MüLKİ aviASİyada “İnsan amiLİ” problemi

3. UÇUŞUN TƏHLÜKƏSİZLİYİ VƏ İNSAN AMİLİ
Uçuşun təhlükəsizliyinə təsir edən psixoloji amillərin əsas kompo­nentləri aşağıdakılardır:

• 
  psixi proseslərin pozulması;
  
• 
  uçuş zamanı illüziyaların yaranması;
  
• 
  məsuliyyət hissi;
  
• 
  emosional vəziyyət;
  
• 
  psixoloji uyğunlaşma;
  
• 
  özünüqoruma, tənhalıq, təhlükə hissi.
  

İndi isə bunlardan bəzilərinin uçuşun təhlükə­sizliyinə göstərdiyi təsiri diq­qətdən keçirək. Tədqiqatlar göstərir ki, uçuşun şəraitindən və mərhələ­sindən asılı olaraq təyyarəçinin psixikasının yüksək reaktivliyi mövcuddur. Bəzən bu reak­tiv­lik təyyarəni idarə edərkən təyyarəçinin hissiyyat orqan­larının qeyri-bərabər işti­ra­­kı ilə şərtlənir. Bütün bunlara baxmayaraq, hətta uçuşun ən gərgin, təhlükəli an­la­rında belə təyyarəçi orqanizminin hipok­siyaya, vestibulyar qıcıqlara qarşı kifayət qədər əqli aktivlik və işəyararlılıq ehtiyat imkanları vardır. Burada əsas yer mər­kəzi sinir sisteminə, psixi hazır­lığın məşqinə verilir. Uçuş zamanı mütəmadi səhv hərə­kətlər uçuşun ən mə­su­liyyətli mərhələləri zamanı: təyyarənin havaya qalxması, enməsi və uçuşun xü­su­si hallarının yaranması zamanı müşahidə edilir.

Uçuş prosesi zamanı səhvlərin bölünməsinin müqayisəli təhlilini aşağıdakı kimi izah etmək olar.

Uçuşun mərhələləri	səhvlər %-lə
Uçuşa qədər	1,0 - 2,6
Təyyarə qalxarkən	8,1 - 8,3
Uçuş zamanı	13,6 - 20,4
Təyyarə enməyə daxil olarkən və enərkən	65,4 - 75,3

Çox zaman təyyarəçilərin səhv hərəkətlərinin əsasında diqqət prosesinin funksi­ya­larının pozulması, qavrayışın zəif­liyi, illüziyalar, tənqidsiz təfəkkür, emo­si­onal və­ziy­yətin pozulması, psixoloji uyğunsuzluq və ya tənhalıq hissi (biryerli təy­­ya­rələrin təyyarəçiləri) durur. Diqqətin funksiyalarının po­zul­ması, qav­ra­yışın, tə­fəkkürün zəifliyi, sükanın qeyri-dəqiq hərəkəti ida­rəetmə vərdişinin zəif olması halları əsasən cavan təyyarəçilərin yeni təyyarə tipinə keçməsi zamanı mü­şahidə olunur. Sta­tistika son illər ərzində bu səbəbdən başverən səhvlərin sayının 21-24% olduğunu qeyd edir. Yuxarıda qeyd olu­nan funksiyaların pozulması sensor, düşünülmüş və hərəki vərdişlərin aşağı sə­viy­yədə olmasından xəbər verir. Mə­sə­lən, güclü sensor vərdişləri olan təc­rü­bəli təyyarəçi bir cihaza 0,3-0,4 saniyəyə nəzarət edirsə, gənc pilot üçün buna 0,6-0,8 saniyə vaxt tələb olunur. Uçuşun psixoloji amil­lərdən asılılığını təhlil edərkən illüziyaların yaran­ma­sının müm­künlüyü aydınlaşır. Çox hallarda, əgər uçuş uğurla nəticələnirsə, təyyarəçilər onlarda baş verən illüzi­yaların ya­ran­masını qəbul etməkdən çə­ki­nir­lər. Bəzən təy­ya­rə­çi­lər illüziyaların baş verməsini istirahət rejiminin pozul­ma­sı, inti­zamsızlıq, spirtli içkidən istifadə ilə bağ­la­yırl­ar. Apa­rılan anonim sor­ğunun nəticə­sində, mürəkkəb mete­o­ro­loji şə­raitdə, təyyarənin texniki ida­rə­et­mə­si­nin öyrə­nil­məsi za­­manı ilk 5-6 uçuşda 95% heyət üzvlərində müx­təlif xa­rakterli və müddətli illüziyaların ya­ranması mü­əy­­yən olun­­muşdur. Bu zaman sadə mete­o­ro­lo­ji şərait­də təy­ya­rəçi mövcud vərdişlərini mürəkkəb şə­raitə keçirməlidir ki, bu da ci­hazlar vasitəsilə, təyyarənin məkanda vəziy­yə­tinin təyini ilə bağlıdır.

Təy­ya­rə­nin idarəsi zamanı yeni vərdişlər hələ tam bərqərar olmayıb, köh­nə­lər isə bütünlüklə realizə ola bil­mir. Bu anda illüziyanın baş verməsinə əsas sə­bəb pi­­lo­taj-navi­qa­siya cihazlarının göstəricilərindən diqqətin ya­yın­­­ması və təy­ya­rə­nin məkanda və­ziy­yətinin təsəvvürünün mütəmadi su­rətdə pozul­masıdır. Bu səbəb­dən vi­zual uçuş zamanı illüziyalara az təsa­düf olunur, çünki təy­­yarəçinin ka­bi­nəsin­­dən üfüq hər zaman görünür. Uçuş­da il­lüziyaların yaranması pilotun psi­xi və­ziy­­yətindən (özü­nə­inam); fizioloji vəziyyətindən (vesti­bulyar apa­­­ra­tın po­zul­­ması, yorğunluq, xəstəlik, hipoksiya, alkoqol və ya baş­­qa zə­hər­lənmə) ası­lıdır. Təyya­rənin ci­haz­­­­lar­la ida­­­rə­sini for­­ma­laşdıran vərdişləri məşq etdirməklə gör­mə illüziyalarının ara­dan qal­­­dırılmasını həya­ta ke­çir­mək olar. Be­lə­­­liklə, uçuşun təh­lü­­kəsizliyi təyyarəçinin, texniki iş­çinin, uçuş rəh­bə­ri­nin emo­si­­o­­nal vəziy­yə­tin­dən, intel­lek­t­ual qabiliyyətlərindən və işə psixo­loji ya­naş­­ma­­sın­dan ası­­lı­dır.

Əvvəldə qeyd olunan 100 ağır aviasiya hadisə­sindən 9,5%-nin havada hərəkəti idarə edən dispetçer xidməti ilə uçuş heyətinin qarşılıqlı əla­qə­sinin pozulması nəticəsində baş verdiyi haqqında məlumat verilmişdir. Bu, uçuş heyətinin meteo­mi­ni­mu­mu pozması prob­lemi ilə bağlıdır. 1994-cü ildə “Hava məka­nının isti­fadəsi və mülki aviasiya haqqında razılıq” sənədinə daxil olan işti­rak­çı döv­lət­lərin mülki hava gəmilərinin təhlükəsizlik vəziy­yə­ti­nin analizi son 5 il ərzində meteo­mi­nimumun pozul­ması halları aviasiya hadi­sə­lərinin 8%-nin baş verməsini təsdiq etdi. Eyni zamanda bu səpkili aviasiya hadisələrinin baş ver­mə­si dis­petçer xidməti və uçuşun təminatını təşkil edən xidmət mü­əssisələrinin qarşılıqlı əlaqələrinin qeyri-qənaətbəxş ol­ması ilə bağlıdır.

Göstərilən problemi həll etmək üçün insanın psixi fəaliyyət qanun­la­rı­na əsaslanan erqonomikaya yanaşma baxımından nəzər salaq. Konkret ola­raq uçuşun təmini üçün böyük bir sistemlə qarşılaşırıq. Bu sistemə hava gəmisini bir­başa idarə edən uçuş heyəti, enmə dispetçeri və ətraf aləmin vəziyyəti (meteoşərait) daxildir.

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, uçuş zamanı təyyarənin enməsi ən mə­suliyyətli andır. Təyyarənin enməsi zamanı təy­yarəçinin verdiyi qərar psixoemosional stabillik halının aşağı düşməsi ilə müşayiət olunur və psixi fə­aliyyətin təhlükəli fəaliyyət tipinə (emosional və düşünülmüş) keçməsini asan­laşdırır. Belə bir əyani misal göstərək: meteominimumdan aşağı hava şəraitində təyyarənin enmə qərarını verən hava gə­misinin kapitanı (dis­pet­çerin razılığı ilə) uçuş-enmə zola­ğı­nın görmə şəraitini dəqiqləşdirmək üçün “nəzarət enməsi” ilə təyyarənin uçuş-enmə zolağına çıxış təyin edir. Nəticədə heyət üzvlərinin “nəzarət enməsi” ilə bağlı psixo­emosional vəziyyəti dəyi­şi­lir, real vəziyyəti qav­rama obrazı itirilir və psixi fəaliyyətin ən təhlükəli tipinə daxil olur (şəkil 1); uçuş qəza ilə nəti­cə­lənir.

Buradan görunur ki, təyyarəçinin meteominimumla, dispetçerin aero­dro­mun hava şəraiti ilə bağlı uyğun­suzluğu vəziyyətində dispetçer eh­ti­yat aero­dro­munda hava haqqında məlumatı uçuş heyətinə çatdırmalıdır. Eyni vaxtda hava gəmi­sində ehtiyat aerodromuna enmək üçün kifayət qədər ya­nacağın olub-olma­masını dəqiqləşdirdikdən sonra dispetçer uçuş heyəti ilə heç bir mübahisəyə gir­mədən “Enməyə icazə vermirəm, ehtiyat aero­dro­muna gedin” qərarı ilə təyyarənin enməsini qadağan edir. Bu sə­bəb­­dən yuxarıda qeyd olunan amil­lər uçuşun təhlükəsizliyinin təminatı sə­viy­­­yəsində uçuş heyətinin psixi fəa­liy­yəti­nin təhlilini zəruri edir. Bu zaman dis­­­petçer qrupu ilə uçuş heyəti üzvləri ara­sında olan ünsiyyət müşahidə edi­lir.

Sosial-psixoloji baxımdan “in­san-qrup”, “qrup-qrup” münasi­bət­lə­ri­nin təhlili nəzərə çarpır. İki müxtəlif qrup üzvlərinin verbal ünsiyyəti onların bir-birini anlaması və qavraması - sosial persepsiya prosesi baş ve­rir. Sosial persep­siya anlayışı (latın sözü olub, perseptio - qavrayış, sosialis - ictimai deməkdir) 1947-ci ildə amerikan psixoloqu C.Bruner tə­rə­findən psixologiya elminə daxil edilmişdir.

Birgə fəaliyyət prosesində ətraf reallığın qav­ra­nıl­ması münasibətində dispetçer-təyyarəçi ünsiyyəti onların ümumi fəaliyyəti­nin məqsədini müəy­yən edir. Uçuş heyətinin və dispetçerlərin psixofizi­­oloji xüsusiyyətlərini təhlil edərkən qrup və qrupdaxili psixoloji uyğun­laşma, ünsiyyət problemi, bir sıra sosial-psixoloji anlayışların izahı verilir. Çünki bütün bu amillər bu və ya digər səviyyədə insanın psixi fəaliyyətinin tam təsəvvürünü yaratmağa, insan amili probleminin ekstremal və­ziy­yətdə hansı səviyyədə çıxış etdiyini dəqiqləşdirməyə imkan yaradır.

Göründüyü kimi, insan psixikası haqqında biliklər ilbəil genişlənir. Bu isə in­san amilini, onun ətraf şəraitdən asılı qanunauyğunluqlarını daha dərindən öyrənməyə və müasir aviasiya texnikasına təyyarəçinin psixofizioloji im­kanlarının uyğun gəlməsini zəruri edir.

Aviasiya psixologiyası və tibbi aviasiya sahəsində tanınmış alim-təy­ya­rə­çi­ V.A.Ponamarenko “Aviasiya alə­mi. Qara və ağ” əsərində (1995) mövzumuza aid olan vacib bir ideyanı vurğulayır: “… uçuşun öz qanunları, aero­dina­mi­kanın və psixikanın isə öz qanunları vardır. Öz psixi fəaliyyətinin qanunlarını bil­məyən təyyarəçi sadəcə təhlükəlidir, psixikanın qanu­nauy­ğun­luq­larını bil­mə­yən və bu bilikləri təlim prosesinə daxil etməyən təlimatçı daha da təh­lükəlidir. Öz işində insanın psixi fəaliyyətinin qanun­larını nəzərə almayan kon­struktor isə həd­siz təhlükəlidir ...”.

Göründüyü kimi, ekstremal aviasiya hadisələrində insan amili prob­le­mi­nin sosial-psixoloji, psixoloji təhlili zamanı uçuş heyəti üzvlərinin və havada hə­rəkəti idarə edən dispetçerlərin psixi fəa­liy­yətinin qanunauyğunluqlarını də­qiq­­liklə araşdırmaq zəruri hesab edilir.

Beləliklə, aviasiya hadisələrində insan amilinin tədqiq edil­mə­si in­sa­nın psixi fəaliyyətinin qanunlarını müəy­yən et­məklə bərabər, insanın eks­tremal və­ziy­yətdə dav­ranışının adek­vat və qeyri-adekvat olduğunu təyin edir. Eyni zamanda müasir tex­­ni­ka­nın inkişafı ilə bağlı “insan-hava gəmisi” sistemində psixoloji, sosial-psi­xoloji, psi­xo­fizioloji və erqonomik amil­lərin təsiri inkar olunmazdır. Baş verən aviasiya hadisələrinin bu istiqamətdə təhlili uçuşların təhlükəsiz­liyinin tə­mi­natı baxı­mın­dan vacibdir.

Göründüyü kimi, uçuşun təhlükəsizliyi insan amilindən asılıdır. Bu­nun­­la da insan amilinin aviasiya hadisələrində tədqiqi onun tərkibinə daxil olan digər amil­ləri də müəyyənləşdirməyə imkan yaradır (şəkil 3.1):

• 
  fizioloji amillər (görmə analizatorunun imkanları, hündürlüyün təsiri, təy­ya­rə­nin artıq yüklənməsinin tə­siri, işqabiliyyətlilik, zamanın məhdudluğu, mə­lu­ma­tın çoxluğu, güclü dəyişikliklər - depressiya və nev­roz­lar);
  
• 
  psixoloji amillər (psixi proseslərin pozulması, uçuş zamanı illüziyalar, psi­xo­loji uyğunsuzluq, özünü­qo­ru­ma hissi, tənhalıq hissi, məsuliyyət hissi, təhlükə his­si, emosional vəziyyət);
  
• 
  peşəkar amillər (uçuş-texniki heyətin peşə-təlim bacarı­ğının zəifliyi, uçuşa zəif hazırlıq, təyyarənin ida­rə­olun­ması texnikasında edilən səhvlər);
  
• 
  fərdi amillər (fiziki inkişaf, qabiliyyətlər, intellekt, psixo­mo­torika, tempera­ment).
  

Şəkil 3.1-dəki sxemdən göründüyü kimi, qeyd olunan amillər uçuşun təh­lü­kə­siz­liyi baxımından insan amilinin tərkib hissələri olub, aviasiya ha­di­sələri za­manı ön planda çıxış edir. Bu və ya digər səviyyədə çıxış edən bu amil­lər uçuş he­yətinin psi­xofizioloji hazırlığı, peşəkarlıq təcrübəsi, psi­xo­e­mosional vəziy­yəti ilə birgə nə­zərdən keçirilməlidir.

Bu baxımdan insan amilinin tədqiqi uçuşun təhl­ü­kəsizliyinin psixoloji tə­­mi­natını aktual­laş­dırır. Müa­sir dövrü­müzə qədər uçuşun təhlü­kə­siz­liyinin təminatı yalnız təy­ya­rəçilərin, aviasiya mühəndis­lərinin fəa­liy­yə­tinə aid olmuş, psixoloqların bu sahə­də apardıq­ları təc­rü­bə və müşa­hi­də­lərə əsaslan­mışdır. Eyni zamanda yu­xa­rıda qeyd etdiyimiz tarixi inkişaf mərhələlərini keçmiş “insan amili” anlayışı son zamanlar daha da dəqiqliklə tədqiq olunmağa baş­lanmış, təyyarənin konstruksiyası, cihazlarla təchizatı baxı­mın­dan psixo­tex­nikanın, aviasiya və mühəndis psixologiyasının tədqiqatları nə­ti­­cəsində yük­səlmişdir.

Şəkil 3.1. Uçuşun təhlükəsizliyinə təsir edən amillər
Aviasiya ha­di­sələrinin və qəzalarının aviasiya üçün zərər gətirən aşağıdakı amilləri qeyd olunur:

• 
  uçuş heyətinin lazımi aktivliyinin zəifliyi;
  

• 
  təyyarə materiallarının aşağı keyfiyyəti; uçuş keyfiy­yətinin zəifliyi; təyyarə ci­hazlarında, enmə qurğu­larında, rabitə əlaqəsində baş verən çatış­maz­lıq­lar, uçuş-enmə zolağı və aerodrom avadanlığının qeyri-məqbul vəziyyəti;
  
• 
  şəxsi heyətin fərdi keyfiyyətlərinin qeyri-qənaətbəxş olması, məsələn, fiziki və psixi cəhətdən; şəxsi hazırlı­ğın çatış­mazlığı; professional müşahidənin aşağı olması; emosional cəhətdən qeyri-stabillik və başqa fər­di çatışmaz­lıqlar;
  
• 
  xarici amillərin təsiri, məsələn; meteoroloji şərait;
  

Yuxarıda nəzərdən keçirilən tədqiqat işlərindən və uçuşun təhlü­kəsiz­li­yinə təsir edən amillərin analizindən bir daha görünür ki, insan amilinin əsa­sında du­ran psixofizioloji səbəblər tarixi tədqiqat yolu keçmişdir.

Hələ 1918-ci ildə alman psixoloqu Zels aviasiya qəzalarının səbəbini izah et­mə­­yə çalışmış və 53 qəza hadisəsini tədqiq edərək aşağıdakı səbəbləri müəyyən et­mişdir:

• 
  təyyarənin zədələnməsi …………………………...............1
  
• 
  qeyri-adekvat məkan təsəvvürü …....................................42
  
• 
  diqqətin keçiriciliyinin, həcminin zəifliyi ..……...............47
  
• 
  yorğunluq .…………………………………………...........4
  

Bu hadisələr təyyarənin ən məsuliyyətli hesab olunan vəziyyətlərində qeydə alın­mışdır:

• 
  havaya qalxarkən .....…………………….........…............10
  
• 
  uçuş zamanı .…………………………………...................2
  
• 
  enmə zamanı ...……………………….............................46
  

Bu tədqiqatı 1946-cı ildə Mak-Ferlend davam et­dirmişdir. O, təyyarə qəza­larının başvermə səbəbini son­radan araşdırmaq deyil, əvvəldən qarşısının alınması amillərini öy­rən­mək üçün tədqiqatlar aparmışdır. Təsadüfi deyildir ki, hə­lə 1926-cı ildə Marbe aviasiya psixologiyasına daxil olmuş “qəzalara meyillilik” nəzə­riyyəsinə əsaslanaraq, “təkrarlıq qaydası” adlı təkliflə çıxış etmişdir. Bu qaydaya əsasən, hər bir insan öz fərdiliyinin sabitliyi nəticəsində eyni xarici şəraitdə özünü eyni cür aparır. Təkrarlıq qaydası bəzi insanların bədbəxt hadisəyə düşmələri və ya baş­qalarına bədbəxtlik gətirmək meylini onların qəzalara meyilli ol­ması kimi izah edirdi. Çox sadə və nisbi olan bu nə­zə­riy­yəni aviasiya hadisələrinin öyrə­nil­məsinə aid et­mək təbii ki, düzgün olmazdı. Yəni müasir cəmiyyətimizdə aviasiya sahəsi qədər insan davranışına texniki amillərin təsirinin bu qə­dər qabarıq olduğu ikinci bir sahə yoxdur. Fikrimizcə, qə­zalara meyillilik təsadüfi halların, daxili psi­xo­loji yönəl­mənin nəticəsində reallaşa bilər.

Artıq yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, aviasiya hadisə­lə­rinin, həmçinin uçuş heyətinin səhv hərəkətlərinin təhlili onların böyük əksəriyyətinin insan amilindən, psixoloji və psixofizioloji xüsusiyyətlərdən asılı olduğunu təsdiq edir. Bu səbəbdən maraqlı göstəricilər müşahidə olunur. Nəticədə aviasiya sisteminin həm mülki, həm də hərbi sahəsində bu amilin təsiri çox yüksək həddə çatır.

Hələ 1960-cı illərdə Amerika Birləşmiş Ştatlarının Hərbi Hava Qüvvələrində baş­ verən 3617 aviasiya qəzasının istintaqı onlardan 743-nün uçuş heyətinin psi­xo­fizioloji davam­sız­lığı nəticəsində baş verdiyini müəyyən etmişdir. 1967-ci ildə Fransa dövlətinin Hərbi Hava Qüvvələrində baş verən aviasiya hadi­sələrinin 25%-nin təyyarəçilərin psixofizioloji vəziyyəti ilə əlaqədar olduğu təsdiq edildi. Nəti­cədə avia­si­ya hadisələrinin əsasında duran psixofizioloji amil­lərə vestibulyar po­zğunluq, iş qabiliy­yəti­nin zəifliyi, emo­si­onal dəyişkənlik, adaptasiya prosesinin aşağı düşməsi kimi amillər daxil edilir.

Eyni zamanda A.A.Kupriyanovun, V.S.Tişinanın (1970) və B.L.Hel­manın, V.P.Eroxinanın (1974) mülki aviasiya sistemində apardıqları tədqi­qat­lar aviasiya qəzaları və aviasiya hadisələrinin 70%-nin aşagı səviyyəli psi­xo­fizioloji vəziyyətlə, iş qabiliyyətinin zəifliyi ilə, pi­lot orqanizminin uçuşun mənfi amillərinə kifayət qədər hazır olmaması ilə əlaqədar olduğunu müəyyən et­di. Keçmiş sovet məkanında Hərbi Hava Qüvvələrinin təyyarəçiləri ilə apa­rılan sorğu nəticəsində mü­rək­kəb uçuş zamanı onların fəaliyyətlərində han­sı halların yarandığını qeyd etdik­lə­rinə nəzər salaq:

• 
  20% - qərar qəbulunun verilməsində çətinlik;
  
• 
  22% - hərəkətsizlik;
  
• 
  10% - səhv qərarın verilməsi;
  
• 
  34% - lazım olmayan əməliyyatın yerinə yetirilməsi ilə mürəkkəb vəziyyətin daha da ağırlaşdırılması;
  
• 
  14% - zəruri dəstəyi, ötürücünü tapa bilməmələri və onları bir-biri ilə səhv sa­lmaları.
  

Təbii ki, təyyarəçinin peşəkarlıq səviy­yə­sin­dən, psixofizioloji ha­zır­lı­ğın­­dan və digər fərdi-psixoloji xüsu­siy­yətlərindən asılı olan bu göstəri­cilər ilk növ­bədə uçuş təli­minin zəif vəziyyətini xarakterizə edir:

• 
  gecikmiş hərəkətlər (51%);
  
• 
  təyyarənin idarəetmə dəstəyi ilə pilotun hərə­kət­lə­rinin ölçülərinin uyğun gəlməməsi (42%);
  
• 
  səhv hərəkətlər (5%);
  
• 
  təyyarənin idarə olunmasında ardıcıllığın pozulması (2%).
  

Qeyd olunan göstəricilərdən bir daha aydın olur ki, aviasiya hadisələrinin əsa­sın­da duran təyyarəçinin gecikmiş, səhv hərəkətləri insan amilinə kom­pleks yanaşmanı tələb edir. Yəni daha dəqiq desək, in­san amili problemini tədqiq edərkən, yalnız insanın şəxsi xüsusiyyətlərini deyil, həm­çinin professional cəhətdən zə­ru­ri keyfiyyətlərini də nəzərə almaq lazımdır.

Bu baxımdan uçuşun təh­lükə­sizliyinə təsir edən insan amilinin tər­kib hissələrinə nəzər salaq. Şəkil 3.2-də verilmiş sxemdən göründüyü kimi, insan orqanizmini aktivləşdirən və onun istiqamətini müəyyən edən motivasiya mühüm peşə­kar key­fiyyətlərdən biri kimi bütün psixikanı əha­tə edir. Fəaliyyətə təsir edən müsbət motivasiya peşə ilə bilava­sitə bağlı olan, da­ha dərin hislər və daha stabil cəhdlərlə özünü büruzə verir. Təbii ki, bu zaman motivasiya qav­rama, diqqət, hafizə, təfəkkür kimi prosesləri aktivləşdirir. Sxemə diq­qət­lə nəzər salsaq, motivasiyanın pi­lotun əsas, mərkəzi hissəsi olduğunu gör­mək olar.

I mərhələdə təyyarəçinin sosial statusu, aktiv həyat tərzi, mənəvi dəyərləri durur. Bunun əsasında peşəkar cəhətdən zəruri bilik, bacarıq və vərdişləri dərk edən yüksək motivasiya formalaşır.

II mərhələyə uçuş heyətinin uğurlu iş fəaliyyiətini təmin edən yüksək mənəvi-psi­xoloji keyfiyyətlər: qərar qəbulu, müstəqillik, ardıcıllıq, özunəinam da­xildir.

III mərhələyə uçuş fəaliyyəti üçün əhəmiyyətli olan rəhbər-lider ünsiyyəti aiddir. Bu, öz növbəsində, uçuş heyətinin hər bir üzvünün yüksək profes­si­onal statusunun saxlanılmasına və aviasiya müəssisələrində yüksək psixoloji mü­hi­tin mövcudluğuna şərait yaradır.

Şəkil 3.2. İnsan amilinin tərkib hissələri

IV mərhələyə uçuş heyətinin intellektual keyfiyyətləri daxildir. Ekstremal vəziy­yət zamanı uçuş heyətinin əsasən bu qabiliyyəti labüdləşir.

V mərhələ təyyarəçinin xüsusi texniki hazırlığını xarakterizə edir. Bu, uçuş heyə­ti­nin professional hazırlığına, uçuş işinə bilavasitə təsir edən bilik, bacarıq və vər­dişləri əhatə edən səviyyədir.

VI mərhələ psixofizioloji keyfiyyətlərin inkişafı mərhələsi olub, uçuşun xüsusi vəziyyətlərində uçuş heyətinin etibarlığını və professional uçuş qabiliyyətlərinin uğurlu formalaşmasını təyin edir. Bu psixofizioloji keyfiyyətlər isə öz növbəsində 2 səviyyədə çıxış edir: I - operator keyfiy­yətləri; II - uçuşun mənfi amillərlə şərtlənən vəziyyətinə hazırlıqdır. Eyni zamanda bu baxımdan bir qisim psixo­fizi­o­­loji keyfiyyətlərin inkişafının aşağı səviyyəsi digər qisim psixofizioloji keyfiyyətlərin yüksək səviyyəsi ilə əvəz ­oluna bilməz.

VII mərhələ tibbi xüsusiyyətlərlə təqdim olunur. Bu tibbi göstəricilər uçuş heyətinin sağlamlıq vəziyyətini izah edir.

VIII mərhələ antropometrik xüsusiyyətləri əhatə edir. Yəni “təyyarəçi - hava gə­mi­si” sisteminin təhlükəsiz təminatı üçün uçuş gəmisinin konstruktiv xüsu­siy­yət­ləri ilə təyyarəçinin antropometrik göstəriciləri uyğun gəlməlidir. Təyyarəçinin an­­­­tro­pometrik xüsusiyyətləri ilə hava gəmisinin konstruktiv xüsusiyyətlərinin uy­ğun gəlməməsi he­yət üzvlərinin psixoloji diskomfortuna, yüksək emosional gər­­ginliyinə, ekstremal vəziyyət zamanı onların etibarlı­lığı­nın zəifləməsinə səbəb olur. Məsələn, bədənin çəkisinin artıq olması orqa­niz­mdə maddələr mübadilə­si­nin po­zulmasının göstəricisi olub, nəticədə insanın sağlamlığının eti­barlılığı kimi səciyyələnir.

IX mərhələ fiziki keyfiyyətlər və dinamik sağlamlıq mərhə­lə­sidir. Əsas fiziki key­fiyyətlər uçuş heyətinin ümumi işqa­bi­liyyətliliyini, dinamik sağlamlığını müəyyən edir.

X mərhələ insan amilinin ən əsas tərkib hissələrindən olub, qəza vəziyyətinə dü­şən uçuş heyətinin bilik, bacarıq və vərdişləri ilə birgə hazırlığı key­fiy­yətləridir.

Beləliklə, yuxarıda göstərilən uçuş heyətinin zəruri peşəkar key­fiy­yət­lə­rindən birinin zəif inkişaf etməsi aviasiya hadisələrinin baş verməsinə səbəb olan təy­ya­rəçinin səhv hərəkətləri ilə müəyyən edilir.

İndi insan amilinin psixoloji quruluşuna nəzər salaq. Aviasiyada insan amilinin quruluşu, artıq qeyd etdiyimiz kimi peşəkar zəruri key­fiy­yətlərdən ibarətdir.

Uçuş sənətinə müsbət motivasiya yaradan əsas keyfiyyətlər aşağıdakılardır:

• 
  sosial keyfiyyətlər:
  

• 
  ictimai aktivlik
  
• 
  şəxsiyyətin ictimai istiqamətliliyi
  
• 
  humanistliyi
  
• 
  beynəlmiləlçilik
  

• 
  mənəvi-psixoloji keyfiyyətlər:
  

• 
  intizam
  
• 
  müstəqillik
  
• 
  özünəinam
  
• 
  özünütənqid
  
• 
  estetik hislərin inkişafı
  
• 
  xeyirxahlıq
  

• 
  rəhbər, lider və kommunikativ keyfiyyətlər:
  

• 
  öz bilik və təcrübəsini iş prosesində istifadə etmək bacarığı
  
• 
  öz fikrini dəqiq, qısa, tam ifadə etmək bacarığı
  
• 
  başqalarını dinləmək bacarığı
  
• 
  özünü başqalarının yerinə qoya bilmək (identifikasiya) bacarığı
  
• 
  özünə və başqalarına qarşı tələbkar olmaq
  
• 
  uçuş heyətinin başqa üzvləri ilə psixoloji uyğunluq
  
• 
  qərar qəbulunda mütəhərriklik
  

• 
  intellektual keyfiyyətlər:
  

• 
  ümumi erudisiya
  
• 
  yüksək səviyyəli mühəndis erudisiyası
  
• 
  evristik keyfiyyətlər
  
• 
  təfəkkürün məntiqliliyi
  
• 
  uzunmüddətli hafizənin davamlılığı
  
• 
  marağın dərinliyi, genişliyi və davamlılığı
  

• 
  xüsusi texniki hazırlıq:
  

• 
  aviasiya texnikası haqqında biliklər
  
• 
  praktik aerodinamika haqqında biliklər
  
• 
  radiotexnika və rabitə əlaqəsi haqqında biliklər
  
• 
  uçuşun təhlükəsizliyi ilə bağlı sənədlər haqqında biliklər
  
• 
  aviasiya mühəndis psixologiyası və uçuşun təhlükəsiz­li­yi­nin psixologiyası haq­qında biliklər
  
• 
  radiomübadilə haqqında bilik, bacarıq və vərdişlər
  
• 
  fiziki və psixofizioloji hazırlıq haqqında bilik və bacarıqlar
  

• 
  psixofizioloji keyfiyyətlər:
  

• 
  emosional davamlılıq
  
• 
  diqqət prosesinin həcmi, mərkəzləşməsi, keçiriciliyi
  
• 
  əməli hafizə və təfəkkür
  
• 
  hərəkətin koordinasiyası
  
• 
  mürəkkəb hərəkət vərdişlərinin formalaşması qabiliyyəti
  
• 
  ekstremal vəziyyətdə əqli fəaliyyətin davamlılığı
  
• 
  ekstremal vəziyyətdə iradi keyfiyyətlərin davamlılığı
  
• 
  ekstremal şəraitdə psixomotor və sensor fəaliyyətin davam­lılığı
  

• 
  tibbi xüsusiyyətlər:
  

• 
  sinir sisteminin vəziyyəti
  
• 
  ürək-damar sisteminin vəziyyəti
  
• 
  tənəffüs sisteminin vəziyyəti
  
• 
  ali sinir fəaliyyətinin funksiyalarının vəziyyəti
  
• 
  görmə və eşitmə sisteminin vəziyyəti
  
• 
  endokrinoloji sistemin vəziyyəti
  
• 
  ümumi sağlamlıq vəziyyəti
  

• 
  antropometrik xüsusiyyətlər:
  

• 
  boy
  
• 
  çəki
  
• 
  bədən quruluşu
  
• 
  dinamometriya
  
• 
  döş qəfəsinin həcmi
  
• 
  yuxarı və aşağı ətrafların uzunluğu
  

• 
  fiziki keyfiyyətlər:
  

• 
  dözümlülük
  
• 
  hərəkət
  
• 
  güc
  
• 
  mürəkkəb vəziyyətlərdə yüksək səviyyəli işqabiliyyətlilik
  
• 
  dinamik sağlamlıq
  

• 
  qəza baş verən zaman heyət üçün lazım olan xüsusiyyətlər:
  

• 
  ekstremal vəziyyətə psixoloji hazırlıq
  
• 
  qoruyucu avadanlıqdan istifadə etmək bacarığı
  
• 
  zərərçəkənlərə ilkin tibbi yardımın göstərilməsi
  
• 
  dənizdə, səhrada və s. şəraitdə təyyarənin məcburi enməsi zamanı uyğun­laşma prosesinin getməsi
  

orqanizmin yüksək səviyyədə işqabiliyyətliliyi və fiziki dözümlülüyü.

İnsan amilinin tərkib hissələrinə nəzər salaraq, onların tam bir sistemin - “insan-maşın” sisteminin əsasında durduğunu və insan amilinin etibarlılığının əhəmiyyətini müəyyən etdik. Elmi ədəbiyyatlarda isə “insan-maşın” sistemində ope­ratorun etibarlılığı dedikdə, obyektə verilən funksiyaların müəyyən edilmiş vaxt­da və şəraitdə davamlı və dəqiqliklə icra edilməsi xüsusiyyətləri nəzərdə tu­tu­lur. Operator fəaliyyətinin etibarlılığı və effektivliyi arasındakı qarşılıqlı əlaqəni və müxtəlifliyi təyin edən B.F.Lomov effektivliyi insanın fəaliyyətində əks olu­nan ali xassə, etibarlılığı isə ehtiyat potensialı adlandırırdı (V.A.Plaxtienko, Y.M.Blu­dov, 1983).

Tədqiqatlar göstərir ki, “etibarlılıq” anlayışı, “effektivlik” anlayı­şından da­ha geniş olub, veril­miş qısa zaman müddətində effektivliyin da­vamlı­lığını müəyyən edir. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, etibar­lılığın psixoloji göstəriciləri, həmçinin effektiv fəaliyyətin göstəricilərini özün­də əks etdirir. Başqa sözlə desək, ehtiyat potensialları, yəni etibarlılıq, müəy­yən anda baş vermiş fə­aliyyətin effektivliyini təmin edir. Ehtiyat poten­sial­ları isə insanın mövcud im­kanlarından daha geniş olub, ekstremal vəziy­yət­lərdə təyyarəçinin fəaliy­yə­ti­ni təmin edir.

Beləliklə, ekstremal aviasiya hadi­sələrində insan amilinin təd­qi­qi təyyarəçi fəaliyyətinin etibarlılığı baxımından daha mühum əhəmiyyət kəsb edir.

Qərb və keçmiş sovet məkanında mülki və hərbi aviasiyada baş sverən eks­tre­mal aviasiya hadisələrinin tədqiqi in­san amilinə sistem şəkildə yanaşmanı əsas tu­ta­raq, onun tərkib hissə­lərini daha dərindən nəzərdən keçirməyə imkan yaratdı. Mülki aviasiya sistemində uçuşların təhlükə­sizliyi aktual prob­lem olub, qərbdə, keçmiş sovet məkanında və respublikamızda təyyarə­çilərin səhv hə­rə­kət­­lərinin öyrənilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Deməli, uçuşun təhlükəsizliyi istənilən aviasiya hadi­səsinin əsa­sında duran 3 amil – insan, aviasiya texnikası və ətraf mühit amilləri ilə səciyyələnir. Yuxarıda qeyd olu­nan təy­yarəçinin səhv hə­rə­kətlərinin psixoloji təh­lili, insan ami­linin qu­ru­lu­şu, təyyarəçidən tələb olunan psi­xo­fi­zi­o­lo­ji key­fiy­yətlər və dünya miqya­sında müəyyən illər ərzində baş verən avi­asiya hadisələrinin insan amilinin tədqiqi baxımından faiz gös­tə­ri­ciləri təyya­rəçilərin şəxsiyyətinin fərdi psixoloji xüsusiyyət­lə­ri­nin hərtərəfli öyrənilməsini va­cib edir. Bununla da aviasiya ekstremal hadi­sə­lə­rində insan ami­linin təhlili on­ların əsa­sında duran təyya­rə­çilərin səhv hərə­kət­lə­rinin baş ver­mə­sində aşağı­da­kı nə­ticələri müəyyən edir:

• 
  uçuşun təhlükəsizliyi üçün məsuliyyət hissinin aşağı olması;
  
• 
  hava gəmisi kapitanının öz peşəkar imkanlarını adekvat qiymətləndir­məməsi;
  
• 
  heyət üzvlərinin işinin keyfiyyətinə kifayət qədər nə­za­rətin olmaması;
  
• 
  hava gəmisi kapitanının xarakterinin qeyri-mütəhərrik olması və heyət üzv­ləri ilə qarşılıqlı ünsiyyəti çətin­­ləşdirməsi;
  
• 
  mürəkkəb uçuş şəraitində qərar qəbulunun gec və ya tez verilməsi;
  
• 
  təyyarəçinin öz səhvlərinə tənqidi yanaşmaması;
  
• 
  təyyarədən enməzdən əvvəl və ya havaya qalxmazdan əvvəl nəzarətin tam aparılmaması.
  

Beləliklə, aviasiya hadisələrində heyət üzvlərinin səhv hərəkətlərinin səbəb­lərinin təhlili təyyarəçilərin profes­sional hazırlığının aşağı səviyyəsi, hava gəmisi­nin idarə­si zamanı diqqət prosesinin keçiriciliyinin, mərkəzləşməsinin zəiflə­məsi, HHİ dispetçer xidmətindən təyyarəçilərə ve­ri­lən məlu­matın tam olmaması və s. amillərin mövcud­luğunu təsdiqlədi.