müxtəlif şəraitlərə psixoloji uyğunlaşma qabiliyyəti
  
• 
  şəxsiyyətin ayrı-ayrı təsirlərə davamlılığı
  
• 
  xasiyyətinin xüsusiyyətləri: məqsədyönlülük, güclü iradə, cəsarət
  
• 
  mənəvi keyfiyyətləri: ədalətlilik, intizamlılıq və s.
  
• 
  sosial keyfiyyətlərə: liderliyə, ünsiyyətə, peşəkar yüksəlişə və s. meyilliliyi.
  

Şəxsiyyətin psixoloji xüsusiyyətlərinə onun intellektual qabiliyyətləri daxildir:

• 
  duyğu və qavramanın inkişafı
  
• 
  fəza təsəvvürünün aydınlığı, dəqiqliyi
  
• 
  təfəkkürün məhsuldarlığı
  
• 
  hafizənin dəqiqliyi və sürəti
  
• 
  diqqətin keçiriciliyi, mərkəzləşməsi, həcmi, davamlılığı və ardıcıllığı
  
• 
  vaxt məhdudluğu şəraitində hərəkətetmə qabiliyyəti
  
• 
  məntiqi-əməli təfəkkür.
  

Şəxsiyyətin psixofizioloji xüsusiyyətləri:

• 
  emosional sabitlik
  
• 
  uçuş yorğunluğuna davamlılıq
  
• 
  monoton işə davamlılıq
  
• 
  vestibulyar sabitlik
  
• 
  uçuşun xüsusi amillərinə davamlılıq.
  

Şəxsiyyətin peşəkarlığı:

• 
  bilik
  
• 
  bacarıq
  
• 
  vərdiş
  
• 
  təcrübə.
  

Şəxsiyyətin fiziki xüsusiyyətləri:

• 
  ümumi inkişaf, güc, enerji və dözümlülük
  
• 
  uçuş fəaliyyətinin ekstremal vəziyyətlərinə fiziki hazırlıq
  
• 
  antropometrik göstəricilər (boy, çəki).
  

Müasir aviasiya hadisələrinin tədqiqi insan amilinin yuxarıda sadalanan tərkib xüsusiyyətlərinin uçuş heyəti üzvlərinin səhvlərinin baş verməsinə səbəb olduğunu qeyd edir. Eyni zamanda bu xüsusiyyətlər bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olub, vahid bir sistem halında çıxış edərək, təyyarəçinin qeyri-adekvat dav­ra­nı­şını tənzimləyir. Nəticədə aviasiya qəzasına çevrilən aviasiya hadisəsi qaçılmaz olur....

Son illərin aviasiya qəzalarının başvermə səbəbinin öyrənil­məsi təcrü­bəsi insan amilinin daha geniş tədqiq edilməsinə imkan yaratdı. Əgər əvvələr bu an­la­yış yalnız uçuş heyətinin fəaliyyətinin öyrənilməsinə tətbiq edilirdisə, təd­­ricən onu aviadispetçerlərin, texniki heyətin və uçu­­­­şun təhlükəsizliyini tə­min edən başqa xidmətlərə də şamil etməyə başla­dılar.

Ümumiyyətlə, şəxsi amil anlayışını tam və konkret şəxsi keyfiyyətlər kimi təs­vir etmək çox çətindir. Onlardan ən mühümü isə uçuş qabiliyyətləri, uçuşa pro­fessional və mənəvi-psixoloji hazırlıq səviyyəsi, intizam, fərdi-fiziki və psi­xo­fizioloji xüsusiyyətlər, emosional-iradi keyfiyyətlər, sağlamlıq və­ziy­­yəti, iş­gü­zarlıq, psixi stabillik, fiziki dözüm hesab olunur.

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, şəxsi amilin xarici təzahürü uçuş heyətinin səhv hərəkətləridir. Bu səhv hərə­kət­ləri isə 2 qrupa bölmək olar:

• 
  təcrübəsizliklə, peşəkar hazırsızlıqla bağlı səhvlər;
  
• 
  vəziyyətin mürəkkəbliyi ilə bağlı təyyarəçinin səhvləri.
  

Keçmiş sovetlər məkanında müxtəlif tipli hava gəmilərində uçuş heyətinin səhv hərəkətlərinin başvermə səbəbini tədqiq edərkən bir sıra başqa amillərlə də rastlaşmaq olardı. Bunlara təyyarəçinin iş yerinin həndəsi və gigiyenik gös­tə­ricilərlə uyğun­laşmaması, həm­çi­nin ayrı-ayrı təyyarə cihazları və ida­rə­etmə elementlərinin təyyarəçinin psixofi­zi­oloji imkanlarına uyğun gəlməməsi kimi səbəblər daxil idi.

Belə­lik­lə, bütün bu deyilənlərlə yanaşı “şəxsi amil” nəzəriyyəsinə bir­tə­rəfli baxışa son qoyuldu. Həmçinin insanın səhv hərəkətlərinin səbəbini onun şəxsi xüsusiyyət­lərinin aviasiya texnikasından ayrı deyil, onunla birbaşa qar­şılıqlı əlaqədə təhlil et­məyə imkan yaratdı.

Nəticədə daha da geniş olan “insan amili” anlayışının zəruriliyi mey­dana çıxdı. Mahiyyət etibarı ilə keçmiş sovet məkanında bu anlayış 1930-cu ildə N.M.Dobrotvorski tərəfindən işlənmiş, “Uçuş əməyi” kitabında təyya­rənin kon­struk­si­yası zamanı insanın imkanlarını nəzərə almağı qeyd edərək, təyyarəçi kabinə­si­nin və cihaz avadanlığının tərtibini konkret misallar əsa­sında verməyə ça­lış­mış­dır. “İnsan amili” anlayışını Z.Qeratevol (1956) geniş işlədərək, bu amilə təyyarə­çi­­nin şəxsi psixoloji xüsusiyyətlərini aid etmişdir.

1979-cu ildə ICAO-nun aviasiya hadisələrinin istintaqı və qarşısının alın­ma­sı ilə bağlı tədbirində uçuş qəzalarının baş verməsinin kö­kün­də du­ran təyyarəçinin səhvləri ilə əlaqədar əsasnamə qəbul edildi. Bu əsas­na­məyə avia­siya hadisələrinin əsasında duran və uçuşun təhlükəsizliyini tə­min edən istə­ni­lən mütəxəssisin, o cümlədən konstruktorun, texniki işçinin, mü­əy­yən təbə­qəli rəh­bərin fəaliyyəti ilə şərtlənən səbəb kimi “insan amili” an­layışı daxil edilir.

Hal-hazırda bu amilə insanın fiziki, fizioloji, psixoloji keyfiyyətləri, imkan­ları və mövcud olan fərdi dəyişiklikləri aid edilir.

Deməli, qeyd olunanlardan belə bir nəticəyə gəl­mək olar ki, insan amili aviasiya texnikasının konstruk­si­yası, xüsusilə, təy­yarəçinin iş yerinin və təyya­rə­nin ida­rə­etmə elementlərinin və cihazlarının tərtibi za­ma­nı nə­zərə alınmalıdır. Təy­yarəçinin səhv hərəkətlərində insan amilinin qeyd olunması təyyarənin təc­hiza­tın­da olan çatışmazlıqları müəyyən et­mə­yə, bununla təy­ya­­­rəçinin texnika ilə qarşılıqlı əlaqəsinin pozulmasını də­qiq­ləş­dirməyə imkan yara­dır. Bu amilin nəzərə alınması gələcəkdə uçuş tə­li­mi üsul­larının, yerüstü məşqlərin, uçuş he­yətinin istirahətinin daha da təkmil­ləş­di­ril­məsini əhəmiyyətli edir.

Qərb müəl­liflə­rindən insan amili problemini təd­qiq edən Ronald və R.Les­li Xerst, Brayn Trabşou, R.Stenli Moler, Martin Olnatt insan amilinin əsas səbəblərini insanın davranışını öyrənməklə təhlil edirlər. 1977-ci ildə Tenerif adasında dün­yanın ən ağır aviasiya qəzalarından hesab olunan və 583 nəfərin ölümü ilə nəticələnən iki təyyarənin toq­quş­ması tədqiqatçılar üçün çox güclü təkan oldu. Bir qisim tədqiqatçılar təy­yarəçilərin yorğunluq problemi ilə bağlı tədqiqat me­todikasını, digərləri gecə təy­yarənin enmə zamanı vizual kon­takt­larla idarə olunması üzrə me­tod­ları işləyib hazırladılar.

Təyyarəçi davranışını izah edən tədqiqatçılardan bəziləri isə statistik metoda üstünlük verərək, gecə və gündüz uçuşları zamanı təyyarəçilərin səhv hərə­kət­ləri ilə nəticələnən qəzaların tiplərini və faizlə müqayisəsini əks etdirən cəd­vəllər tərtib etməyə başladılar. Onlar təyyarəçi səhvi ilə nəticə­lənən 83 avia­si­ya ha­di­səsinin səbəblərini statistik qiymətləndirmə üsulu ilə izah edirlər:

• 
  düzgün olmayan idarəetmə texnikası ………........ 15
  
• 
  yüksək özünüqiymətləndirmə …..……………...... 16
  
• 
  diqqət prosesinin zəifliyi .......……………………. 18
  
• 
  digər səbəblər .....………………………………… 34
  

Təyyarənin idarəsi və təyyarəçinin koor­di­na­siya sisteminin pozulma­sı zamanı baş verən səhvlər diq­qə­tin zəifləməsi, müşahidənin pas­sivliyi və ya int­el­le­k­tu­al, psixi proseslərin aşağı səviyyəsi ilə müəyyən olunmaqla, eyni za­manda təyya­rə­çi­nin fərdi xüsusiyyətlərinin, tempe­ra­men­tinin təsiri ilə izah olunur.

Keçən əsrin sonunda hərbi aviasiya hadisələrində in­san amilinin təd­qi­qat­çısı R.S.Censenin statistik gös­tə­ricilərinə əsasən, təy­yarəçilərin səhv hə­rə­kət­ləri ilə bağlı aviasiya hadisələrinin 51,6%-nin ölümlə nəticələnməsi təy­ya­rə­çinin qərar qəbulu qabiliyyətini əks etdirən peşəkar düşüncə, təfəkkür tərzi ilə bağlıdır. Təyyarəçinin səhvi ucbatından baş verən hadisələrdə on­la­rın dav­ranış fəaliyyətini dəqiq tədqiq etməyi daha məqsədəuyğun hesab edən mü­ə­l­lif aviasiya hadisələrinin 56,3%-nin itkisiz nəticələnməsini düzgün olma­yan sen­somotor davranışın nəticəsində baş verdiyini göstərir. Müəllif bu kateqoriyaya aid olan səhvləri bir tipə aid edir: məsələn, “təyyarənin hündürlüyünün sürətini tut­maq qeyri-mümkündür” və ya “uçuşun sürətini tut­maq qeyri-mümkün­dür” və s.

İlk növbədə, əsasən qərb və rus müəl­lifləri sə­viy­yəsində tədqiq olunan insan amili problemi aviasiya hadisələrinin baş verməsində şəxsi heyətin, dispet­çerlərin, texniki heyətin səhv hərəkətləri ilə bağ­lı nəticələri əldə etmişdi.

Son illər ərzində baş verən aviasiya hadisələrinin qərb mü­əllifləri tərəfindən tədqiqi uçuş hadisələrinin 80%-nin bu və ya başqa səpkidə insan amili səbəbindən baş verməsini izah edir (International Civil Aviation Organization - ICAO-nun gös­­təricilərinə əsasən).

Keçmiş sovet məkanı və rus müəllifləri tərə­­findən bu problemin tədqiqi aviasiya hadisələrinin 82%-nin insan amili səbəbindən baş verdiyini təsdiqləyir. Dövlətlərarası Aviasiya Ko­mi­təsinin göstəricilərinə əsasən, qalan 18%-ə isə uçuş he­yə­tinin nə­zarətindən asılı olmayan, məsələn, aviasiya texnikasının dayanıb işləməməsi, təyyarədə mərkəz­lənmənin və ar­tıq yüklənmənin pozulması kimi müxtəlif səp­ki­li səbəblər daxildir.

Təbii ki, bu göstəricilərin təxminən (80-82%) eyni səviyyədə verilməsi təsa­düfi deyildir. Həmin göstəricilər son illər ərzində dünya miqyasında baş verən ən ağır aviasiya ha­disə­lərində şəxsi heyətin gözlənilməz qərar qəbuluna əsa­sən veril­miş­dir. Hər iki istiqamət baş verən uçuş hadisələrində heyət üzvlərinin səhv hərəkətlərini tam psixoloji, psixofizioloji, erqonomik amillər səviy­yə­sin­də təh­lil etməyə çalışmışdır.

Müasir səviyyədə qərb müəlliflərindən Ronald və R.Lesli Xerst, Bra­yn Trab­şou, R.Stenli Moler, Martin Olnatt ekstremal vəziyyətlərdə insan amilinin əsas səbəblərini insanın davranışının xüsusiyyətlərini öy­rən­mək­lə analiz edirlər. Eyni zamanda sovet müəlliflərindən A.A.Kup­ri­ya­novun, V.S.Ti­­şi­nanın (1970), B.L.Qelmanın, V.P.Eroxinanın (1974), V.A.Pono­ma­renko və D.V.Qanderin (2005), V.V.Kozlovun (2008) mülki aviasiya sis­te­min­də apardıqları tədqiqatlar aviasiya hadisələrinin 70%-nin psixo­fizio­loji vəziyyətin aşağı səviyyəsi, lazımi tələb­lərə cavab vermə­mə­si, təyyarəçi orqanizminin uçu­­şun mən­fi amillərinə kifa­yət qədər ha­zırlıqlı olmaması ilə əla­qədar olduğunu müəyyən etdi.

Respublikamızda son illər insan amili probleminin təd­qi­qatına həsr olunmuş müəyyən işlər yerinə yetirilmişdir. Bu baxımdan dispet­çerlərin psixoloji vəziyyətini, psixofizioloji durumunu və psixi proseslərini tədqiq edən P.Ş.Muxtarovun (1999) “İnsan amili və havada hərəkətin idarə edilməsi”, “Havada hərəkətin idarə edilməsi və aviasiya hadisələrinin təhlili” adlı kitabları nəşr edilmişdir.

Sonrakı illərdə aviasiyada in­­san amilinə həsr olunmuş bir sıra elmi-praktik tədqiqatlar Azərbaycan Milli Aviasiya Aka­demi­yasının “Aviasiya psixofiziologiyası və reabilitasiyası” kafed­rasının əməkdaşları tərəfindən aparılmışdır. Professor R.M.Cə­fər­zadənin “Ekstremal vəziyyətlərdə hava gə­mi­lərinin istis­marının elmi əsasları” adlı doktorluq dis­sertasiyası (2005) insan amili probleminin elmi-praktik sə­viyyədə araşdırılmasına həsr edilmişdir.

2010-cu ildə B.M.Mirzəyevin “İnsan amilinin havada hərəkətin idarə edil­mə­sinin effektivliyini artıran psixofizioloji aspektləri” adlı namizədlik dis­ser­ta­si­yası ekstremal aviasiya hadisələrində dispetçerlərin səhv hərəkət­lə­rinin psi­xo­loji izahına, havada hərəkətin idarə edilməsi prosesi zamanı onların psixo­fi­zi­o­lo­ji vəziyyətlərinin təhlil edilməsinə, mülki avisiyada dis­pet­çerlərə bağlı insan amili prob­le­minin öyrənilməsinə həsr olunmuşdur.