MÜNDƏRĠcat beynəlxalq münasġBƏTLƏr və ĠQTĠsadġyyat
Yüklə 2,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Beynəlxalq İpək Yolu 136 TÜRK XALQLARI ƏDƏBĠYYATġÜNASLIĞININ BƏZĠ ÖZÜNƏMƏXSUSLUQLARI ANAR ABUZƏRLĠ
- Açar sözlər
|
Açar sözlər: müqavilə, silahlı mübarizə, fanatizm, qüsurlar, məqalə, felyeton XVII-XVIII ƏSR AZƏRBAYCAN ƏDƏBĠYYATININ EPĠK ġEĠR NÜMUNƏLƏRĠNDƏ SÜJET QAYNAQLARI ELXAN NƏCƏFOV Gəncə Dövlət Universiteti elxan_necefov@mail.ru Çoxəsrlik tarixə malik ədəbiyyatımız dünya ədəbiyyatının tərkibində özünəməxsus zənginliyi ilə seçilir. Ədəbiyyatımız daha çox özündə Ģərq ədəbiyyatının təsirlərini yaĢadır. Burada diqqəti daha çox cəlb edən süjet ortaqlığıdır. Ortaq süjetlər üzərində qurulan fərqli əsərlər özünəməxsusluğu ilə diqqəti cəlb edir. XVII-XVIII əsr sənətkarları əsərlərinin süjetlərinə görə nə qədər Füzulinin təsiri altında olsalar da, hind ədəbiyyatından və ərəb-müsəlman ədəbiyyatından da mükəmməl Ģəkildə faydalanıblar. ġərq ədəbiyyatında dərin iz buraxan ―Bəxtiyarnamə‖, ―Tutinamə‖, ―Sindibadnamə‖, ―Həzar əfsanə‖, ―Yüz bir gecə‖, ―Min bir gecə‖, ―Yeddi vəzirin hekayəti‖, ―Qırx vəzirin Tezislər 135 hekayəti‖ nağılları bizim ədəbiyyatımızda oxĢar əsərlərin yaranmasına səbəb ola bilmiĢdir. Bir çox bədii sənət nümunələrimiz bu əsərlərin təsiri ilə yazılıb. Bütün bu əsərlər təkcə Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, Orta Asiya, yaxın və uzaq Ģərq ölkələrinin ədəbiyyatında dərin izlər buraxmıĢdır. Özü- özlüyündə böyük bir zaman kəsiyini əhatə edən bu əsərlər uzun müddət bir çox söz sənətkarlarının yaradıcılığında süjet qaynağı olaraq istifadə edilmiĢdir. Bu əsərlərin olduqca mühüm ortaq cəhətləri var: 1. Əsərlər ideyaca tam olsa da, tərkibində müxtəlif süjetlər əsasında qurulmuĢ hekayə, nağıl və əhvalatlardan ibarətdir; 2. Əsərlərin hamısı, əsasən, nikbin sonluqla bitir; 3. Əsərdə nağıllar və digər hekayələr hansısa obrazın dilindən söylənilir; 4. Əsərlərin hamısı əxlaqi-didaktik mahiyyəti ilə diqqəti cəlb edir; 5. Əsərlərin bəzisi islamdan daha əvvəl yaranmıĢ süjetlərə malik olsa da, hamısında islam dininin mənəvi dəyərləri daha çox qorunur. Haqqında bəhs etdiyimiz bu kimi qiymətli əsərlər Azərbaycan ədəbiyyatına təsirsiz olmayıb. Əslində, hər hansı əsər əsasında yeni bir əsərin yaranması Azərbaycan ədəbiyyatında XII əsrdən sonra müĢahidə edilməkdə idi. Buna ən bariz nümunə ―Leyli və Məcnun‖ poemaları ola bilər. Ġlk dəfə Nizaminin epik Ģeir nümunəsi kimi ortaya qoyduğu bu əsərdən çox sənətkarlar təsirlənib və fərqli əsərlər yazıblar. Bu əsərlərin içərisində daha mükəmməl süjetə və fərqliliyə malik olanı isə M.Füzulinin ―Leyli və Məcnun‖ poeması olub. Bundan sonra yazılan ―Leyli və Məcnun‖larda isə Füzuli təsiri daha çox duyulur. Deməli, ədəbiyyatımızda eyni süjetin əsasında yeni əsərlər yaratmağın möhtəĢəm bir ənənəsi var. XVII- XVIII əsrlərdə isə bu süjet axtarıĢı sərhədlərini daha da geniĢləndirib. Bu dövrdə Fədai Təbrizi ―Bəxtiyarnamə‖ (―On vəzir‖) əsərini ―Sindibadnamə‖nin üzərində qurub. Ənənəvi mövzuda yazılsa da, əsər ideya-bədii baxımdan orijinallığı ilə də seçilir. Əslində bu orijinallığın əsas səbəblərindən biri də həmin mövzuya Azərbaycan ədəbiyyatında daha qədimdən mövcud olan süjetləri və mövzuları daxil etməsidir. Belə ki, ―Bəxtiyarnamə‖ əsərində Nizami Gəncəvinin ―Sirlər xəzinəsi‖ əsərinin təsiri güclü olub. Fədai burada da orijinallıq yarada bilib. O, Nizamidən fərqli olaraq, Ģahların yenidən tərbiyə olunması məsələsini deyil, xalq içərisindən çıxmıĢ bir insanın hökmdar olması ideyasını irəli sürür. Ümumilikdə, ―Bəxtiyarnamə‖ poeması ―Dəhnamə‖, ―Sindibadnamə‖, ―Tutunamə‖ və bir az da ―Sirlər xəzinəsi‖ əsərlərinə çox oxĢayır. Göründüyü kimi, XVII-XVIII əsrlərdə ədəbiyyatımız Ģərq ədəbiyyatının zəngin irsi olan əsərlərdən bəhrələnməklə, özünün orijinallığını qoruyaraq dünya ədəbiyyatına dəyərli əsərlər bəxĢ etmiĢdir. Sözsüz ki, bu əsərlər də özündən sonrakı ümumĢərq ədəbiyyatına təsir etmiĢdir. Açar sözlər: Ortaq süjet xətləri, Azərbaycan ədəbiyyatı, ―Bəxtiyarnamə‖, ―Tutinamə‖, ―Sindibadnamə‖, ―Min bir gecə‖ Beynəlxalq İpək Yolu 136 TÜRK XALQLARI ƏDƏBĠYYATġÜNASLIĞININ BƏZĠ ÖZÜNƏMƏXSUSLUQLARI ANAR ABUZƏRLĠ ―Naxçıvan‖ Universiteti anar_abuzerov@mail.ru QloballaĢma dövründə, habelə, informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının sürətli inkiĢaf etdiyi bir Ģəraitdə sivilizasiyalararası əlaqələr xüsusi aktuallıq daĢıyır. Elmi mühitin, xüsusən gənc alimlərin yaradıcılığının yeni istiqamətlərinin geniĢ perspektiv qazanması da bu mühüm amillə sıx bağlıdır. Azərbaycanda, onun tərkib hissəsi olan Naxçıvanda gənc alimlərin yaradıcılıq qabiliyyətlərinin inkiĢafına, dünya sivilizasiyasına inteqrasiya olunmasına geniĢ Ģərait yaranmıĢdır. Sivilizasiyalararası əlaqələrin möhkəmlənməsi bütün elm sahələrində ciddi potensialın yaranması, möhkəmlənməsi deməkdir. Naxçıvan Muxtar Respublikasında son illər ədəbiyyatĢünaslıq elminin sürətli inkiĢafında qardaĢ türk xalqları ədəbiyyatĢünaslığının qarĢılıqlı araĢdırılıması, ciddi müqayisələrin aparılması əhəmiyyətli rol oynamıĢdır. Bu yönümdən iki istiqamət diqqəti cəlb edir: 1. Müxtəlif türk xalqlarına məxsus ədəbiyyatĢünaslıq əsərlərinin dünya filoloji fikrinin nailiyyətləri kimi öyrənilmasi; 2. Naxçıvanda ədəbiyyatĢünasların araĢdırmalarında bu nailiyyətlərin nəzəri-metodoloji əsaslar kimi qəbul edilməsi. Prof.dr Y.Akpınar görkəmli ədəbiyyatĢünas akademik Ġsa Həbibbəyliyə həsr etdiyi məqaləsində Ġsa müəllimin türk xalqları ədəbiyyatı ilə bağlı fədakarlıqları barədə yazır: ―Bu kimi fədakarlıqlar, dəstəklər sayəsində Azərbaycan dili, tarixi, ədəbiyyatı və s. haqqında bəzi kitablar yazıldı, araĢdırmalar aparıldı. Onun bəzi kitabları da Ərzurumda nəĢr olundu‖. Bütün bunlar da türk xalqları ədəbiyyatĢünaslığında yeni istiqamətlərin yaranmasında əhəmiyyətli faktorlardır. Əlbəttə, qarĢılıqlı əlaqələr ədəbiyyatĢünaslığın təkamülünə ciddi təsir göstərir. Akademik sonet janrından bəhs edərkən bu janrın bizim ədəbiyyata gəliĢinin iki yolundan söz açır və bu yollardan birini Türkiyə ilə əlaqləndirir. Türkmən ədəbiyyatĢünaslığında ‖Kitabi-Dədə Qorqud‖un araĢdırılması ilə bağlı ciddi ənənələr qazanılmıĢdır. Azərbaycanlı ədəbiyyatĢünaslar akademik Ġsa Həbibbəyli, professor Məhərrəm Cəfərli, filologiya elmlər doktoru Yusif Səfərov, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Rafiq Babayev və baĢqaları ―Kitabi-Dədə Qorqud‖la bağlı araĢdırmalarında öz türkmən həmkarlarının fikirlərinə də istinad etmiĢ, maraqlı müqayisələr aparmıĢlar. M.Kosayevin, B.Kazzıyevin, A.Rəhmanovun, R.Rəcəbovun, A.AĢurovun və baĢqalarının adları Naxçıvanda yaxĢı tanınır, onların yaradıcılıq uğurları Tezislər 137 diqqətlə izlənilir. Bu həm də ədəbi əlaqələrin geniĢlənməsi üçün məhsuldar zəmindir. ƏdəbiyyatĢünaslıqda aktual problemlərdən biri də ġərq və Qərb məsələsidir. Türk xalqlarının tarixi və mənəvi həyatının ġərq və Qərblə bağlılığı məsələlərinə toxunarkən azərbaycanlı alimlər qardaĢ türk xalqlarının elmi-nəzəri fikrinə də istinad edirlər. Tatar Ģairi Tukayın yaradıcılığı bu baxımdan geniĢ araĢdırmalara zəmin yaradır. Bu görkəmli Ģairin yaradıcılığını araĢdırarkən azərbaycanlı ədəbiyyatĢünaslar özbək həmkarlarının da tədqiqatlarına həssaslıqla yanaĢmıĢlar. Sadıq Turalın rəhbərliyi ilə Atatürk Kültür Mərkəzində hazırlanan çoxcildlik ―Türk dünyası ədəbiyyatı tarixi‖ Naxçıvanda da çox ciddi rezonans doğurmuĢdur. Tədqiqatlarda da göstərildiyi kimi, bu kitab üçün seçilmiĢ prinsiplər bütün Türk Dünyası üçün, ayrı-ayrı türk respublikaları üçün bir örnəkdir. Naxçıvanlı ədəbiyyatĢünaslar bu kitaba əsaslanaraq qeyd edirlər ki, türk xalqlarının söz yaradıcılığının özünəməxsus cəhətləri Naxçıvanda yaranan bədii ədəbiyyat nümunələrində çox qabarıqdır, bu isə ilk növbədə, həyatımızın, milli dəyərlərimizin, məiĢətimizin, adətlərimizin eyni kökdən qaynaqlanması ilə bağlıdır. Mədəniyyətlərin dialoqu kontekstində aparılan araĢdımalar elmi-nəzəri fikrin inkiĢaf tarixində mühüm bir mərhələni təĢkil edir. Bu mərhələ isə çox ciddi elmi nəticələrin, sivilizasiyaların reallaĢması ilə mühüm hadisəyə çevrilir. Bu zəmində gənc alimlər arasında əlaqələr geniĢləndirilir, yeni-yeni tədqiqat istiqamətləri müəyyənləĢdirilir, bu yöndə iĢlər daha da təkmilləĢdirilir. Açar sözlər: Azərbaycan, Naxçıvan Muxtar Respublikası, ‖Kitabi-Dədə Qorqud‖, qloballaĢma MƏMMƏD SƏĠD ORDUBADĠ YARADICILIĞINA ġƏRQ VƏ QƏRB KONTEKSTĠNDƏN BAXIġ NƏRGĠZ ĠSMAYILOVA AMEA Naxçıvan Bölməsi nergiz.ismayilova@hotmail.com Məmməd Səid Ordubadi Naxçıvanın inkiĢaf yolunda qılınc ilə birlikdə qələmin də vuruĢması, ictimai-siyasi hadisələrdə qalibiyyətin əldə olunmasında təkcə qılıncın deyil, həmçinin qələmin də rolu olduğunu göstərirdi. Ordubadinin ―Ġki çocuğun Avropaya səyahəti‖ əsərində ġərq-Qərb müqayisəsi yolu ilə milli oyanıĢa, dirçəliĢə çağırıĢ motivi öz əksini tapmıĢdır. Müxtəlif Avropa ölkələrindən göndərilmiĢ 10 məktub əsasında qurulmuĢ bu Beynəlxalq İpək Yolu 138 əsərdə hər ölkənin paytaxtının ümumi mənzərəsi ilə yanaĢı, həm də məmləkətlərin ən səciyyəvi xüsusiyyətləri diqqət mərkəzinə çəkilir. ―Ġki çocuğun Avropaya səyahəti‖ əsəri XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan oxucusunda Avropa mühiti, Qərb ölkələrinin inkiĢaf səviyyəsi barədə gerçək təsəvvürlərin formalaĢmasına imkan yaradır. M.S.Ordubadinin yaradıcılığında Ġran və Cənubi Azərbaycan mövzusu geniĢ yer tutur. Onun mövzusu Ġran həyatından götürülən ―Bədbəxt milyonçu‖ romanı da son dərəcə maraqlıdır. Fransada təhsil alıb Təbrizə qayıdan Rzaqulu xan böyük arzularla yaĢayır. O, Təbrizdən Tehrana dəmir yolu çəkdirmək, mütərəqqi ruhlu qəzet nəĢr etdirmək, məktəblər və müalicəxanalar açmaq, xalqın rifah halını yaxĢılaĢdırmaq istəyir. Onun övladları da atası kimi maarifçidirlər, onlar da Avropa təhsili görmüĢlər. Məmməd Səid Ordubadinin tarixi romanlarında Qərb və ġərq qadını müqayisə edilir. ―Dumanlı Təbriz‖ tarixi romanı (1933-1938) isə Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatının tarixini ən sistemli Ģəkildə əks etdirən romanlardandır. ġərq və Qərbin sintezi Ģəklində əsaslandırılan hadisələr və hadisələrə fərqli baxıĢ Ģəkli romanı daha da qiymətli edir. Nəticə olaraq qeyd edə bilərik ki, Naxçıvanda yaranan ədəbiyyatda hər zaman qədim ġərqə və yeni dünya adlandırılan Qərbə xüsusi rəğbət və meyil olmuĢdur. Bu kimi faktorların bu və ya digər Ģəkildə təsiri nəticəsində Azərbaycan ədəbiyyatı Qərb ədəbiyyatının müasir düsturlarını mükəmməl olaraq mənimsədiyini ortaya qoydu. Açar sözlər: Məmməd Səid Ordubadi, ġərq, Qərb, roman, Naxçıvan ədəbi mühiti, müqayisə AZƏRBAYCANLILARIN SOYQIRIMI BƏDĠĠ ƏDƏBĠYYATDA SAMĠRƏ KƏRĠMOVA AMEA Ədəbiyyat Ġnstitutu Akademiya-elm@rambler.ru Bildiyiniz kimi, bəĢəriyyət tarixin müxtəlif mərhələlərində etnik təmizləmə siyasəti və soyqırımı kimi cinayətlər törədilmiĢdir. Azərbaycan və Cənubi Qafqaz tarixinə nəzər saldıqda XIX-XX əsrlərdə bir çox dövlətlərin, xüsusilə Fransa, Ġngiltərə və Rusiyanın geosiyasi maraqlarının toqquĢması kontekstində ortaya atılan ―erməni məsələsi‖ ilə bu bölgədə günahsız insanlara qarĢı törədilmiĢ soyqırımların əsas səbəbkarlarının ermənilər olduğunu görürük. Ermənilərin Qafqaz regionuna köçürülməsi və bu siyasətin acı nəticələrindən biri kimi türk-müsəlman əhaliyə qarĢı həyata keçirilən soyqırımı cinayətləri Türkiyənin ġərqi Anadolu hissəsində olduğu kimi Cənubi Qafqaz regionunda da azərbaycanlılara qarĢı törədilmiĢdir. Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın və Cənubi Qafqazın tarixi daha çox qanlı faciələr dövrü kimi yadda qalmıĢdır. Tezislər 139 Qeyd edək ki, XX əsrin birinci yarısında ermənilərin Azərbaycan türklərinə qarĢı törətdikləri soyqırımlarına dair kifayət qədər faktlar həmin dövrün mətbuat orqanlarında öz əksini tapmıĢ, arxiv sənədləri arasında yer almıĢdır. Faktların təkcə mətbuatda deyil, həm də bədii ədəbiyyatda ifadəsi və aĢkar edilməsi soyqırım mövzusunun bədii ədəbiyyatda iĢlənməsi ilə bağlı elmi- tədqiqat iĢinin aparılmasının aktuallıq və vacibliyini ortaya qoymuĢdur. Azərbaycan Prezidenti cənab Ġlham Əliyev qeyd etmiĢdir ki, ―...erməni faĢizmi Azərbaycan alimləri tərəfindən daha geniĢ Ģəkildə tədqiq edilməlidir. Hesab edirəm ki, tarixi paralellər əsasında çox böyük əsərlər yaradılmalıdır‖. Prezidentin bu sözləri tariximizin qaranlıq səhifələrinə iĢıq salmaq, aydınlıq gətirmək, xüsusilə azərbaycanlıların soyqırımı haqqında daha ətraflı, yeni məlumatların əldə olunması kimi məqsədlər qarĢıya qoyur. Ermənilər tərəfindən Azərbaycanın müxtəlif ərazilərində - Bakı, Naxçıvan, Ordubad, Qarabağ, Qazax, Quba, ġamaxı və Xocalıda soyqırımlar törədilmiĢdir. Ağır məhrumiyyətlərə və iĢgəncələrə məruz qalan insanların acı taleyi tariximizin səhifələrində dərin izlər salmıĢdır. Təəssüflər olsun ki, tarixi mənbələrdə həmin hadisələrə dair az sənəd qalmıĢdır. ancaq bu hadisələr M.S.Ordubadinin "Qanlı sənələr" romanı, Cəfər Cabbarlının ―1905-ci ildə‖ dramı, M.M.Nəvvabın "1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası" əsərlərində öz əksini tapmıĢdır. Bundan baĢqa, Mirzəbala Məmmədzadə, Seyid Hüseyn, Abdulla ġaiq, Ömər Faiq Nemanzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bağır Əliyev və baĢqa ziyalılar da bu mövzuya müraciət etmiĢlər. Açar sözlər: soyqırım, bədii ədəbiyyat, cinayət, erməni məsələsi BÖYÜK ƏDƏBĠYYATIN ƏBƏDĠ KARVAN YOLUNDA: CƏLĠL MƏMMƏDQULUZADƏDƏN ÇĠNGĠZ AYTMATOVADƏK MEHMAN HƏSƏNOV AMEA Ədəbiyyat Ġnstitutu mehman.hesen@gmail.com XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında formalaĢan maarifçi realizm və onun görkəmli nümayəndələri nəinki ölkə sərhədləri daxilində, bütövlükdə müsəlman ġərqində mütərəqqi ideya və istiqamətləri ilə seçilmiĢlər. Azərbaycan dramaturgiyasının və realist bədii nəsrinin banisi Mirzə Fətəli Axundzadənin yaradıcılığı dövrün möhtəĢəm tarixi hadisəsi idi. Əsası M.F.Axundzadə tərəfindən qoyulan dramaturgiya və realist bədii nəsr XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində zəngin bədii yaradıcılıq üçün əsasa çevrildi. Həmin zəngin ədəbiyyatın qüdrətli yaradıcılarından biri, heç Ģübhəsiz ki, Cəlil Məmmədquluzadə olmuĢdur. Onun qələmindən çıxan ―Ölülər‖ nəinki Azərbaycanda, bütün ġərqdə cəhalətə qarĢı mübarizədə bir ordudan çox iĢ Beynəlxalq İpək Yolu 140 görmüĢdür. ―Azərbaycan‖ məqaləsi böyük mənada azərbaycançılığın manifestinə çevrilmiĢdir. Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığı ilə özündən əvvəlki ənənəni inkiĢaf etdirərək öz novatorluğu ilə gələcək nəsil üçün əsl örnəyə çevrilə bilmiĢdir. Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığı Azərbaycanla ortaq taleyi bölüĢən digər türk xalqlarının ədəbiyyatlarına ciddi təsir göstərmiĢdir. ―Ölülər‖ pyesi rus dilinə çevrilərək ―Turan‖ truppası tərəfindən dəfələrlə Türküstanda nümayiĢ etdirilmiĢ və türk xalqlarının maariflənməsində Cəlil Məmmədquluzadənin hekayə, povest və felyetonları əvəzsiz rol oynamıĢdır. 50- ci illərdə ədəbiyyata gələn və dünya ədəbiyyatında yeni epoxanı yaratmağa nail olan qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatov öz sələflərindən söz açrakən Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığından böyük məhəbbətlə bəhs etmiĢdir. 1967- ci il mayın 29-da Moskvada Cəlil Məmmədquluzadənin 100 illik yubileyində çıxıĢ edən Çingiz Aytmatov böyük rəğbətlə Cəlil Məmmədquluzadə haqqında çıxıĢ edərək ondan nəsr və dram əsərlərindəki yığcamlığı, dil saflığını, fikri aydın ifadə etmək bacarığını öyrəndiyini fəxrlə vurğulamıĢ və ədibi türkdilli ədəbiyyatda realist nəsr məktəbinin banisi adlandırmıĢdır. Ardından Bakıya gələn Çingiz Aytmatov yubiley tədbirində çıxıĢ etmiĢ, dövrü mətbuatda ―ġərqin böyük sənətkarı‖, ―Müdrik söz ustası‖ (―Ədəbiyyat və Ġncəsənət‖ qəzeti), ―Böyük ustad‖ (―Bakinski raboçi‖) məqalələri ilə böyük ədib haqqında düĢüncələrini bölüĢmüĢdür. Çingiz Aytmatov ―ġərqin böyük sənətkarı‖ məqaləsində yazırdı: ―O, realist, müasir yazı üslubunun, müasir nəsr formalarının banilərindən biridir. Heyrətli yığcamlıq, sadəlik və qüvvət onun nəsrinin əsas xüsusiyyətlərindəndir. Bunu biz ―DanabaĢ kəndinin əhvalatları‖ povestində, bir silsilə gözəl hekayələrində, xüsusən kamil formaya malik olan ―Poçt qutusu‖, ―KiĢmiĢ oyunu‖ kimi hekayələrində duyuruq. Bax, hekayəni bu cür yazarlar! Komediya, faciə və dram ünsürlərinin üzvü Ģəkildə birləĢdiyi ―Ölülər‖ pyesi nə qədər gözəl və cazibədardır‖. Xalq yazıçısı Anar sələflərindən bəhs edərkən 60-cılar nəslinin baĢ müəlliminin Cəlil Məmmədquluzadə və daha sonrakı mərhələdə Çingiz Aytmatov və Ġsa Hüseynov olduğunu vurğulamıĢdır. Bu məqam böyük ədəbiyyat yolunda iki qüdrətli sənətkarı birləĢdirir və özündən sonrakı nəsillərin cəsarətli yaradıcılığı üçün zəmin hazırlayır. Açar sözlər: Cəlil Məmmədquluzadə, Çingiz Aytmatov, Ölülər, hekayə Tezislər 141 H.CAVĠDĠN “ĠBLĠS” ƏSƏRĠNDƏ MĠFOLOJĠ DÜġÜNCƏ VƏ ÜMUMBƏġƏRĠ ĠDEYA GÜLNAR OSMANOVA AMEA Folklor Ġnstitutu gulnar_osmanova@list.ru Qədim Naxçıvan torpağında dünyaya göz açan böyük Ģair-dramaturq Hüseyn Cavid və onun sənəti ədəbiyyatĢünasların həmiĢə diqqət mərkəzində olmuĢ, onun yaradıcılığına, xüsusən dramaturgiyasına bir çox tədqiqatlar və monoqrafiyalar həsr edilmiĢdir. Ədibin yaradıcılığının bu qədər çox öyrənilməsinə baxmayaraq, onun sənəti həmiĢə yeni söz, yeni fikir demək imkanı verir. Cavidin yaradıcılığı bu günümüz üçün də çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki ədibin yaratdığı əsərlərdəki türkçülük, turançılıq ideyaları, tarixə bu günün reallıqları ilə yanaĢmalar çağdaĢ ədəbiyyatĢünaslara yeni-yeni fikirlərə və qənaətlərə gəlmək üçün əsas verir. Yaradıcılığında kifayət qədər çox istifadə etdiyi romantik kinayə vasitəsilə yaĢadığı cəmiyyətin eybəcərliklərini tənqiddən çəkinməyən Cavid dəyərlərimizə sədaqət, millətimizə mədəniyyət aĢılayır. Qeyd edək ki, H.Cavid özündən əvvəlki tarixi, fəlsəfəni, mədəniyyəti və ədəbi prosesi dərindən öyrənən və əsasən, dünyəvi məsələləri həll etməyə çalıĢan bir sənətkar idi. Bunun nəticəsidir ki, H.Cavidin ―Ġblis‖ mənzum faciəsi öz orijinallığı, fəlsəfi dəyəri, problemin hərtərəfli tədqiqi baxımından Ġ.V.Hötenin ―Faust‖, C.Bayronun ―Qabil‖, M.Y.Lermontovun ―Demon‖, K.Marlonun ―Doktor Faustun faciəli taleyi‖, F.M.Klinqerin ―Faust, onun həyatı, fəaliyyəti və cəhənnəmə atılması‖ əsərləri ilə bir səviyyədə dayanır. Odur ki, bu əsər haqqında A.ġaiq belə demiĢdir: ―Cavidin bütün əsərləri içərisində ―Ġblis‖ qədər həyati və realist bir əsər yoxdur‖. Sənətkar əsərdə mifoloji motivlərdən məharətlə istifadə etmiĢdir. Belə ki, demonik obraz olan Ġblisi əsərinə qəhrəmanı seçməklə H.Cavid onun xalq təfəkküründə məhz xtonik mənĢəli bir varlıq olaraq qəbul olunmasını, asanlıqla dondan-dona girə bilməsini, yəni transformasiyaya – dönəlgəliyə uğramasını da ustalıqla verə bilmiĢdir. Ġblis gözə görünməyən varlıqdır, xtonik zona ilə bağlıdır, yeraltı ruhlar dünyası ilə əlaqəli bilgilərə sahibdir və insanları həmiĢə pis iĢlərə sürükləyir. Lakin Ġblis əsərdə rəmzi səciyyə daĢıyan bir surətdir, yəni dramaturq bütün sağlam düĢüncə sahibləri kimi Ġblis adlı, əlindən hər Ģey gələn, dünyadakı bütün insanları vəlvələyə salmağa, zərərli duyğu və düĢüncələr arasında sıxmağa, didməyə, çeynəməyə qadir olan bir qüvvə tanımır. H.Cavidin məqsədi bu qeyri-real qüvvəni yox, insanların özlərinin arasında dolaĢan Ģər qüvvələri ifĢa etməkdir. Ġblisi lənətləyə-lənətləyə özləri iblislik edənlərin üstündəki məchulluq pərdəsini qaldırmaq, onların törətdikləri həm ―kiçik‖ miqyaslı (qısqanclıq üstündə adam öldürmək), həm də çox böyük, qlobal miqyaslı cinayətlərin səbəbkarlarını göstərməkdir. Ġkinci qisim cinayətlərin Beynəlxalq İpək Yolu 142 ölçüsü daha aydın və əyani təsəvvür edilsin deyə müəllif neçə-neçə ölkənin ordularının iki qütbə bölünüb bir-biri ilə ölüm-dirim savaĢına qalxdıqları Birinci dünya müharibəsinin epizodlarını canlandırır. Əsərin sonrakı pərdələrində də ustalıqla əks etdirilmiĢ hadisələr əsasında oxucu və tamaĢaçı görür və inanır ki, dünyada baĢ verən irili-xırdalı müharibələr də buraya daxil olmaq Ģərtilə, bütün Ģər iĢlərin mifik və mövhumi qüvvələrə, o cümlədən də Ġblisə heç bir dəxli yoxdur. Bununla belə, əsərin finalında baĢ vermiĢ münaqiĢələrdən salamat qalan surətlər yenə də Ġblisi lənətləyir və təkidlə onun cəzalandırılmasını tələb edirlər. Dörd pərdəli faciə olan ―Ġblis‖ əsərinin mahiyyəti ondadır ki, əsər oxucuda zülmə, Ģərə qarĢı nifrət oyadır və hər bir insanı vicdanının səsinə qulaq asmağa vadar edir. ―Ġblis‖ oxucuya nə zamansa qarĢılaĢdığı iblis təbiətli məxluqları xatırladır, fitnə toxumu səpən, baĢqalarının bədbəxtliyindən kam alan bəzi çağdaĢlarımızı əsərin iĢığında aydın görmək olur. ―Ġblis‖ əsərinin gücü bir də bundadır ki, insana öz daxili aləmini göstərir, onu öz xasiyyət və xarakterini, hərəkət və adətlərini tənqidi surətdə nəzərdən keçirməyə sövq edir, haradasa bir insan, yaxud hadisəyə münasibətdə vicdanının səsinə qulaq asmadığı üçün onu təftiĢ edir, düzlüyə, fəal həyat mövqeyinə çağırır. Fikrimizi Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin H.Cavid sənətinin əbədiyaĢarlığı haqqında dediyi müdrik bir fikir ilə tamamlamaq istərdik: ―Xalqımız, millətimiz nə qədər yaĢayacaqsa, Hüseyn Cavid irsi də o qədər yaĢayacaq və xalqımız ondan istifadə edəcək‖. Yüklə 2,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|