Açar sözlər: təbii landĢaft, deqradasiya, Neolit inqilabı, Elmi-texniki
inqilab
Tezislər
85
MƏDƏNĠYYƏT VƏ TƏHSĠL
“DĠVANÜ- LÜĞAT-ĠT-TÜRK”Ə MÜASĠR AZƏRBAYCAN TÜRKCƏSĠ
BAXIMINDAN BĠR YANAġMA
ĠSMAYIL ƏLĠYEV
―Naxçıvan‖ Universiteti
i.aliyev@nu.edu.az
Ġlk Türk ensiklopediyası kimi qiymətləndirilən ―Divanü-lüğat-it-Türk‖
əsəri üzərindəki bu araĢdırmada münasibət bildirməyə çalıĢdığımız məsələlər
bunlardır:
1.
Orta əsr ümumtürk ədəbiyyatının dörd böyük əsərindən biri olan
―Divanü-lüğat-it-Türk‖ yazıldığı dövrün bütün türkdilli xalqlarının söz varlığını
özündə birləĢdirir. Bəsim Atalayın tərcüməsində əsərdə ümumilikdə 8.783,
Ramiz RövĢənin tərcüməsində isə 9.300-ə yaxın söz iĢlədildiyi göstərilmiĢdir.
Bütün bu sözləri ―Divan‖ın müasir oxucu üçün ən yararlı hesab etdiyimiz
Seçkin Ərdi və Sərab Tuğba Yurtsevər tərcüməsindən tamamilə incələyərək
müasir Azərbaycan dilində iĢlənənləri seçib ayırdıq. Güman edirik ki, bu
yanaĢma dil tarixi ilə məĢğul olan tədqiqatçılar üçün faydalı ola bilər.
2.
Mahmud KaĢğari ―Divanü-lüğat-it-Türk‖ə türk dillərində istifadədən
çıxmıĢ arxaik sözləri, habelə xalq arasında fəal Ģəkildə iĢlədilən, lakin baĢqa
dillərdən keçən alınma kəlimələri daxil etməmiĢdir. Lakin dilin inkiĢafı ilə bağlı
həmin sözlərdən də bir çoxu zaman keçdikcə arxaikləĢir, istifadədən çıxır.
Həmin sözlərin araĢdırılaraq müasir leksik mənalarının izahına çalıĢılmıĢdır.
3.
Əsərdəki müasir Azərbaycan türkcəsində də iĢlənilən sözlərin fonetik
xüsusiyyətlərinin araĢdırılması göstərdi ki, yazıldığı dövrdə (və yəqin ki, ondan
daha da əvvəllərdə) iĢlədilən türk sözlərinin səslənməsi müasir Azərbaycan
dilinə müasir Türkiyə türkcəsindən daha yaxındır. Fikrimizcə, bu məsələnin
araĢdırılması da dilin inkiĢaf tarixini izləmək üçün əhəmiyyətli fakt ola bilər.
4.
―Divan‖da verilmiĢ, orta əsrlərin ən dəqiq xəritələrindən biri olan dünya
xəritəsində Azərbaycan ərazisi də göstərilmiĢdir. Əsərdən aydın olur ki, müəllif
20 il ərzində bütün Türk diyarını gəzmiĢdir. Yəqin ki, əsərə daxil etdiyi sözləri
də bilavasitə gəzdiyi yerlərdən toplamıĢdır. Bu halda Mahmud KaĢğarlının
Naxçıvandan da topladığı sözlər olubmu? Bu sual bir qədər qeyri-ciddi görünsə
də, ―Divan‖da elə sözlər var ki, indi də Naxçıvanda iĢlədilir. Məsələn: M.K.
mayıĢdı (yamĢadı).
Er yerke mayışdı: Adam uyuşukluğu nedeniyle yere yapışdı.
N.l. ―mayıĢdandı‖ – yerə oturdu, yerə yapıĢdı, canı-dildən əyləĢdi,
özünü yerə basdı.
―MayıĢdanma, görək!‖ – özünü yerə basıb oturma!
yaxud
M.K. qanığ. Neşe, sevinc
Beynəlxalq İpək Yolu
86
N.l. ―qanıq verdi (vermədi)‖ – ləzzət verdi (vermədi), tam qane etdi
(etmədi)
və ya
M.K. qanğrıq. Damaq
N.l. ―gənrzik‖, damağın ən arxa hissəsi.
Bu cür eyni sözlər onlarcadır. AraĢdırmada onların hamısı müqayisə və
təhlil obyekti kimi diqqətlə nəzərdən keçirilmiĢdir.
Açar sözlər: ―Divani Lüğət- it türk‖, Mahmud KaĢğarlı, Müasir
Azərbaycan dili
DĠLÇĠLĠK COĞRAFĠYASI VƏ DĠALEKTOLOJĠ ATLAS
ƏBÜLFƏZ QULĠYEV
AMEA Naxçıvan Bölməsi
ebulfezamanoglu@yahoo.com
Dilçilik elminin tədqiqi təcrübəsi göstərir ki, müasir dövrdə dilçilik
coğrafiyası faktları olmadan dialekt və Ģivələri, dil tarixini öyrənmək və türk
dillərinin müqayisəli qrammatikasını yaratmaq mümkün deyildir. Dilçilik
coğrafiyası eyni zamanda hansı qrammatik forma və ya sintaktik
konstruksiyanın daha sabit, hansının dəyiĢkən olduğunu müəyyənləĢdirməyə
imkan verir ki, bu da dil tarixi üçün çox vacibdir.
Məlum olduğu kimi, dialekt və Ģivələr tədricən aradan çıxır. Lakin dialekt
faktları, məlumatları dialektoloji atlaslarında və ya toplanmıĢ mətnlərdə
yaĢadılır. Odur ki, dialektoloji atlas həm də sonrakı araĢdırmalar üçün mötəbər
bir mənbə kimi də qiymətlidir.
Dialektoloji atlasların əsaasını təĢkil edən dilçilik coğrafiyasının əsas
vəzifəsi dil hadisələrinin yayılma arealının, bu yayılma ilə əlaqədar olan
problemlərin öyrənilməsindən ibarətdir.
Azərbaycan dialektoloji atlası üçün hazırlıq iĢlərinə 1958-ci ildən
baĢlanmıĢdır. Bu məsələ üzərində tədqiqat iĢi 30 ildən artıq davam etmiĢdir.
Nəhayət, Azərbaycanın dialektoloji atlası‖ əsəri 1990-cı ildə nəĢr
olunmuĢdur.Təxminən 126 xəritəni əhatə edən bu atlas keçmiĢ SSRĠ-nin türk
xalqları arasında ilk addım, ilk təĢəbbüs idi. Ondan sonra meydana çıxan ən
sanballı atlas ―Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası‖ adlanır. Bu
dialektoloji atlas üçün müəlliflər heyəti tərəfindən əvvəlcə mükəmməl proqram
tərtib edilmiĢ və bu vəsait əldə rəhbər tutulmuĢdur. Nəsimi adına Dilçilik
Ġnstitutu və Naxçıvan Bölməsi Ġncəsənət, Dil və Ədəbiyyat Ġnstitutu
əməkdaĢlarının birgə hazırladıqları bu atlas üzərində iki ildən artıq hazırlıq
iĢləri aparılmıĢ, material toplanmıĢdır. Artıq 250 xəritəni əhatə edən
―Azərbaycaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası‖ adlı fundamental əsər iĢıq
üzü görmüĢdür.
Tezislər
87
Məruzədə Naxçıvanın dialektoloji atlası timsalında dilçilik coğrafiyası
və dialektoloji atlas problemi ətraflı Ģəkildə tədqiq olunub araĢdırılmıĢdır.
Açar sözlər: dialekt, dilçilik coğrafiyası, atlas, dil tarixi
HACI MƏHƏMMƏD NAXÇIVANĠNĠN ELMĠ-ƏDƏBĠ VƏ
KĠTABġÜNASLIQ FƏALĠYYƏTĠ HAQQINDA
MÖHSÜN NAĞISOYLU
AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu
dr_mohsun@yahoo.com
Hac Məhəmməd Naxçıvani (1879-1962) dövrünün ən qabaqcıl ədəbiyyat
və mədəniyyət xadimlərindən, vətənpərvər ziyalılarından biri olmuĢdur. Bu
görkəmli Ģəxsiyyətin geniĢ elmi-ədəbi fəaliyyəti sırasında Qətran Təbrizi və
Heyran xanım Dünbüli ―Divan‖larının nadir əlyazma nüsxələri əsasında ilk
dəfə nəsrlə hazırlanması xüsusi yer tutur. Bundan əlavə o, Mirzəli Möcüz
ġəbüstərinin Ģeirlərini də nəsrə hazırlamıĢ və çap etdirmiĢdir. Hac Məhəmməd
Naxçıvani ədəbiyyatĢünaslıqda xüsusi məharət tələb edən və diqqətçəkici
məqamlardan sayılan ―maddeyi-tarix‖ləri ilə də məĢhurdur.
Hac Məhəmməd Naxçıvaninin digər mühüm bir xidməti onun öz Ģəxsi
vəsaiti hesabına müxtəlif ölkələrdən əlyazma kitablarını satın alması və onlar
əsasında Təbriz Milli Kitabxanasının təsisində bilavasitə iĢtirak etməsidir. Bu
vətənpərvər ziyalı əvvəlcə həmin kitabxananın binasının inĢası üçün yüz min
riyal məbləğində pul ayırmıĢ, sonra isə 3700-dən çox nəfis əlyazma nüsxəsi və
nadir çap kitablarını ora bağıĢlamıĢdır. Hac Məhəmməd Naxçıvaninin Təbriz
Milli Kitabxanasına bağıĢladığı əlyazma kitabları burada ayrıca bir fondda
saxlanılır və nadirliyi, böyük əhmiyyəti ilə seçilir. Bu əlyazma kitabları
Təbrizdə ayrıca bir kataloq Ģəklində fars dilində üç cilddə nəĢr olunmuĢdur
(1969-1974-cü illər). Ümumi sayı 1600-ə yaxın olan həmin əlyazmalar ərəb,
fars və türk dillərindədir. Bu böyük əlyazmaĢünas-kitabĢünasın bağıĢladığı
əlyazmalar sırasında məĢhur Azərbaycan Ģairlərindən Xaqani ġirvaninin
―Divan‖ı, Nizami Gəncəvinin ―Xəmsə‖si, Məhəmməd Füzulinin türkcə
―Divan‖ı ilə yanaĢı, orta əsr müəlliflərindən Mücirəddin Beyləqani və Salman
Savəci, Məczub Təbrizi və Fədai Təbrizinin, Seyid Əbülqasim Nəbati və Mirzə
Müslim Qüdsinin əsərləri də elmi dəyəri ilə seçilir. Qeyd edək ki, sonuncu adı
çəkilən müəllifin ―Divan‖ının yeganə əlyazma nüsxəsi məhz Hac Məhəmməd
Naxçıvaninin hədiyyə etdiyi kitablar sırasında saxlanılır. Bu əlyazmalar
içərisində Fədai Təbrizinin doğma ana dilində yazdığı ―Bəxtiyarnamə‖si və
XVII əsr Ģairi-mütərcimi Məhəmməd Hüseyn Rəvaninin fars dilindən türkcəyə
çevirdiyi Sədinin ―Gülüstan‖ kitabı da nadirliyi ilə seçilir.
Hacı Məhəmməd Naxçıvaninin elmi-ədəbi və kitabĢünaslıq fəaliyyətinin
ətraflı tədqiqi məqsədəuyğundur.
Açar sözlər: Hac Məhəmməd Naxçıvani, ədəbiyyatĢünaslıq,
kitabĢünaslıq, Qətran Təbrizi, Heyran xanım Dünbüli
Beynəlxalq İpək Yolu
88
ĠPƏK YOLU ÜSTƏ YENĠ MÜSƏLMAN CULFALARIN YARNMASI
HAQQINDA
SƏCCAD HÜSEYNĠ
University of Mohaghegh Ardabili
Islamic Republic of Iran
s.hoseini@uma.ac.ir
Ulu Ģah Abbasın1604-cü ildə osmanlılara qarĢı apardığı yanıq zəmi
siyasəti (yaxıb yandırma taktiki) nəticəsində əski Culfa sakinləri bu qəsəbədən
paytaxt Ġsfahana və Ġranın digər yerlərinə köçürüldülər və Təbrizdən Naxçıvana
gedən ipək yolunun bu hissəsi boĢaldı. O tarixdən XIX əsrin əvvəllərinə qədər
bu əarazi bir dağılmıĢ yer kimi təkcə öz qədim tarixini xatırladırdı. Ġran-Rus
döyüĢləri nəticəsində Türkəmənçay müqaviləsi ilə (1828) Araz çayı bir
sərhəddə çevirdi. Rusiya və Ġran bu dönəmdə ən yüksək səviyədə olan iqtisadi
əlaqələrini elə ipək yolunun əski Culfadan keçən hissəsindən aparırdılar. Sərhəd
zonası olmaq və önəmli iqtisadi yol üstə qərar tapmaq, Culfanın bir daha bərpa
olmasını tələb edirdi. Bu iĢ iki dövlət əliylə Arazın hər iki tayında reallaĢdı.
Beləliklə XIX əsrin ikinci yarısında Yeni müsəlman Culfalar bərpa olundu.
Əvvəlcə sərhəd zərurətləri olan qaravulxana, təzkirəxana, gömrük, çaparxana,
teleqrafxana, mehmanxana yarandı və dövlət adamları ailələri ilə sakinləĢdilər
sonra tacirlər, müsafirlər və digər iĢ adamları yeni müsəlman Culfalarını
yaĢamaqlarını münasib gördülər.
Rusiya və Ġran dövlətləri həmçinin bu qənaətə çatdılar ki, iqtisadi
əlaqələrin inkiĢafının bir yolu Naxçıvandan Təbrizə gedən yolun
sahmanlanması ilə mümkündür. Ona görə bu yolu Ģose etməyi və sonralar
burada dəmir yol icad etməyi planlayıb gərçəkləĢdirmiĢdilər. Yol salmaq
iĢlərində Rusiya qabaqcıl idi və Ġran o zaman iĢə baĢlayırdı ki, Arazın Ģimal
hissəsindəki yol Culfaya çatmıĢıdı. Yeni yolların tikilməsi, ipək yolunun
güclənməsi və yeni müsəlman Culfaların daha da abadlanmasına səbəb olurdu.
Tezisdə birici əl qaynaqlara söykənərək yeni müsəlman Culfaların
yaranması tarixi və onların ipək yolunun bu hissəsinin güclənməsi uğrunda
apardıqları rol tədqiq olunur. Qaynaqların böyük qismi Ġranda nəĢr olan və
Azərbaycan tədqiqatçılarına əl çatmaz fars dilli tarixi kitablar, səyahətnamələr,
qəzetlər və arxiv sənədlərinin olması bu yazını Azərbaycan oxucusuna dəyərli
edir.
Açar sözlər: Culfa, sərhəd, Ġran, Rusiya, ipək yolu, XIX əsr
Tezislər
89
XVIII – XX ƏSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ NAXÇIVAN DĠYARINDA
PAMBIQ PARÇA ĠSTEHSALI
VĠDADĠ MURADOV
"Azər-Ġlmə" Xalçaçılıq Mərkəzi
azerilme@gmail.com
Yüzilliklər boyu özünün yüksək keyfiyyətli və müxtəlif çeĢidli
sənətkarlıq məhsulları ilə Ģöhrət qazanmıĢ Naxçıvan diyarı həm də pambıq
parça istehsalının mühüm mərkəzlərindən olmuĢdur. Sənətin bu sahəsinin
diyarda geniĢ yayılmasının ən baĢlıca səbəblərindən biri pambıqçılığın hələ
qədim zamanlardan əhalinin əsas məĢğuliyyət sahələrindən birinə çevrilməsi və
onun miqyasının yeni dövrdə daha da geniĢlənməsi idi. Əgər Naxçıvan
xanlığının ərazisində ildə orta hesabla 25-30 min pud pambıq istehsal
edilmiĢdisə, artıq XIX əsrin sonlarında bu məhsulun istehsalı Naxçıvan
qəzasında 42 min puda, ġərur-Dərələyəz qəzasında isə 156.240 puda çatmıĢdı.
Diyarda istehsal edilən pambıq qonĢu vilayətlərə və ölkələrə ixrac edilməklə
yanaĢı, bölgənin özündə də toxuculuq sənətinin inkiĢafına güclü təkan verirdi.
XVIII-XIX əsrlərdə Naxçıvan və Ordubad Ģəhərləri pambıq parça istehsalının
əsas mərkəzləri hesab olunurdu. Bu Ģəhərlərdə toxucular həm emalatxanalarda,
həm də ev Ģəraitində müxtəlif növ pambıq parça istehsal edirdilər. Pambıq
parça toxuyanların sayı Naxçıvan Ģəhərində daha çox olub, XIX əsrin 20-30-cu
illərində 40 nəfərə çatırdı. Diyarın Əlincəçay, Naxçıvan və Əylis mahallarının
kəndlərində də pambıq parça istehsalı geniĢ vüsət almıĢdı. Arxiv sənədləri
əsasında apardığımız hesablamalara görə, bu üç mahalda pambıq parça
toxuyanların sayı 300 nəfərdən artıq idi. Lakin Rusiya tərəfindən iĢğal
edildikdən sonra Naxçıvan diyarında xam pambıq istehsalı artsa da pambıq
parça istehsalı tənəzzülə uğradı. Rusiyada istehsal edilən ucuz fabrik məhsulları
ilə rəqabət apara bilməyən yerli istehsalçılar müflisləĢməyə baĢladı. Elə bunun
nəticəsi idi ki, XIX əsrin 60-cı illərində Naxçıvan Ģəhərində cəmi 7 nəfər
toxucu qalmıĢdı. Naxçıvan diyarında istehsal edilən toxuculuq məhsulları
arasında bez parçalar üstünlük təĢkil edirdi. Burada toxunan müxtəlif naxıĢlı çit
parçaların dünyada məĢhur olması haqqında Ö.Çələbi məlumat verir. XVIII əsr
və XX əsrin əvvəllərində bölgədə təbii ağ rəngdə toxunan çit, mitqal, xam bez
və s.dən boyama, qələmkarlıq və basma naxıĢ üsulu ilə müxtəlif növ pambıq
parçalar hazırlanırdı. Toxunma texnologiyasına və boyandığı rənglərə görə
pambıq parçaların Ģilə, qədək, codana, təfsilə, çadraĢan və s. növlərinin istehsalı
daha geniĢ yayılmıĢdı.
Açar sözlər:Naxçıvan, sənətkarlıq, məhsul, pambıq, istehsal, çit, mitqal,
qələmkarlıq, basma naxıĢ
Beynəlxalq İpək Yolu
90
ZENGĠLAN KIZ KALELERĠ
AYTEN MEHDĠYEVA
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
ayten-69@mail.ru
Azerbaycan'ın sembolü sayılan Kız kaleleri türk halklarının yaĢadıkları
bölgede daha yaygındır. Bakü, Nahçivan, Zengilan, ġamahı, Gebele vb.
bölgelerde inĢa edilen Kız kaleleri genel özelliklerinin yanısıra, her bir bölgenin
kendisine has özelliklerini de açık Ģekilde sergiliyorlar. Bu ise eski inançlar
bazında meydana gelen Kız kalelerinin oluĢumunu bölgenin ekonomik ve
kültürel iliĢkilerinin geliĢmesinin sonucu olarak değerlendirmeye olanak
sağlıyor. ĠĢte ekonomik ve kültürel iliĢkilerin geliĢtirilmesi çeĢitli tarihi anıtların
oluĢumu ve geliĢimi için önemlidir. Bu tür anıtlardan biri de Zengilan Kız
kaleleridir.
Zengilan Kız kaleleri tarihinin araĢtırılması tarihi önem arz ediyor. Öyle
ki, Bakü, Nahçivan, ġamahı, Gebele ve b. Kız kalelerinin tarihi belli derecede
tetkik edilmiĢtir. Fakat Zengilan Kız kalelerinin tarihi maalesef
incelenmemiĢtir. Diğer taraftan, Ermenistan tarafından iĢgal edilmiĢ
Azerbaycan topraklarının tarihinin öğrenilmesi bu topraklarda kalan kültürel-
tarihi anıtlarımızın tamamen hafızalardan silinmesinin önlenmesine hizmet
etmektedir ve her bir tarihçinin ana görevlerinden biridir.
Eski Zengezur kazasının içinde bulunan Ģimdiki Zengilan bölgesine
dahil olan topraklar tarihi anıtları ile birlikte Azerbaycan'ın tarihi yapılarının bir
parçasıdır ve kendisinin zenginliği ile farklılık arz ediyor. Burada eski
nekropollar, serdabeler, konut kompleksleri ve burçlar ile birlikte kaleler de
vardır. Zengilan kaleleri içerisinde Bartaz, Emirhanlı ve Gumlag köyleri
çevresinde Kız kalelerini özel olarak belirtmek gerekiyor. Genel türk tarihi
anıtları içerisinde kendine özgü bir yeri olan ve eski inançlarla ilgili oluĢan
Zengilan Kız kaleleri Azerbaycan'ın diğer Kız kaleleri ile ortak ve farklı
özelliklere sahiptir. Konunun öğrenilmesi sırasında iĢte bu özelliklerin
incelenmesi amaç edinmiĢtir.
Zengilan Kız kalelerinin tetkiki sırasında tarihi olgu ve belgesel
malzemelerin karĢılaĢtırmalı analizi, olayların belirli bir mekanla birlikte
karmaĢık Ģekilde, dünya tarihi bağlamında öğrenilmesine ağırlık verilmesi, aynı
zamanda ortaçağ kaynakları ve modern dönem araĢtırmalarına referans edilmesi
öngörülüyor. Bu zaman elde edilecek sonuçların diğer Kız kalelerinin tetkiki
sırasında varılan sonuçlarla karĢılaĢtırılması yapılacaktır.
Böylece, tarihe canlı tanıklık yapan kültürel yapılar, aynı zamanda Kız
kaleleri zamanla kendi döneminin tarihi olaylarını gelecek kuĢaklara aktarır. Bu
açıdan onların tarihinin öğrenilmesi, çeĢitli bölgelerde aynı isimli kalelerin
oluĢmasının nedenlerine açıklık getirilmesi ve elde edilen sonuçların
karĢılaĢtırılması her zaman günceldir ve ilgi odağı oluyor.
Açar sözlər: Kız kalesi, Zengilan, Zengezur, Bartaz, tarihi anıt, sembol
Tezislər
91
NAXÇIVANDA TEATRIN FORMALAġMASI VƏ ĠNKĠġAFINDA
YERLĠ ZĠYALILARIN ROLU
(1905-1920)
ƏLĠ QƏHRƏMANOV
AMEA Naxçıvan Bölməsi
a.qehremanov@yahoo.com
Azərbaycan teatrının ayrılmaz, zəngin ənənələrə malik, mühüm
qollarından biri olan Naxçıvan teatrı maarif və mədəniyyətin mütərəqqi carçısı
kimi hər cür maneələrə baxmayaraq sürətlə inkiĢaf etmiĢdir. O dövrdə teatrı
maarifçilik hərəkatından ayrı düĢünmək, təsəvvür etmək mümkün deyildi. Bu
mənada yerli ziyalılar xalqın mədəni səviyyəsini yüksəltmək üçün məktəb,
mətbuat və teatr kimi üç mühüm sahəyə önəm verirdilər. Ziyalılar teatrı millətin
aynası bildiklərindən teatr hərəkatında daha fəal iĢtirak edir, tamaĢaların
hazırlanmasına hər cür yardımlar göstərir, bir çoxu da həmin tamaĢalarda
aktyorluq edirdilər. Milli oyanıĢda teatrın təsir və təlqinedici gücünün böyük
olduğunu bildikləri üçün teatr sənətini ideya və məfkurə silahına çevirib
insanları yeni amallar uğrunda mübarizəyə səsləyir, xalqın inkiĢafı üçün maarif
və mədəniyyət ocaqlarının açılmasına çalıĢır, hər vəchlə öz ideyalarına sadiq
qalırdılar.
Birinci rus inqilabından sonra Naxçıvanda da ədəbi qüvvələrin və teatr
həvəskarlarının fəaliyyəti geniĢlənir. Həmin illərdə Ģair Əliqulu Qəmküsar
(Nəcəfov), istedadlı artist, professor Rza Təhmasib, görkəmli rejissor kimi
tanınmıĢ Ģəhər hakimi Böyükxan Naxçıvanski teatrın inkiĢaf etdirilməsi üçün
ciddi səy göstərirdilər.
Ġyirminci yüzilliyin əvvəllərindən baĢlayaraq naxçıvanlı qadınlar ilk
dəfə olaraq dünyəvi təhsilə cəlb olundular. Beləliklə, burada qadınların
maariflənməsinin bünövrəsi qoyuldu. Naxçıvanda mədəniyyətin, maarifin,
incəsənətin çiçəklənməsinə qadınlar da böyük töhfələr vermiĢlər. Naxçıvan
məktəblərində müsəlman qızlar tərəfindən keçən əsrin 10-cu illərindən
baĢlayaraq tamaĢalar hazırlanıb göstərildi. O zaman qadın truppasının tamaĢası
böyük ictimai əhəmiyyət kəsb edirdi. ġərq qadınının azadlığı uğrunda
mübarizəsi böyük müvəffəqiyyət kimi qiymətləndirilirdi.
Bu dövrdə Naxçıvan teatrının təkmilləĢməsi sahəsində də müəyyən
addımlar atılmıĢdı. Naxçıvanda həqiqi səhnə tərtibatı, rəssam iĢi 1912-ci ildən
özünü göstərməyə baĢladı. Ġstedadlı realist rəssam Bəhruz Kəngərli 1912-1918-
ci illərdə Naxçıvan teatrında göstərilən tamaĢaların səhnə tərtibatını böyük
ustalıqla iĢləmiĢ, səhnəyə lazım olan dekor və pərdələr hazırlamıĢdır.
1917-1920-ci illər Naxçıvan teatrının tarixində ən ağır və
məhrumiyyətlərlə dolu bir dövr olmasına–yəni Ġngilis müdaxiləçilərinin,
daĢnakların kəskin müqavimət və hücumlarına baxmayaraq ziyalılar böyük
Beynəlxalq İpək Yolu
92
iradə və mətanət göstərərək teatrın Ģərəfini qorumuĢ, öz fəaliyyətlərini gah
Naxçıvanda, gah da Təbrizdə davam etdirmiĢlər.
Ümumiyyətlə, Naxçıvan teatrının 1920-ci ilə qədərki bu dövründə
nümayiĢ etdirdiyi tamaĢalarda mövzusundan və janrından, təsvir etdiyi dövrdən
asılı olmayaraq həmiĢə dövrün aktual problemlərinə toxunmuĢ, dünya
klassiklərinin hesabına da repertuarını zənginləĢdirmiĢdir.
Açar sözlər: Naxçıvan teatrı, incəsənət, ziyalı, dramaturgiya, repertuar.
MƏHƏMMƏD ƏLĠ NAXÇIVANĠNĠN TƏLƏBƏSĠNƏ VERDĠYĠ
ĠCAZƏNAMƏ
ZƏKĠYYƏ ƏBĠLOVA
AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu
abilovazakiya@rambler.ru
Hər bir dövrdə olduğu kimi, XIX-XX əsrlərdə də Azərbaycanın alim və
mütəfəkkirləri ümümdünya mədəniyyəti xəzinəsinə öz qiymətli töhfələrini ver-
miĢlər. Çoxu ilk təhsilini vətəndə aldıqdan sonra elm dalınca Təbriz, Nəcəf,
Ġstanbul, Buxara və s. kimi ən məĢhur elm mərkəzlərinə yollanan həmin dövr
din xadimləri mükəmməl təhsil aldıqdan sonra bir qismi vətənə qayıdıb
islamın daha da intiĢar tapması, islam əxlaqının tərbiyə edilməsi və əqidəsinin
möhkəmləndirilməsi üçün islami dəyərləri tədris edən elm ocaqlarında
müdərrislik edirdilər. Digər bir qismi isə ya dünyanın müxtəlif ölkələrinə üz
tutur, ya da təhsil aldıqları ölkədə qalıb islam dininin inkiĢafında özünəməxsus
izlər qoyan müvəffəqiyyətlər qazanırdılar. Belə Ģəxsiyyətlərdən biri də Molla
Məhəmməd Əli bin Hacı Xudad Naxçıvani Nəcəfi Ğərvidir. 1852-ci ildə
mömin bir ailədə dünyaya göz açan Məhəmməd Əli Naxçıvani ilk təhsilini
vətəndə aldıqdan sonra bir müddət Təbrizdə, 1869-cu ildən isə Əhli-beyt
elminin mərkəzi Nəcəfül-ƏĢrəfdə Fazil Ġrəvani, Mirzə Məhəmməd ġərəbyani,
ġeyx Məhəmməd, Hüseyn Kazimi, Mühəqqiq RəĢti kimi tanınmıĢ alimlərdən
bəhrələnmiĢdir. ―Reyhanətül- ədəb‖də alimin haqqında yazılır: ‖Molla
Məhəmməd Əli bin Hacı Xudad Naxçıvani Nəcəfi imamiyyə alimlərindəndir.
Fiqh, üsul və hədis alimi olmuĢdur. Risalələrində SeyyidüĢ-Ģühədaya dərin
hörmət ifadə etmiĢdir‖. Molla Məhəmməd Naxçıvani ―Ġctiməül-umur van-
nəhi‖, ―Əl-Ġctimaül-mənqul‖, ―Dəatül-Huseyniyyə‖, ―HaĢiyətü-rəsail və
məkasib ġeyx Murtuza Ənsari‖ və s. kimi əsərlərin müəllifidir. Naxçıvaninin
bir sıra tələbələri olmuĢdur ki, onlardan biri də haqqında yüksək fikirlər
söylədiyi Axund hacı Ağamirzə Əbdülkərim ağa Badkubidir (1867-1961).
Əbdülkərim ağa Nəcəfdə təhsil alarkən bu görkəmli alimdən miras məsələlərini
öyrənmiĢdir. Naxçıvani Badkubiyə verdiyi icazənamədə yerin-göyün hakimi
Allah-Təalaya, Onun Rəsuluna (s) Ģükürdən sonra yazır: ―ġükür və səna olsun
Ġmam Zamana. Allah onunla görüĢ gününü yaxınlaĢdırsın. Əmmə bə’d, böyük
Tezislər
93
alimlərin ardıcıllarının yaxĢısı, kəramətli fəqihlərin qaymağı, adil, zəki, alim,
özünə qarĢı tələbkar, dinin hafizi, onu alçaldanlara qarĢı mübariz, mövlasının
əmrinə müti, mərhum Hacı Molla Əhməd Badkubinin əməlisaleh oğlu Axund
Molla Əbdülkərim orta həddən baĢlayaraq öz dininin yolunda müvəffəqiyyətini
davam etdirmiĢ, inam və etimad yeri olmuĢdur. ġəriət məsələlərində bütün
hesablama iĢlərini, o cümlədən, yetimlərin himayəsi, vəsisi olmayanın mirası,
xeyriyyə məqsədinə vəsiyyət edilmiĢ malın qorunması, Ģəriət istiqamətlərini
əxz etmiĢdir. Çox hörmətli imam əleyhissalamın payını bir daha aĢkarlamıĢdır.
Onun Ģəriət sərəncamları keçmiĢ və indiki iĢlərdə nümunəvi bilinir... Onun
marağı nəhayətsiz olduğu kimi, hörməti də sonsuzdur.‖ Ərəb-fars dilində olan
icazənamə alimin öz xətti ilə yazılmıĢ, sonda içində ―Əl-Abd Məhəmməd Əli‖
sözləri yazılmıĢ dördkünc möhrü basılmıĢdır.
Dostları ilə paylaş: |