MÜNDƏRĠcat beynəlxalq münasġBƏTLƏr və ĠQTĠsadġyyat



Yüklə 2,49 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/20
tarix01.01.2017
ölçüsü2,49 Mb.
#4003
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   20

 
Açar  sözlər:  təbii  landĢaft,  deqradasiya,  Neolit  inqilabı,  Elmi-texniki 
inqilab
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Tezislər 
 
85 
MƏDƏNĠYYƏT VƏ TƏHSĠL 
 
“DĠVANÜ- LÜĞAT-ĠT-TÜRK”Ə MÜASĠR AZƏRBAYCAN TÜRKCƏSĠ 
BAXIMINDAN BĠR YANAġMA 
ĠSMAYIL ƏLĠYEV 
―Naxçıvan‖ Universiteti 
 i.aliyev@nu.edu.az 
 
Ġlk  Türk  ensiklopediyası  kimi  qiymətləndirilən  ―Divanü-lüğat-it-Türk‖ 
əsəri  üzərindəki  bu  araĢdırmada  münasibət  bildirməyə  çalıĢdığımız  məsələlər 
bunlardır: 
1.
 
Orta  əsr  ümumtürk  ədəbiyyatının  dörd  böyük  əsərindən  biri  olan 
―Divanü-lüğat-it-Türk‖ yazıldığı dövrün bütün türkdilli xalqlarının söz varlığını 
özündə  birləĢdirir.  Bəsim  Atalayın  tərcüməsində  əsərdə  ümumilikdə  8.783, 
Ramiz RövĢənin  tərcüməsində isə 9.300-ə  yaxın söz iĢlədildiyi  göstərilmiĢdir. 
Bütün  bu  sözləri  ―Divan‖ın  müasir  oxucu  üçün  ən  yararlı  hesab  etdiyimiz 
Seçkin  Ərdi  və  Sərab  Tuğba  Yurtsevər  tərcüməsindən  tamamilə  incələyərək 
müasir  Azərbaycan  dilində  iĢlənənləri  seçib  ayırdıq.  Güman  edirik  ki,  bu 
yanaĢma dil tarixi ilə məĢğul olan tədqiqatçılar üçün faydalı ola bilər. 
2.
 
Mahmud  KaĢğari  ―Divanü-lüğat-it-Türk‖ə  türk  dillərində  istifadədən 
çıxmıĢ  arxaik  sözləri,  habelə  xalq  arasında  fəal  Ģəkildə  iĢlədilən,  lakin  baĢqa 
dillərdən keçən alınma kəlimələri daxil etməmiĢdir. Lakin dilin inkiĢafı ilə bağlı 
həmin  sözlərdən  də  bir  çoxu  zaman  keçdikcə  arxaikləĢir,  istifadədən  çıxır. 
Həmin sözlərin araĢdırılaraq müasir leksik mənalarının izahına çalıĢılmıĢdır. 
3.
 
Əsərdəki  müasir  Azərbaycan  türkcəsində  də  iĢlənilən  sözlərin  fonetik 
xüsusiyyətlərinin araĢdırılması göstərdi ki, yazıldığı dövrdə (və yəqin ki, ondan 
daha  da  əvvəllərdə)  iĢlədilən  türk  sözlərinin  səslənməsi  müasir  Azərbaycan 
dilinə  müasir  Türkiyə  türkcəsindən  daha  yaxındır.  Fikrimizcə,  bu  məsələnin 
araĢdırılması da dilin inkiĢaf tarixini izləmək üçün əhəmiyyətli fakt ola bilər. 
4.
 
―Divan‖da verilmiĢ, orta əsrlərin ən dəqiq xəritələrindən biri olan dünya 
xəritəsində Azərbaycan ərazisi də göstərilmiĢdir. Əsərdən aydın olur ki, müəllif 
20 il ərzində bütün Türk diyarını gəzmiĢdir. Yəqin ki, əsərə daxil etdiyi sözləri 
də  bilavasitə  gəzdiyi  yerlərdən  toplamıĢdır.  Bu  halda  Mahmud  KaĢğarlının 
Naxçıvandan da topladığı sözlər olubmu? Bu sual bir qədər qeyri-ciddi görünsə 
də,  ―Divan‖da  elə  sözlər  var  ki,  indi  də  Naxçıvanda  iĢlədilir.  Məsələn:  M.K. 
mayıĢdı (yamĢadı). 
Er yerke mayışdı: Adam uyuşukluğu nedeniyle yere yapışdı. 
 
N.l.    ―mayıĢdandı‖  –  yerə  oturdu,  yerə  yapıĢdı,  canı-dildən  əyləĢdi, 
özünü yerə basdı.  
                    ―MayıĢdanma, görək!‖ – özünü yerə basıb oturma! 
yaxud 
M.K. qanığ. Neşe, sevinc 

Beynəlxalq  İpək Yolu  
 
 
86 
N.l.  ―qanıq  verdi  (vermədi)‖  –  ləzzət  verdi  (vermədi),  tam  qane  etdi 
(etmədi)  
və ya 
M.K. qanğrıq. Damaq 
N.l. ―gənrzik‖, damağın ən arxa hissəsi. 
 
Bu cür eyni sözlər onlarcadır. AraĢdırmada onların hamısı müqayisə və 
təhlil obyekti kimi diqqətlə nəzərdən keçirilmiĢdir. 
 
Açar sözlər: ―Divani Lüğət- it türk‖, Mahmud KaĢğarlı, Müasir 
Azərbaycan dili 
 
 
DĠLÇĠLĠK COĞRAFĠYASI VƏ DĠALEKTOLOJĠ ATLAS 
 ƏBÜLFƏZ QULĠYEV 
AMEA Naxçıvan Bölməsi                                                                            
ebulfezamanoglu@yahoo.com       
 
Dilçilik  elminin  tədqiqi  təcrübəsi  göstərir  ki,  müasir  dövrdə    dilçilik 
coğrafiyası  faktları  olmadan  dialekt  və  Ģivələri,  dil  tarixini  öyrənmək  və  türk 
dillərinin  müqayisəli  qrammatikasını  yaratmaq  mümkün  deyildir.  Dilçilik 
coğrafiyası  eyni  zamanda  hansı  qrammatik  forma  və  ya  sintaktik 
konstruksiyanın  daha  sabit,  hansının  dəyiĢkən  olduğunu  müəyyənləĢdirməyə 
imkan verir ki, bu da dil tarixi üçün çox vacibdir.  
Məlum olduğu kimi, dialekt və Ģivələr tədricən aradan çıxır. Lakin dialekt 
faktları,  məlumatları  dialektoloji  atlaslarında  və  ya  toplanmıĢ  mətnlərdə 
yaĢadılır. Odur ki, dialektoloji atlas həm də sonrakı araĢdırmalar üçün mötəbər 
bir mənbə kimi də qiymətlidir.  
Dialektoloji  atlasların  əsaasını  təĢkil  edən  dilçilik  coğrafiyasının  əsas 
vəzifəsi  dil  hadisələrinin  yayılma  arealının,  bu  yayılma  ilə  əlaqədar  olan 
problemlərin  öyrənilməsindən ibarətdir.  
  
Azərbaycan  dialektoloji  atlası  üçün  hazırlıq  iĢlərinə  1958-ci  ildən 
baĢlanmıĢdır.  Bu  məsələ  üzərində  tədqiqat  iĢi  30  ildən  artıq  davam  etmiĢdir. 
Nəhayət,  Azərbaycanın  dialektoloji  atlası‖  əsəri  1990-cı  ildə  nəĢr 
olunmuĢdur.Təxminən  126  xəritəni  əhatə  edən  bu  atlas  keçmiĢ  SSRĠ-nin  türk 
xalqları  arasında  ilk  addım,  ilk  təĢəbbüs  idi.  Ondan  sonra  meydana  çıxan  ən 
sanballı  atlas  ―Azərbaycan  dilinin  Naxçıvan  dialektoloji  atlası‖  adlanır.  Bu 
dialektoloji atlas  üçün müəlliflər heyəti tərəfindən əvvəlcə mükəmməl proqram 
tərtib  edilmiĢ  və  bu  vəsait  əldə  rəhbər  tutulmuĢdur.  Nəsimi  adına  Dilçilik 
Ġnstitutu  və  Naxçıvan  Bölməsi  Ġncəsənət,  Dil  və  Ədəbiyyat  Ġnstitutu 
əməkdaĢlarının  birgə  hazırladıqları  bu  atlas  üzərində  iki  ildən  artıq  hazırlıq 
iĢləri  aparılmıĢ,  material  toplanmıĢdır.  Artıq  250  xəritəni  əhatə  edən 
―Azərbaycaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası‖ adlı fundamental əsər iĢıq 
üzü görmüĢdür.   

Tezislər 
 
87 
Məruzədə  Naxçıvanın  dialektoloji  atlası  timsalında  dilçilik  coğrafiyası 
və dialektoloji atlas problemi ətraflı Ģəkildə tədqiq olunub araĢdırılmıĢdır. 
Açar sözlər: dialekt, dilçilik coğrafiyası, atlas, dil tarixi
 
 
 
HACI  MƏHƏMMƏD  NAXÇIVANĠNĠN ELMĠ-ƏDƏBĠ VƏ  
KĠTABġÜNASLIQ  FƏALĠYYƏTĠ HAQQINDA 
                           MÖHSÜN NAĞISOYLU 
              AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu 
            dr_mohsun@yahoo.com 
 
Hac Məhəmməd Naxçıvani (1879-1962) dövrünün ən qabaqcıl ədəbiyyat 
və  mədəniyyət  xadimlərindən,  vətənpərvər  ziyalılarından  biri  olmuĢdur.  Bu 
görkəmli  Ģəxsiyyətin  geniĢ  elmi-ədəbi  fəaliyyəti  sırasında  Qətran  Təbrizi  və 
Heyran  xanım  Dünbüli  ―Divan‖larının  nadir  əlyazma  nüsxələri  əsasında  ilk 
dəfə  nəsrlə  hazırlanması  xüsusi  yer  tutur.  Bundan  əlavə  o,  Mirzəli  Möcüz 
ġəbüstərinin Ģeirlərini də nəsrə hazırlamıĢ və çap etdirmiĢdir. Hac Məhəmməd 
Naxçıvani  ədəbiyyatĢünaslıqda  xüsusi  məharət  tələb  edən  və  diqqətçəkici 
məqamlardan sayılan ―maddeyi-tarix‖ləri ilə də məĢhurdur. 
Hac  Məhəmməd  Naxçıvaninin  digər  mühüm  bir  xidməti  onun  öz  Ģəxsi 
vəsaiti  hesabına  müxtəlif  ölkələrdən  əlyazma  kitablarını  satın  alması  və  onlar 
əsasında  Təbriz  Milli  Kitabxanasının  təsisində  bilavasitə  iĢtirak  etməsidir.  Bu 
vətənpərvər ziyalı əvvəlcə həmin  kitabxananın binasının inĢası  üçün  yüz min 
riyal məbləğində pul ayırmıĢ, sonra isə 3700-dən çox nəfis əlyazma nüsxəsi və 
nadir  çap  kitablarını  ora  bağıĢlamıĢdır.  Hac  Məhəmməd  Naxçıvaninin  Təbriz 
Milli  Kitabxanasına  bağıĢladığı  əlyazma  kitabları  burada  ayrıca  bir  fondda 
saxlanılır  və  nadirliyi,  böyük  əhmiyyəti  ilə  seçilir.  Bu  əlyazma  kitabları 
Təbrizdə  ayrıca  bir  kataloq  Ģəklində  fars  dilində  üç  cilddə  nəĢr  olunmuĢdur 
(1969-1974-cü  illər).  Ümumi  sayı  1600-ə  yaxın  olan  həmin  əlyazmalar  ərəb, 
fars  və  türk  dillərindədir.  Bu  böyük  əlyazmaĢünas-kitabĢünasın  bağıĢladığı 
əlyazmalar  sırasında  məĢhur  Azərbaycan  Ģairlərindən  Xaqani  ġirvaninin 
―Divan‖ı,  Nizami  Gəncəvinin  ―Xəmsə‖si,  Məhəmməd  Füzulinin  türkcə 
―Divan‖ı ilə  yanaĢı, orta əsr müəlliflərindən Mücirəddin Beyləqani və Salman 
Savəci, Məczub Təbrizi və Fədai Təbrizinin, Seyid Əbülqasim Nəbati və Mirzə 
Müslim Qüdsinin əsərləri də elmi dəyəri ilə seçilir. Qeyd edək ki, sonuncu adı 
çəkilən  müəllifin  ―Divan‖ının  yeganə  əlyazma  nüsxəsi  məhz  Hac  Məhəmməd 
Naxçıvaninin  hədiyyə  etdiyi  kitablar  sırasında  saxlanılır.  Bu  əlyazmalar 
içərisində  Fədai  Təbrizinin  doğma  ana  dilində  yazdığı  ―Bəxtiyarnamə‖si  və 
XVII əsr Ģairi-mütərcimi Məhəmməd Hüseyn Rəvaninin fars dilindən türkcəyə 
çevirdiyi Sədinin ―Gülüstan‖ kitabı da nadirliyi ilə seçilir. 
Hacı  Məhəmməd  Naxçıvaninin  elmi-ədəbi  və kitabĢünaslıq fəaliyyətinin 
ətraflı tədqiqi məqsədəuyğundur. 
 
Açar  sözlər:  Hac  Məhəmməd  Naxçıvani,  ədəbiyyatĢünaslıq, 
kitabĢünaslıq, Qətran Təbrizi, Heyran xanım Dünbüli  

Beynəlxalq  İpək Yolu  
 
 
88 
ĠPƏK YOLU ÜSTƏ  YENĠ MÜSƏLMAN CULFALARIN YARNMASI 
HAQQINDA 
SƏCCAD HÜSEYNĠ 
University of Mohaghegh Ardabili   
Islamic Republic of Iran 
s.hoseini@uma.ac.ir 
 
Ulu  Ģah  Abbasın1604-cü  ildə  osmanlılara  qarĢı  apardığı  yanıq  zəmi 
siyasəti (yaxıb yandırma taktiki) nəticəsində əski Culfa sakinləri bu qəsəbədən 
paytaxt Ġsfahana və Ġranın digər yerlərinə köçürüldülər və Təbrizdən Naxçıvana 
gedən ipək yolunun bu hissəsi boĢaldı. O tarixdən XIX əsrin əvvəllərinə qədər 
bu  əarazi  bir  dağılmıĢ  yer  kimi  təkcə  öz  qədim  tarixini  xatırladırdı.  Ġran-Rus 
döyüĢləri  nəticəsində  Türkəmənçay  müqaviləsi  ilə  (1828)  Araz  çayı  bir 
sərhəddə çevirdi. Rusiya və Ġran bu dönəmdə ən yüksək səviyədə  olan iqtisadi 
əlaqələrini elə ipək yolunun əski Culfadan keçən hissəsindən aparırdılar. Sərhəd 
zonası olmaq və önəmli iqtisadi yol üstə qərar tapmaq,  Culfanın bir daha bərpa 
olmasını  tələb  edirdi.  Bu  iĢ  iki  dövlət  əliylə    Arazın  hər  iki  tayında  reallaĢdı. 
Beləliklə  XIX  əsrin  ikinci  yarısında  Yeni    müsəlman  Culfalar  bərpa  olundu. 
Əvvəlcə  sərhəd  zərurətləri  olan  qaravulxana,  təzkirəxana,  gömrük,  çaparxana, 
teleqrafxana, mehmanxana  yarandı və dövlət adamları ailələri ilə sakinləĢdilər 
sonra  tacirlər,  müsafirlər  və  digər  iĢ  adamları    yeni  müsəlman  Culfalarını 
yaĢamaqlarını münasib gördülər. 
Rusiya  və  Ġran  dövlətləri  həmçinin  bu  qənaətə  çatdılar  ki,  iqtisadi 
əlaqələrin  inkiĢafının  bir  yolu  Naxçıvandan  Təbrizə  gedən  yolun 
sahmanlanması  ilə  mümkündür.  Ona  görə  bu  yolu  Ģose  etməyi  və  sonralar 
burada  dəmir  yol  icad  etməyi  planlayıb  gərçəkləĢdirmiĢdilər.  Yol  salmaq 
iĢlərində  Rusiya  qabaqcıl  idi  və  Ġran  o  zaman  iĢə  baĢlayırdı  ki,  Arazın  Ģimal 
hissəsindəki  yol  Culfaya  çatmıĢıdı.  Yeni  yolların  tikilməsi,  ipək  yolunun 
güclənməsi və yeni müsəlman Culfaların daha da abadlanmasına səbəb olurdu. 
Tezisdə  birici  əl  qaynaqlara  söykənərək  yeni  müsəlman  Culfaların 
yaranması  tarixi  və  onların  ipək  yolunun  bu  hissəsinin  güclənməsi  uğrunda 
apardıqları  rol  tədqiq  olunur.  Qaynaqların  böyük  qismi  Ġranda  nəĢr  olan  və 
Azərbaycan tədqiqatçılarına əl çatmaz fars dilli tarixi kitablar, səyahətnamələr,  
qəzetlər və arxiv sənədlərinin olması bu yazını Azərbaycan oxucusuna dəyərli 
edir. 
Açar sözlər: Culfa, sərhəd, Ġran, Rusiya, ipək yolu, XIX əsr 
 
 
 
 
 

Tezislər 
 
89 
XVIII – XX ƏSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ NAXÇIVAN DĠYARINDA 
PAMBIQ PARÇA ĠSTEHSALI 
VĠDADĠ MURADOV                                                                                              
"Azər-Ġlmə" Xalçaçılıq Mərkəzi 
azerilme@gmail.com 
 
 
Yüzilliklər  boyu  özünün  yüksək  keyfiyyətli  və  müxtəlif  çeĢidli 
sənətkarlıq  məhsulları  ilə  Ģöhrət  qazanmıĢ  Naxçıvan  diyarı  həm  də  pambıq 
parça  istehsalının  mühüm  mərkəzlərindən  olmuĢdur.  Sənətin  bu  sahəsinin 
diyarda  geniĢ  yayılmasının  ən  baĢlıca  səbəblərindən  biri  pambıqçılığın  hələ 
qədim zamanlardan əhalinin əsas məĢğuliyyət sahələrindən birinə çevrilməsi və 
onun  miqyasının  yeni  dövrdə  daha  da  geniĢlənməsi  idi.  Əgər  Naxçıvan 
xanlığının  ərazisində  ildə  orta  hesabla  25-30  min  pud  pambıq  istehsal 
edilmiĢdisə,  artıq  XIX  əsrin  sonlarında  bu  məhsulun  istehsalı  Naxçıvan 
qəzasında 42 min puda, ġərur-Dərələyəz qəzasında isə 156.240 puda çatmıĢdı.
  
Diyarda  istehsal  edilən  pambıq  qonĢu  vilayətlərə  və  ölkələrə  ixrac  edilməklə 
yanaĢı, bölgənin özündə də toxuculuq sənətinin inkiĢafına güclü təkan verirdi. 
XVIII-XIX  əsrlərdə  Naxçıvan  və  Ordubad  Ģəhərləri  pambıq  parça  istehsalının 
əsas mərkəzləri hesab olunurdu. Bu Ģəhərlərdə toxucular həm emalatxanalarda, 
həm  də  ev  Ģəraitində  müxtəlif  növ  pambıq  parça  istehsal  edirdilər.  Pambıq 
parça toxuyanların sayı Naxçıvan Ģəhərində daha çox olub, XIX əsrin 20-30-cu 
illərində 40 nəfərə çatırdı. Diyarın Əlincəçay, Naxçıvan və Əylis mahallarının 
kəndlərində  də  pambıq  parça  istehsalı  geniĢ  vüsət  almıĢdı.  Arxiv  sənədləri 
əsasında  apardığımız  hesablamalara  görə,  bu  üç  mahalda  pambıq  parça 
toxuyanların  sayı  300  nəfərdən  artıq  idi.  Lakin  Rusiya  tərəfindən  iĢğal 
edildikdən  sonra  Naxçıvan  diyarında  xam  pambıq  istehsalı  artsa  da  pambıq 
parça istehsalı tənəzzülə uğradı. Rusiyada istehsal edilən ucuz fabrik məhsulları 
ilə rəqabət apara bilməyən yerli istehsalçılar müflisləĢməyə baĢladı. Elə bunun 
nəticəsi  idi  ki,  XIX  əsrin  60-cı  illərində  Naxçıvan  Ģəhərində  cəmi  7  nəfər 
toxucu  qalmıĢdı.  Naxçıvan  diyarında  istehsal  edilən  toxuculuq  məhsulları 
arasında bez parçalar üstünlük təĢkil edirdi. Burada toxunan müxtəlif naxıĢlı çit 
parçaların dünyada məĢhur olması haqqında Ö.Çələbi məlumat verir. XVIII əsr 
və XX əsrin əvvəllərində bölgədə təbii ağ rəngdə toxunan çit, mitqal, xam bez 
və  s.dən  boyama,  qələmkarlıq  və  basma  naxıĢ  üsulu  ilə  müxtəlif  növ  pambıq 
parçalar  hazırlanırdı.  Toxunma  texnologiyasına  və  boyandığı  rənglərə  görə 
pambıq parçaların Ģilə, qədək, codana, təfsilə, çadraĢan və s. növlərinin istehsalı 
daha geniĢ yayılmıĢdı. 
 
Açar sözlər:Naxçıvan, sənətkarlıq, məhsul, pambıq, istehsal, çit, mitqal, 
qələmkarlıq, basma naxıĢ  
 
 
 

Beynəlxalq  İpək Yolu  
 
 
90 
ZENGĠLAN KIZ KALELERĠ 
AYTEN MEHDĠYEVA 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti   
ayten-69@mail.ru 
 
Azerbaycan'ın sembolü sayılan Kız kaleleri türk halklarının yaĢadıkları 
bölgede  daha  yaygındır.  Bakü,  Nahçivan,  Zengilan,  ġamahı,  Gebele  vb. 
bölgelerde inĢa edilen Kız kaleleri genel özelliklerinin yanısıra, her bir bölgenin 
kendisine  has  özelliklerini  de  açık  Ģekilde  sergiliyorlar.  Bu  ise  eski  inançlar 
bazında  meydana  gelen  Kız  kalelerinin  oluĢumunu  bölgenin  ekonomik  ve 
kültürel  iliĢkilerinin  geliĢmesinin  sonucu  olarak  değerlendirmeye  olanak 
sağlıyor. ĠĢte ekonomik ve kültürel iliĢkilerin geliĢtirilmesi çeĢitli tarihi anıtların 
oluĢumu  ve  geliĢimi  için  önemlidir.  Bu  tür  anıtlardan  biri  de  Zengilan  Kız 
kaleleridir. 
Zengilan Kız kaleleri tarihinin araĢtırılması tarihi önem arz ediyor. Öyle 
ki, Bakü, Nahçivan, ġamahı, Gebele ve b. Kız kalelerinin tarihi belli derecede 
tetkik  edilmiĢtir.  Fakat  Zengilan  Kız  kalelerinin  tarihi  maalesef 
incelenmemiĢtir.  Diğer  taraftan,  Ermenistan  tarafından  iĢgal  edilmiĢ 
Azerbaycan  topraklarının  tarihinin  öğrenilmesi  bu  topraklarda  kalan  kültürel-
tarihi  anıtlarımızın  tamamen  hafızalardan  silinmesinin  önlenmesine  hizmet 
etmektedir ve her bir tarihçinin ana görevlerinden biridir. 
Eski  Zengezur  kazasının  içinde  bulunan  Ģimdiki  Zengilan  bölgesine 
dahil olan topraklar tarihi anıtları ile birlikte Azerbaycan'ın tarihi yapılarının bir 
parçasıdır  ve  kendisinin  zenginliği  ile  farklılık  arz  ediyor.  Burada  eski 
nekropollar,  serdabeler,  konut  kompleksleri  ve  burçlar  ile  birlikte  kaleler  de 
vardır.  Zengilan  kaleleri  içerisinde  Bartaz,  Emirhanlı  ve  Gumlag  köyleri 
çevresinde  Kız  kalelerini  özel  olarak  belirtmek  gerekiyor.  Genel  türk  tarihi 
anıtları  içerisinde  kendine  özgü  bir  yeri  olan  ve  eski  inançlarla  ilgili  oluĢan 
Zengilan  Kız  kaleleri  Azerbaycan'ın  diğer  Kız  kaleleri  ile  ortak  ve  farklı 
özelliklere  sahiptir.  Konunun  öğrenilmesi  sırasında  iĢte  bu  özelliklerin 
incelenmesi amaç edinmiĢtir. 
Zengilan  Kız  kalelerinin  tetkiki  sırasında  tarihi  olgu  ve  belgesel 
malzemelerin  karĢılaĢtırmalı  analizi,  olayların  belirli  bir  mekanla  birlikte 
karmaĢık Ģekilde, dünya tarihi bağlamında öğrenilmesine ağırlık verilmesi, aynı 
zamanda ortaçağ kaynakları ve modern dönem araĢtırmalarına referans edilmesi 
öngörülüyor.  Bu  zaman  elde  edilecek  sonuçların  diğer  Kız  kalelerinin  tetkiki 
sırasında varılan sonuçlarla karĢılaĢtırılması yapılacaktır. 
Böylece,  tarihe  canlı  tanıklık  yapan  kültürel  yapılar,  aynı  zamanda  Kız 
kaleleri zamanla kendi döneminin tarihi olaylarını gelecek kuĢaklara aktarır. Bu 
açıdan  onların  tarihinin  öğrenilmesi,  çeĢitli  bölgelerde  aynı  isimli  kalelerin 
oluĢmasının  nedenlerine  açıklık  getirilmesi  ve  elde  edilen  sonuçların 
karĢılaĢtırılması her zaman günceldir ve ilgi odağı oluyor. 
Açar sözlər: Kız kalesi, Zengilan, Zengezur, Bartaz, tarihi anıt, sembol   

Tezislər 
 
91 
NAXÇIVANDA TEATRIN FORMALAġMASI VƏ ĠNKĠġAFINDA 
YERLĠ ZĠYALILARIN ROLU 
 (1905-1920) 
ƏLĠ QƏHRƏMANOV 
AMEA Naxçıvan Bölməsi 
a.qehremanov@yahoo.com 
 
 Azərbaycan  teatrının  ayrılmaz,  zəngin  ənənələrə  malik,  mühüm 
qollarından biri olan Naxçıvan teatrı maarif və mədəniyyətin mütərəqqi carçısı 
kimi  hər  cür  maneələrə  baxmayaraq  sürətlə  inkiĢaf  etmiĢdir.  O  dövrdə  teatrı 
maarifçilik  hərəkatından  ayrı  düĢünmək,  təsəvvür  etmək  mümkün  deyildi.  Bu 
mənada  yerli  ziyalılar  xalqın  mədəni  səviyyəsini  yüksəltmək  üçün  məktəb, 
mətbuat və teatr kimi üç mühüm sahəyə önəm verirdilər. Ziyalılar teatrı millətin 
aynası    bildiklərindən  teatr  hərəkatında  daha  fəal  iĢtirak  edir,  tamaĢaların 
hazırlanmasına  hər  cür  yardımlar  göstərir,  bir  çoxu  da  həmin  tamaĢalarda 
aktyorluq  edirdilər.  Milli  oyanıĢda  teatrın  təsir  və  təlqinedici  gücünün  böyük 
olduğunu  bildikləri  üçün  teatr  sənətini  ideya  və  məfkurə  silahına  çevirib 
insanları yeni amallar uğrunda mübarizəyə səsləyir, xalqın inkiĢafı üçün maarif 
və  mədəniyyət  ocaqlarının  açılmasına  çalıĢır,  hər  vəchlə  öz  ideyalarına  sadiq 
qalırdılar. 
 Birinci rus inqilabından sonra Naxçıvanda da ədəbi qüvvələrin və teatr 
həvəskarlarının  fəaliyyəti  geniĢlənir.  Həmin  illərdə  Ģair  Əliqulu  Qəmküsar 
(Nəcəfov),  istedadlı  artist,  professor  Rza  Təhmasib,  görkəmli  rejissor  kimi 
tanınmıĢ Ģəhər hakimi Böyükxan Naxçıvanski  teatrın inkiĢaf etdirilməsi üçün 
ciddi səy göstərirdilər.  
Ġyirminci  yüzilliyin  əvvəllərindən  baĢlayaraq  naxçıvanlı  qadınlar  ilk 
dəfə  olaraq  dünyəvi  təhsilə  cəlb  olundular.  Beləliklə,  burada  qadınların 
maariflənməsinin  bünövrəsi  qoyuldu.  Naxçıvanda  mədəniyyətin,  maarifin, 
incəsənətin  çiçəklənməsinə  qadınlar  da  böyük  töhfələr  vermiĢlər.  Naxçıvan 
məktəblərində  müsəlman  qızlar  tərəfindən  keçən  əsrin  10-cu  illərindən 
baĢlayaraq tamaĢalar hazırlanıb göstərildi. O zaman qadın truppasının tamaĢası 
böyük  ictimai  əhəmiyyət  kəsb  edirdi.  ġərq  qadınının  azadlığı  uğrunda 
mübarizəsi böyük müvəffəqiyyət kimi qiymətləndirilirdi.  
 Bu  dövrdə  Naxçıvan  teatrının  təkmilləĢməsi  sahəsində  də  müəyyən 
addımlar atılmıĢdı. Naxçıvanda həqiqi səhnə tərtibatı, rəssam iĢi 1912-ci ildən 
özünü göstərməyə baĢladı. Ġstedadlı realist rəssam Bəhruz Kəngərli 1912-1918-
ci  illərdə  Naxçıvan  teatrında  göstərilən    tamaĢaların  səhnə  tərtibatını  böyük 
ustalıqla iĢləmiĢ, səhnəyə lazım olan dekor və pərdələr hazırlamıĢdır. 
 
 1917-1920-ci  illər  Naxçıvan  teatrının  tarixində  ən  ağır  və 
məhrumiyyətlərlə  dolu  bir  dövr  olmasına–yəni  Ġngilis  müdaxiləçilərinin, 
daĢnakların  kəskin  müqavimət  və  hücumlarına  baxmayaraq  ziyalılar  böyük 

Beynəlxalq  İpək Yolu  
 
 
92 
iradə  və  mətanət  göstərərək  teatrın  Ģərəfini  qorumuĢ,  öz  fəaliyyətlərini  gah 
Naxçıvanda, gah da Təbrizdə davam etdirmiĢlər. 
 
Ümumiyyətlə,  Naxçıvan  teatrının  1920-ci  ilə  qədərki  bu  dövründə 
nümayiĢ etdirdiyi tamaĢalarda mövzusundan və janrından, təsvir etdiyi dövrdən 
asılı  olmayaraq  həmiĢə  dövrün  aktual  problemlərinə  toxunmuĢ,  dünya 
klassiklərinin hesabına da repertuarını zənginləĢdirmiĢdir. 
Açar sözlər: Naxçıvan teatrı, incəsənət, ziyalı, dramaturgiya, repertuar. 
 
 
MƏHƏMMƏD ƏLĠ NAXÇIVANĠNĠN TƏLƏBƏSĠNƏ VERDĠYĠ 
ĠCAZƏNAMƏ 
ZƏKĠYYƏ ƏBĠLOVA 
AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu 
abilovazakiya@rambler.ru 
 
Hər  bir  dövrdə  olduğu  kimi,  XIX-XX  əsrlərdə  də  Azərbaycanın  alim  və 
mütəfəkkirləri  ümümdünya mədəniyyəti xəzinəsinə öz qiymətli töhfələrini ver-
miĢlər.  Çoxu  ilk  təhsilini  vətəndə  aldıqdan  sonra  elm  dalınca  Təbriz,  Nəcəf, 
Ġstanbul,  Buxara və s. kimi  ən məĢhur elm mərkəzlərinə  yollanan həmin  dövr 
din  xadimləri    mükəmməl  təhsil  aldıqdan  sonra    bir  qismi  vətənə  qayıdıb 
islamın daha da intiĢar tapması, islam əxlaqının tərbiyə edilməsi və əqidəsinin 
möhkəmləndirilməsi  üçün  islami  dəyərləri  tədris  edən  elm  ocaqlarında 
müdərrislik  edirdilər.  Digər  bir  qismi  isə  ya  dünyanın  müxtəlif  ölkələrinə  üz 
tutur, ya da təhsil aldıqları ölkədə qalıb islam dininin inkiĢafında özünəməxsus 
izlər  qoyan  müvəffəqiyyətlər  qazanırdılar.  Belə  Ģəxsiyyətlərdən  biri  də  Molla 
Məhəmməd  Əli  bin  Hacı  Xudad  Naxçıvani  Nəcəfi  Ğərvidir.  1852-ci  ildə 
mömin  bir  ailədə  dünyaya  göz  açan  Məhəmməd  Əli  Naxçıvani  ilk  təhsilini 
vətəndə  aldıqdan  sonra  bir  müddət  Təbrizdə,  1869-cu  ildən  isə  Əhli-beyt 
elminin  mərkəzi  Nəcəfül-ƏĢrəfdə  Fazil  Ġrəvani,  Mirzə  Məhəmməd  ġərəbyani, 
ġeyx  Məhəmməd,  Hüseyn  Kazimi,  Mühəqqiq  RəĢti  kimi  tanınmıĢ  alimlərdən 
bəhrələnmiĢdir.  ―Reyhanətül-  ədəb‖də  alimin  haqqında  yazılır:  ‖Molla 
Məhəmməd  Əli  bin  Hacı  Xudad  Naxçıvani  Nəcəfi  imamiyyə  alimlərindəndir. 
Fiqh,  üsul  və  hədis  alimi  olmuĢdur.  Risalələrində  SeyyidüĢ-Ģühədaya  dərin 
hörmət  ifadə  etmiĢdir‖.  Molla  Məhəmməd  Naxçıvani  ―Ġctiməül-umur  van-
nəhi‖,  ―Əl-Ġctimaül-mənqul‖,  ―Dəatül-Huseyniyyə‖,  ―HaĢiyətü-rəsail  və 
məkasib  ġeyx  Murtuza  Ənsari‖  və  s.  kimi  əsərlərin  müəllifidir.  Naxçıvaninin  
bir  sıra  tələbələri  olmuĢdur  ki,  onlardan  biri  də  haqqında  yüksək  fikirlər 
söylədiyi  Axund  hacı  Ağamirzə  Əbdülkərim  ağa  Badkubidir  (1867-1961).  
Əbdülkərim ağa Nəcəfdə təhsil alarkən bu görkəmli alimdən miras məsələlərini 
öyrənmiĢdir.  Naxçıvani  Badkubiyə  verdiyi  icazənamədə  yerin-göyün  hakimi 
Allah-Təalaya, Onun Rəsuluna (s) Ģükürdən sonra  yazır: ―ġükür və səna olsun 
Ġmam Zamana. Allah onunla görüĢ gününü yaxınlaĢdırsın. Əmmə bə’d, böyük 

Tezislər 
 
93 
alimlərin  ardıcıllarının  yaxĢısı,  kəramətli  fəqihlərin  qaymağı,  adil,  zəki,  alim, 
özünə  qarĢı  tələbkar,  dinin  hafizi,  onu  alçaldanlara  qarĢı  mübariz,  mövlasının 
əmrinə müti,  mərhum  Hacı  Molla Əhməd  Badkubinin əməlisaleh oğlu  Axund 
Molla Əbdülkərim orta həddən baĢlayaraq öz dininin yolunda müvəffəqiyyətini 
davam  etdirmiĢ,  inam  və  etimad  yeri  olmuĢdur.  ġəriət  məsələlərində  bütün 
hesablama  iĢlərini,  o  cümlədən,  yetimlərin  himayəsi,  vəsisi  olmayanın  mirası, 
xeyriyyə  məqsədinə  vəsiyyət  edilmiĢ  malın  qorunması,  Ģəriət  istiqamətlərini 
əxz etmiĢdir. Çox hörmətli imam əleyhissalamın payını bir daha aĢkarlamıĢdır. 
Onun  Ģəriət  sərəncamları  keçmiĢ  və    indiki  iĢlərdə  nümunəvi  bilinir...  Onun 
marağı nəhayətsiz olduğu kimi, hörməti də sonsuzdur.‖ Ərəb-fars dilində olan 
icazənamə alimin öz xətti ilə yazılmıĢ, sonda içində ―Əl-Abd Məhəmməd Əli‖ 
sözləri yazılmıĢ dördkünc möhrü basılmıĢdır.  
Yüklə 2,49 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   20




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin