Açar sözlər: Naxçıvani, icazənamə, vəsi, Ģəriət
AZƏRBAYCAN DĠLĠNĠN ĠNKĠġAFINDA HEYDƏR ƏLĠYEVĠN
TARĠXĠ ROLU
HƏCƏR HÜSEYNOVA
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
hacerhuseynova@mail.ru
Ulu öndərimiz Heydər Əliyev bütün sahələrdə olduğu kimi, dilimizin
inkiĢafında da müstəsna xidmətlər göstərmiĢ tarixi Ģəxsiyyətdir. O bütün
fəaliyyəti boyu Azərbaycan dilinin inkiĢafına xüsusi diqqət yetirmiĢdir.
Zaman-zaman hər bir xalqın inkiĢafında və tərəqqisində müstəsna
xidmətlər göstərmiĢ Ģəxsiyyətlər yetiĢir. Ulu öndər Heydər Əliyev xalqımızın
yetiĢdirdiyi ən böyük Ģəxsiyyətlərdən biridir. Məhz xalqımız üçün göstərdiyi
misilsiz xidmətlər Heydər Əliyevi Ümummilli lider zirvəsinə yüksəldib. Bu
xidmətlərin nəticəsidir ki, hər il 10 may tarixi xalqımız tərəfindən milli bayram
səviyyəsində qeyd olunur. Təsadüfi deyil ki, məhz Ümummilli liderimiz
Heydər Əliyevin ötən əsrin 70-ci illərinin əvvəllərindən baĢlayaraq xalqımızın
milli-mənəvi dəyərlərinin qorunması, tariximizin düzgün istiqamətdə
öyrənilməsi, ana dilimizin rolunun artırılması, xalqın azadlıq istəyinin
təcəssümü kimi ortaya çıxan ədəbi-bədii nümunələrin hücumlardan qorunması
istiqamətində apardığı məqsədyönlü siyasət cəmiyyətdə milli ruhun oyanıĢına
təkan verdi. Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycanın gələcək müstəqilliyi üçün
zəruri olacaq sosial-iqtisadi əsasları, infrastruktur təminatını, milli kadr
potensialını formalaĢdırdı. Xalqımıza milli dövlətçilik düĢüncəsini aĢıladı. Hər
bir azərbaycanlı özünü vətən torpaqlarının gələcəyinə görə məsuliyyət daĢıyan
vətəndaĢ kimi dərk etməyə baĢladı. Ölkə üçün gərəkli mütəxəssislərin
hazırlanması məqsədilə 1970-1982-ci illər arasında və daha sonralar minlərlə
azərbaycanlı gənc məhz Heydər Əliyevin təĢəbbüsü əsasında keçmiĢ SSRĠ-nin
Beynəlxalq İpək Yolu
94
müxtəlif Ģəhərlərindəki nüfuzlu ali məktəblərdə təhsil almağa göndərildilər.
Sadalananlar Ulu Öndər Heydər Əliyevin sovet Azərbaycanına rəhbərliyi
dövründə siyasi iradəsi əsasında görülmüĢ iĢlərin yalnız məhdud bir hissəsidir
və bütün bunlar 80-ci illərin sonlarına doğru Azərbaycanın istiqlal mübarizəsi
tarixinin hərəkətverici qüvvəsi rolunda çıxıĢ etdi.
Ana dili hər bir xalqın varlığını təsdiq edən baĢlıca amildir. Ana dilimizin-
Azərbaycan dilinin inkiĢafına Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev xüsusi
diqqət yetirib. Ana dili hər bir xalqın milli sərvəti, həmin xalqın varlığının
təsdiqidir. Dil millətin formalaĢmasında vacib olan amillərdən biridir. Xalqın
keçdiyi tarixi yol, onun mədəni səviyyəsi, ilk növbədə, onun dilində öz əksini
tapır. Dil həm də, çətin tarixi-siyasi dövrlərdə millətin varlığını davam
etdirməsi üçün əsas vasitədir. Dilini itirən xalq məhvə məhkumdur. Azərbaycan
dili də Azərbaycan xalqının milli sərvətidir və xalqımız, millətimiz dünya
durduqca bu sərvətin qayğısına qalmalı və dilimizi gələcək nəsillərə
ötürməlidir.
Açar sözlər: dil siyasəti, dilin inkiĢafı, dövlət qayğısı, ana dili
ELASTĠK LÖVHƏ, SIXILAN ÖZLÜ MAYE VƏ SƏRT DĠVARDAN
ƏMƏLƏ GƏLƏN HĠDRO-ELASTĠK SĠSTEMƏ TƏSĠR EDƏN
HƏRƏKƏTLĠ YÜKÜN DĠNAMĠKASI HAQQINDA
MƏFTUN ĠSMAYILOV
―Naxçıvan‖ Universiteti
imeftun@yahoo.com
ĠĢdə müstəvi deformasiya vəziyyətində elastk lövhə, sıxılan özlü Nyuton
mayesi və sərt divardan əmələ gələn hidro-elastik sistemə təsir edən sabit
sürətlə hərəkət edən nöqtəvi yükün dinamikası tədqiq edilir. Lövhənin hərəkət
tənlikləri xətti elasto-dinamika nəzəriyyəsi çərçivəsində aĢağıdakı kimi yazılır:
j
i
i
j
ij
ij
ij
j
i
ij
x
u
x
u
t
u
x
2
1
,
2
,
ij
2
2
.
(1)
Mayenin hərəkəti isə xəttiləĢdirilmiĢ Naviye-Stoks tənlikləri ilə verilir:
2
(1)
(1)
(1)
(1)
(1)
0
(
)
0
j
i
i
j
j
i
j
i
v
v
v
p
t
x x
x
x x
,
(1)
(1)
0
0
j
j
v
t
x
,
(1)
(1)
(1)
2
ij
ij
ij
T
p
e
,
1
2
1
2
v
v
x
x
,
1
2
j
i
ij
j
i
v
v
e
x
x
.
(1)
2
0
(1)
p
a
(2)
Lövhə üzərində, lövhə və maye arasında, maye ilə sərt divar arasında asağıdakı
Ģərtlər ödənir:
Tezislər
95
2
21
0
0
x
,
2
22
0
1
0
(
)
x
P
x
Vt
,
2
2
1
1
x
h
x
h
u
v
t
,
2
2
2
2
x
h
x
h
u
v
t
,
2
2
21
21
x
h
x
h
T
,
2
2
22
22
x
h
x
h
T
,
2
d
1
0
x
h h
v
,
2
d
2
0
x
h h
v
. (3)
(1), (2) və (3) – də izahat [1] məqaləsində verilən iĢarələmələrdən istifadə edilir.
(1) – (3) riyazi məsələsi
1
1
'
x
x
Vt
,
2
2
'
x
x
koordinat çevirməsi və
1
'
x -ə görə
eksponensial Furye çevrilməsi tətbiq edilərək həll edilir. Tərs integral
çevrilməsi isə ədədi integrallama yolu ilə komputer proqramları tətbiq edilərək
nəticələr əldə edilir. Bu nəticələr lövhənin materialı polad, maye isə gliserin
olduğu halda tapılır. Əldə edilən əhəmiyyətli nəticələrdən biri hərəkətli yükün
kritik sürətinin olmasının göstərilməsidir. Bu surətdə verilən sistemdə rezonans
tipli bir hadisənin baĢ verməsi isbat edilir. Bundan baĢqa, maye ve lövhə
arasındakı müstəvi üzərində təsir edən təzyiq və sürət dağılması haqqında da
ədədi nəticələr əldə edilir.
Açar sözlər: elastk lövhə, sıxılan özlü, hidro-elastik sistem, hərəkət
tənlikləri
ĠNFORMASĠYA CƏMĠYYƏTĠNĠN FORMALAġMASINDA ELEKTRON
UNĠVERSĠTETĠN ROLU
MƏFTUN ƏLĠYEV
―Naxçıvan‖ Universiteti
meftun-aliyev@rambler.ru
Dünya ədəbiyyatında e-universitet haqqında xeyli sayda elmi məqalələrə
rast gəlmək mümkündür. E-universitet və distant təhsil konsepsiyaları qarĢılıqlı
əlaqəli olub, məsafədən tədrisin, müstəqil öyrənmənin, xarici tədrisin və açıq
universitetlərin
yaranmasında köməkçi vasitələrdir. Bu cür təhsil
müəssisələrində tədris kursu materiallarının tələbələrə çatdırılmasında
multimedia vasitələrindən, internetdən, elektron poçt xidmətindən geniĢ istifadə
olunur. Artıq bir çox dünya dövlətlərində e-universitet, öyrədənlə öyrənənin
bir–birindən uzaq məsafədə yerləĢdiyi Ģəraitdə, öyrənənin təhsil almasını
rəsmiləĢdirən və ali təhsil verən qurum kimi qəbul olunur.
Distant təhsil verən təhsil müəssisələri dünyada çox geniĢ yayılmıĢdır. Bu
tip təhsil müəssisələri bəzi aspektlərinə görə fərqlənirlər. Distant təhsil modeli
baĢqa modeldən fərqli olaraq yalnız distant təhsil verməklə məĢğul olur və bu
universitetlərin ənənəvi kampusları olmur. Bu model Distant (off-campus)
Beynəlxalq İpək Yolu
96
modeli adlanır. Bu cür təhsil müəssisələrinin fərdi təhsil siyasəti olur və
tələbələrə fərdi təhsil dərəcələri mənimsədilir. Bu müəssisələrin fəaliyyət
dairəsi əsasən bu və ya digər dövlətin təyin etdiyi Ģərtlərdən asılı olur. BaĢqa
sözlə hər bir müəssisə öz ―milli‖ xüsusiyyətlərinə sahib olur. Bu qrupdan olan
bir çox universitetlər əsasən Böyük Britaniya Açıq Universitetinin (UKOU)
―törəmələri‖ adlanırlar. Kanada, Çin, Kosta–Rika, Almaniya, Hindistan,
Ġndoneziya, Ġsrail, Yaponiya, Pakistan, Ġspaniya, ġri–Lanka, Tayland,
Hollandiya, Venesuela kimi dövlətlərdə UKOU təhsil modeli üzərində
qurulmuĢ distant e-universitetlər mövcuddur. ABġ–da az sayda bu modellə
fəaliyyət göstərən təhsil müəssisəsi vardır. Bu müəssisələr də yalnız qiyabi
təhsildə bu modeldən istifadə edirlər. Hal-hazırda dünyada çoxlu e-
universitetlər mövcuddur. Bu e-universitetləri ümumi Ģəkildə idarəetmə
strukturuna görə üç qrupa ayırmaq olar. Distant model üzərində qurulmuĢ e-
universitetlərdə təhsil alan tələbələr hesabına ölkəyə maliyyə axını baĢ verir,
istənilən yerdə, istənilən zaman təhsil almaq imkanları özünü doğruldur. Lakin
bu universitetlərin məzunu olan əcnəbi tələbələrin elmi potensialından
yararlanmaq imkanları bir qədər məhdud olur.
Bundan fərqli bir model Bimodal (on-off-campus) modelidir. O
universitetlər Bimodal modelə aid edilir ki, fənlər həm ənənəvi qaydada, həm
də kommunikasiya texnologiyaları vasitəsilə distant formada tədris edilsin. Bu
cür universitetlərdə əksər hallarda müvəffəqiyyət imtahanlarının keçirilməsi
əyani və distant Ģöbənin tələbələri üçün vahid qaydada aparılır. Bu model xarici
tədris proqramları çərçivəsində Avstraliyanın Dikin, Merdok universitetlərində,
Yeni Ġngiltərə Universitetində və baĢqa universitetlərdə, ABġ–da isə
geniĢləndirilmiĢ kurslar Ģəklində Kaliforniya Universitetində, Nova
Universitetində, Stenford Televiziya Tədris ġəbəkəsində, Cənubi Korolina,
Texas, Vikonsin və Medison universitetlərində tətbiq olunur. Fici, Yamayka,
Papua, Yeni Qvineya və Zambiya kimi dövlətlərdə də bu modeldən distant
təhsil proqramı çərçivəsində istifadə olunur. Konsorsium modeli bir neçə e-
universitetin qarĢılıqlı- birləĢmiĢ fəaliyyətini həyata keçirməyi nəzərdə tutur.
Konsorsiumların köməyi ilə universitetlər keyfiyyətli təhsil xidmətləri təqdim
etmək üçün bir–birlərinin tədris resurslarından və avadanlıqlarından müĢtərək
istifadə etmək imkanı qazanırlar. AraĢdırmalar göstərir ki, Bimodal model
üzərində qurulmuĢ e-universitetlərdə isə hər bir tələbə müəllimlə birbaĢa
ünsiyyətdə olduğu üçün bilik və bacarıqlara daha yaxĢı yiyələnmiĢ olur. Bu cür
universitetlərdə təhsil alan, güclü elmi potensiala sahib əcnəbi tələbələrin
məzun olduqdan sonra ölkədə qalması üçün Ģərait yaratmaqla onun elmi
potensialından yararlanmaq imkanı olur. Lakin bu model müasir dünyanın,
elektronlaĢmıĢ cəmiyyətin tələblərinə, o cümlədən YUNESKO-nun yeni təhsil
konsepsiyasının əsas prinsipləri olan ―Ömür boyü təhsil‖, ―Hamı üçün təhsil‖,
―Sərhədsiz təhsil‖ tələblərinə cavab vermir. ABġ-ın Milli Texnologiya
Universitetini (NTU) buna misal olaraq göstərmək olar.
Tezislər
97
Digər bir maraqlı model Konsorsium modelidir. Konsorsium modeli
effektiv model olsa da hələ də özünü tam doğrulda bilməmiĢdir. Buna bir çox
amillər təsir edir. BaĢqa bir maraqlı konsorsium isə Qlobal Universitet (GU)
təĢkilatıdır. TəĢkilat ―Universitetlərin və ticarət müəssisələrinin təhsil
tərəfdaĢlığı çərçivəsində ümumdünya elektron Ģəbəkəsi‖–ni yaratmağı təklif
edir. Hazırda bu konsorsium–universitet sakit okean hövzəsində yerləĢən
universitet və kolleclərin tədris resurslarından qarĢılıqlı istifadəsini təmin
etmək üçün simvolik qiymətlə süni peykdən istifadə etməyin yollarını araĢdırır.
Beləliklə GU konsorsium üzvlərinə öz vasitələrindən müĢtərək istifadə imkanı
yaratmıĢ olur. Nəticədə maliyyə vəziyyəti ağır olan müəssisələr öz xidmətlərini
təqdim etmək üçün ümumi aktivdən istifadə edə bilirlər. Bu konsorsiumun
köməyilə bütün dünyada təhsil alanlar öz ölkələrində olmayan ən yaxĢı tədris
vəsaitlərindən yararlana bilirlər.
E-universitetlərdə təhsil alan insanlar iĢ yerlərindən ayrılmadan həm də
təhsil almaq imkanı qazanırlar. Bu o deməkdir ki, e-universitet tələbəsi
sənayedə fəaliyyət göstərməklə həm öz ölkəsinin istehsal məhsullarına töhvə
verir, həm də qazandığı pul hesabına təhsil xərclərini ödəyir. E-universitetlərin
tələbələrinin əksəriyyəti adətən əcnəbi tələbələr olur və bu tələbələr də digər
ölkələrdə çalıĢır, amma təhsil haqqlarını e-universitet olan ölkələrin büdcəsinə
ödəyirlər. Burdan belə çıxır ki, əcnəbi tələbələrin hesabına ölkə büdcəsinə sırf
xarici valyuta axını baĢ verir. Əgər əcnəbi tələbə təhsil aldığı ölkədə həm də
yaĢayırsa o zaman onun yaĢaması üçün lazım olan əlavə vəsait də, ticarət, iaĢə,
nəqliyyat, sosial obyektlər vasitəsiylə yenə də e-universitetin mövcud olduğu
ölkənin büdcəsinə daxil olur.
―QS World University Rankings‖ Ģirkəti dünyanın ən yaxĢı universitetlərini
araĢdırır. Bu universitetlərin mövcud olduğu dövlətlərdə əcnəbi tələbələr
hesabına büdcəyə daxil olan vəsaitin ölkənin ÜDM–na nisbətən payını
araĢdırsaq bu vəsaitin yetərincə böyük məbləğdə olduğu göstərilmiĢdir.
Azərbaycanda da bu istiqamətdə geniĢ miqyaslı iĢlər görülür. Bu proses
təhsil sahəsində az da olsa nəzərə çarpır. Belə ki, Azərbaycan universitetlərinin
bir neçəsində tədris prosesninin bəzi sahələrinin elektronlaĢma prosesinə
baĢlanmıĢdır. Məsələn: Naxçıvan Dövlət Universitetində 2012-2013–cü tədris
ilindən baĢlayaraq semestr imtahanları müvafiq fənlər üçün elektron formada
keçirilir, hal hazırda KOĠCA–Azərbaycan Ģirkətinin ―Naxçıvan Dövlət
Universiteti üçün elektron təhsil Ģəbəkəsi və rəqəmsal multimedia
infrastrukturunun yaradılması‖ layihəsi həyata keçirilir. Azərbaycan Texniki
Universitetində də KOĠCA–Azərbaycan Ģirkətinin Layihəsi əsasında ―Elektron
Universitet ġəbəkəsi‖ yaradılıb. Sumqayıt Dövlət Universitetində, Azərbaycan
Dövlət Pedaqoji Universitetində və digər universitetlərdə də semestr
imtahanlarının müvafiq fənlər üçün elektron formada keçirilməsinə
baĢlanmıĢdır. Lakin bütün bu proseslər ayrılıqda müxtəlif universitetlərdə
həyata keçirilsə də Azərbaycanda vahid konsepsiya üzrə fəaliyyət göstərən,
Beynəlxalq İpək Yolu
98
müasir standartlara cavab verə bilən, informasiya cəmiyyətinə tam inteqrasiya
olunmuĢ, tam elektron universitet modeli mövcud deyil.
Nəticəyə gəlmək olar ki, təhsil sahəsi dövlətin inkiĢafına təsir edən ən əsas
sahələrdən biridir. YaxĢı təhsilli vətəndaĢlar yalnız yaxĢı təhsil müəssisələrində
yetiĢə bilər. Demək olar ki, təhsil müəssisələrini ĠKT–siz təsəvvür etmək
mümkün deyil. Bu onu deməyə əsas verir ki, dünya təhsil sisteminə inteqrasiya
etmək, dünya təcrübəsindən yararlanmaq, gündən–günə yenilənən informasiya
texnologiyalarını təqib və tətbiq edə bilmək üçün təhsil obyektlərini
elektronlaĢdırmaq, ənənəvi universitetlərdən e-universitetlərə keçmək zamanın
tələbidir.
Açar sözlər: bimodal model, on-off-campus model, off-campus model,
konsorsium modeli, distansion təhsil
BĠOLOGĠYANIN TƏDRĠSĠNDƏ MULTĠMEDĠALI ĠNTERAKTĠV
DƏRSLƏRĠN HAZIRLANMASI
ZƏRÖVġƏN BABAYEVA
Naxçıvan Dövlət Universiteti
babayeva_z@yahoo.com
Tədqiqatlar göstərir ki, biologiyanın tədrisində multimedialı baza əsasın-
da təlim proqramları ilə iĢləyərkən diqqət iki dəfə artır ki, bu da vaxta qənaət
edilməsinə, biliklərin yaradıcı tətbiqinə geniĢ imkan yaradır. Bioloji biliklərin
çatdırılmasında multimedianın imkanlarından istifadə bütün informasiya kanal-
larının – analizatorların və yaddaĢ formalarının birgə fəaliyyətini təmin edir.
Artıq yeni təlim texnologiyalarının tədrisdə dominantlıq etməsi vaxtı çatmıĢdır.
Belə ki, orta məktəblərdə hər rübün sonu, buraxılıĢ, sinifdən-sinfə keçərkən; ali
məktəblərdə qəbul, kollekium, sərbəst iĢlər, kurs və buraxılıĢ iĢləri, dövlət imta-
hanları, semestr imtahanlarının keçirilməsi artıq öz istiqamətini dəyiĢməlidir və
dəyiĢir də. Bunun üçün fənn müəllimlərinin, təhsil müəssisələrinin birgə konf-
ransları keçirilməli, öyrədən-öyrənən qarĢılıqlı münasibətinə yenidən baxıl-
malıdır. Bir sözlə, təhsil sahəsində yenidənqurma, islahat iĢlərinin real vəziyyəti
dəyərləndirilərək infrastruktur kökündən yeni keyfiyyət dəyiĢikliyinə uğramalı-
dır. Əsas məqsəd öyrənənlərin məntiqi, tənqidi təfəkkürünü inkiĢaf etdirərək
qəbul etdiyi informasiyanın–biliyin analiz-sintez edə bilməsi, tətbiq bacarıqları-
nın formalaĢdırılmasıdır. Ona görə də öyrənənlər biliklərin kopyalandığı, arxivə
göndərildiyi papka vəziyyətindən çıxarılmalıdır. Test üsulu ilə imtahanların
tərtibi də son illər gənc nəsildə fikri ifadə edə bilməmək problemi yaratmıĢdır.
Bəzi hallarda onlarda informasiyanın qəbuletmə sürəti ilə unutma sürəti az qala
bərabərləĢir. Tədris sistemində köklü dəyiĢikliklərə ehtiyac vardır. ĠKT-nin təd-
ris prosesinə pərakəndə tətbiqi təcrübəsi daxil edilən proqram vasitələrində
lazım olan effektiv nəticəni vermir. Əsas səbəblərdən biri, bu vasitələrin
Tezislər
99
ənənəvi tədris sisteminə daxil edilməsidir.
Ġslahatlar apararkən təhsil sistemində
əsaslı dəyiĢiklikləri nəzərə almalı, sovet dövründən qalma prinsipləri yeniləri
əvəz etməlidir. Ancaq o halda interaktiv təlim, yeni təlim texnologiyaları tədris
prosesində öz bəhrəsini verəcəkdir. YaxĢı olardı ki, universitetdə fakültələr-
arası, muxtar respublikada orta və ali məktəblərarası, Azərbaycanda Ģəhərlər,
rayonlararası, hər bir universitetin əlaqə saxladığı xarici ölkə ali məktəbləri ilə
də virtual konfranslar, olimpiadalar, diskussiyalar, debatlar, viktorinalar təĢkil
edilsin. Hər səviyyədə fərqlənən müəssisələr bir birilə rəqabətə girsinlər. Daha
səviyyəli layihələr, iĢlər respublika və dünya təhsil ictimaiyyətinin müza-
kirəsinə verilsin. ENAJTUS və digər layihələrin təcrübələrindən yararlanmaq
olar.
Təbiət elmlərinin tədrisinin YTT ilə təĢkili – təlimin yeni vasitəsi kimi
qəbul edilmiĢdir. Bunu bir çox üsullarla həyata keçirmək mümkündür: virtual
konfranslar, viktorinalar, videodərslər, onlayn konfranslar, debatlar, sual-cavab,
müzakirə və s. YTT-nın, Boloniya prosesinin təlim prosesində tətbiqi istiqamə-
tində həyata keçirilən ən mühüm iĢlərdən biri də tələbə, magistr və müəllimlərin
mobilliyidir ki, dünyanın müxtəlif yerlərində təhsil alıb-verməyə Ģərait yarat-
maqla, internet vasitəsilə tələb olunan auditoriyaya giriĢ imkanı yaradır. XXI
əsr təhsil konsepsiyasında özünə yer tutan E-learninq (elektron təhsil)
öyrənənlərin biliyinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi vasitələrindən biri kimi artıq
universitetlərdə start götürür. Virtual öyrənmə, onlayn dərslər, videodərslərin
yazılıĢı və təqdimatların nümayiĢi öz cəlbediciliyi ilə fərqlənir. Təhsil
sahəsindəki texnologiyalar ilə bağlı problemin aradan qaldırılması, interaktiv
təlimin yeni təlim texnologiyaları ilə tətbiqi sürətlə həyata keçirilə bilər. Təhsil
sahəsi yüksək inkiĢaf edərsə, kəĢflərə gedən yollar artar və sürətlənər.
Ümumiyyətlə, biologiya dərslərində multimedialarla interaktiv dərslərin təĢkili
bioloji proseslərin nümayiĢi, orqanizmlərin anatomik-morfoloji quruluĢunun
fərqli formatda öyrənilməsinə imkan verməklə, auditoriyanı passiv dinləyici
olmaqdan, müəllimi yorucu mühazirəçi rolundan azad etmiĢdir.
Açar sözlər: təlim proqramları, multimedia, kurs və buraxılıĢ iĢləri, in-
frastruktur
ĠPƏK YOLU ÜZƏRĠNDƏ YERLƏġƏN NAXÇIVAN VƏ ġƏRQĠ
ANADOLUNUN DĠALEKT VƏ ġĠVƏLƏRĠNDƏ QƏDĠM TARĠXĠN
ĠZLƏRĠ
ZÜLFĠYYƏ ĠSMAYIL
AMEA Naxçıvan Bölməsi
ismayilzulfiyye@yahoo.com
Bir millətin tarixi, etiqadı, inancı, adət və ənənəsi, yaĢayıĢ tərzi,
mədəniyyəti, hətta coğrafiyası belə onu dilində yaĢayır. Əsrləri adlayaraq
günümüzə gələn sözlər xalqın varlığını, mənəviyyatını özündə əks etdirir.
Beynəlxalq İpək Yolu
100
Xalqın daĢ yaddaĢına çevrilərək dildən-dilə, əsrdən-əsrə keçən dialekt və
Ģivələrin nə qədər zəngin bir xəzinə olduğunu deməyə və sübut etməyə ehtiyac
yoxdur. Bu təbii qaynaqlar neçə-neçə tarixi və coğrafi faktın üzə çıxmasında,
neçə-neçə sözün mənasının aydınlaĢmasında və izahında mühüm rol
oynamıĢdır. Professor Q.PaĢayev bir millətin kültür və mədəniyyətinin,
tarixinin öyrənilməsində dialekt və Ģivənin, folklor nümunələrinin rolunu xüsusi
qeyd edərək yazır: ―Dialekt və Ģivəni, folkloru öyrənmədən millətin
psixologiyasını, onun həqiqi tarixini, bəĢəriyyət tarixindəki məxsusi yerini,
inkiĢaf mərhələlərini, həyat tərzini, adət-ənənələrini dərk edib baĢa düĢmək
mümkün deyil‖. Müəllifin sözlərində böyük həqiqət vardır. Həqiqətən də, dilin
tarixini tədqiq edərkən ilk növbədə onun qədimliyini qoruyub saxlayan yazılı
mənbələrə və canlı xalq dilinə müraciət etmək lazım gəlir. Azərbaycan dilinin
dialekt və Ģivələrinin, ġərqi Anadolu ağızlarının hər birinin ayrı-ayrılıqda tədqiq
olunmasında baĢlıca məqsəd də Ģivələrin qədim leksik vahidləri, eləcə də
xüsusiyyətləri hansı səviyyədə qoruyub saxladıqlarını və bir sıra digər
əhəmiyyətli cəhətləri ortaya çıxarmaqdan ibarətdir. Digər dialekt və Ģivələrimiz
kimi Naxçıvan və ġərqi Anadolunun dialekt və Ģivələrini tədqiq etməkdə də
məqsədimiz yuxarıda dediklərimizlə bərabər, həm də baĢqa mühitdə, kənar və
yad təsirlər əhatəsində, izole olmuĢ Ģəkildə inkiĢaf edən Azərbaycan dilinin bu
dialektinin digər dialekt və Ģivələrimizlə fərqli və oxĢar cəhətlərini
müəyyənləĢdirmək, müxtəlif sərhədlər daxilində yerləĢmələrinə baxmayaraq
qədim xüsusiyyətlərini necə qoruyub saxladıqlarını nəzərə çatdırmaqdır.
Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, kənar mühitdə, baĢqa dillər əhatəsində
inkiĢaf edən dialekt və Ģivələrdə qədim sözlər, qədim element və xüsusiyyətlər
daha çox qorunub saxlanılır. ġərqi Anadoluda yaĢayan azərbaycanlılar və
tərəkəmələr öz danıĢıq xüsusiyyətlərində daha çox Azərbaycan dilinin
Naxçıvan qrupu dialekt və Ģivələrinin xüsusiyyətlərini özündə qoruyub
saxlamıĢdır. Naxçıvanın dialekt və Ģivələrinin xüsusiyyətlərini özündə
cəmləĢdirən ġərqi Anadolu ağızları qədim Oğuz tayfalarının dil elementlərini
özündə yaĢatmaqdadır. Qədim yazılı abidəmiz olan ―Kitabi-Dədə Qorqud‖da
iĢlənmiĢ onlarca, yüzlərcə sözə Naxçıvan və ġərqi Anadolunun dialekt və
Ģivələrində rast gəlirik.
Naxçıvan və ġərqi Anadolu dialekt və Ģivələrində ortaq türk
mədəniyyətinin və qədim tarixin izləri özünü aydın Ģəkildə büruzə verir. Çünki
dialekt və Ģivələr zəngin bir mədəniyyət xəzinəsidir. Hər iki bölgənin dialektləri
özündə tarixilik, yüz illər boyu formalaĢan milli dəyərləri mühafizə etmiĢ
ümumtürk mədəniyyətinin izlərini qoruyub saxlamıĢdır. Naxçıvan və ġərqi
Anadolunun dialekt və Ģivələrindən termin səciyyəli sözləri topladığımız və
araĢdırdığımız zaman ümümtürk mədəniyyətinin ortaq oxĢarlıqlarına tez-tez
rast gəlirik. Türk dilləri ilə müqayisəli Ģəkildə tədqiq etdiyimiz zaman termin
səciyyəli sözlərin əksəriyyəti ümumtürk mədəni irsinin daĢıyıcısı olduğunu bir
Tezislər
101
daha görürük. Əkinçilik, heyvandarlıq, arıçılıq, dulusçuluq adət-ənənələrimizə
aid olan sözlərin arxasında böyük bir mədəniyyət dayanır.
Naxçıvan və ġərqi Anadolunun dialekt və Ģivələrindən topladığımız
termin səciyəli sözlərin tarixi-müqayisəli metodla tədqiqi bir daha göstərir ki,
qədim dil elementləri ən çox bu bölgədə qorunub saxlanılmıĢdır.
Bəllidir ki, Ģivələr dilin qədim dövrlərinə aid mövcud faktları qoruyub
saxlayan ən etibarlı mənbədir. Odur ki, Ģivə sözlərinin tarixi-müqayisəli
araĢdırılması, onu əmələ gətirən modellərin müəyyənləĢdirilməsi, Ģivə
sözlərinin formalaĢmasını izləmək bir çox baĢqa problemlərin həllinə də kömək
edə bilər.
Dostları ilə paylaş: |