Muqobil energiya manbalaridan keng foydalanish har bir mamlakatning ustuvor maqsadlari hamda energetika havfsizligi vazifalariga muvofiq keladi va energetika sohasining jadal rivojlanayotgan yo’nalishlaridan hisoblanadi

XULOSA 
 
Keyingi yarim asr mobaynida sayyoramizda ekologik xavf-xatarlar miqdori 
ortib borayotgani mutaxasis-olimlarni jiddiy tashvishga solayotir. Iqtisodiy 
taraqqiyot maqsadlarida energiyadan foydalanishning me'yoridan ortib ketishi 
muammoning asosiy sababi sifatida e'tirof etilmoqda. Yoqilg‘ining organik 
turlaridan foydalanuvchi elektr va issiqlik stansiyalari hamda ichki yonuv 
dvigatellaridan chiqayotgan zararli gazlar tufayli atrof-muhit ifloslanmoqda. Yillar 
davomida atmosferaga zararli moddalar qoldiqlarini katta miqdorda chiqarib 
yuborilishi natijasida ozon qatlamiga putur yetgan, Yerda esa global energiya 
tanqisligi vujudga kelmoqda. Natijada dunyo iqlimining o‘zgarishi, energiya 
quvvati manbalarining kamayishi butunjahon oziq-ovqat tanqisligi muammosi 
bilan chambarchas bog‘lanib, insoniyat oldiga ulkan muammolarni qo‘ymoqda. 
Bundan tashqari, dunyo aholisi sonining muttasil oshib borayotgani sababli
energiyaga bo‘lgan talabni mavjud energiya tizimlari ta'minlab bera olmaydigan 
vaziyat yuzaga kelmoqda. Shu bois BMT bosh kotibi Pan Gi Mun boshchiligida 
tuzilgan muvofiqlashtiruvchi guruh 2012-yilni «Barcha uchun xalqaro barqaror 
energetika yili» deb e'lon qilib, yangi global tashabbusni ilgari surdi. Tashabbus 
2030-yilga borib uchta asosiy maqsadga erishishni mo‘ljallagan: zamonaviy 
energetik xizmatlardan ommaviy foydalanishni ta'minlash; dunyo energoiste'molini 
40 foizga pasaytirish; dunyoda qayta tiklanuvchi energiya manbalari ulushini 30 
foizga oshirish. 
Bugun sayyoramizda qayta tiklanuvchi muqobil energiya manbalarining bir 
necha turlari tajribadan o‘tkazilyapti. Elektr quvvati olishda geotermal 
elektrostansiyalardan Markaziy Amerika davlatlari, Filipin va Islandiyada ko‘proq 
foydalanilmoqda. Oqar suvdan foydalanadigan elektrostansiyalarga Fransiya, 
Buyuk Britaniya, Kanada, Rossiya, Hindiston, Xitoy kabi sanoqli mamlakatlargina 
ega. 
Quyosh 
elektrostansiyalaridan 
jahonning o‘ttizdan ortiq davlati 
foydalanmoqda.

---

32 
So‘nggi vaqtlarda ko‘plab mamlakatlar shamol energiyasi qurilmalarini barpo 
etishni afzal ko‘ryapti. Ularning aksariyati G‘arbiy Yevropa (Daniya, GFR, Buyuk 
Britaniya, Gollandiya)da, AQSH, Hindiston va Xitoyda joylashgan. Daniya 
energiyadan tejamkorlik bilan foydalanish, tabiatni muhofaza qilish doirasida 
asrlar mobaynida to‘plangan bilimlar va o‘z an'anaviy tajribasi bilan butun 
dunyoga mashhur. Bu mamlakatda energiyaning 25 foizi shamoldan olinadi, 
barcha chiqindilarning 90 foizi qayta ishlatiladi yoki energiyaga aylantiriladi. 
Daniya rivojlanish va «yashil» investitsiya doirasida dunyo yetakchilari tan olgan 
mamlakatlardan biridir. Braziliyada esa yonilg‘i sifatida etil spirtidan ko‘p 
foydalanishadi. 
Qayta tiklanuvchi muqobil energiya manbalaridan foydalanish istiqboli uning 
ekologik tozaligi, ekspluatatsiya qiymatining arzonligi bilan bog‘liq. Yevropa 
komissiyasi hisob-kitoblariga qaraganda, 2020-yilga borib muqobil energiya 
sanoatida qo‘shimcha 2,8 millionta ish o‘rni yaratiladi. BMT ma'lumotlarida 
aytilishicha, birgina 2008-yilda butun dunyo bo‘ylab ko‘mir va neft ishlab 
chiqarish sohasiga 110 milliard dollar miqdorida sarmoya kiritilgan bo‘lsa, 
muqobil energetika bilan bog‘liq loyihalarga 140 milliard dollarlik investitsiya jalb 
etilgan. Ushbu mablag‘ning 51,8 milliardi shamol energetikasiga, 33,5 milliardi 
quyosh energetikasiga, 16,9 milliardi bioyoqilg‘iga sarflangan. Yevropa davlatlari 
2008-yilda muqobil energetikaga 50 milliard, Amerika - 30 milliard, Xitoy - 15,6 
milliard, Hindiston - 4,1 milliard dollarlik sarmoya sarflagan.
Ma'lumki, hozir yoqilg‘i energetikasi resurslarining asosiy manbaini neft, 
tabiiy gaz va ko‘mir tashkil etadi. Olimlarning hisob-kitobiga qaraganda, aholi 
sonining muttasil o‘sib borishi va sanoatning rivojlanishi inobatga olingani holda 
Yer yuzidagi neft 40-45 yilga, tabiiy gaz 70-75 yilga, ko‘mir esa 165-170 yilga 
yetishi mumkin. Shu bois muqobil energetika dunyoda innovatsion rivojlanishning 
muqarrar omiliga aylanib bormoqda. Ayniqsa, jahon uglevodorod xomashyosi 
zaxiralarining tugab borishi sharoitida qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan 
foydalanishni kengaytirish yanada muhim ahamiyat kasb etyapti.

---

33 
Dunyoning 65 dan ziyod mamlakatlari o‘z oldiga quyosh, shamol, suv 
energiyasidan foydalanish orqali muqobil va qayta tiklanuvchi energiya 
manbalaridan, 
shuningdek, 
vodorod, 
biogaz 
va 
boshqalardan 
kengroq 
foydalanishga qaratilgan maqsadlarni qo‘yishgan. 
Hozirgi vaqtda dunyoda energiya ishlab chiqarishning 0,04 foizdan kamroq 
qismi quyosh energetikasiga to‘g‘ri keladi. Holbuki, agar yerdagi cho‘llarning bor-
yo‘g‘i 4 foizi quyosh panellari bilan qoplansa, hosil bo‘ladigan energiya butun 
insoniyatning ehtiyojini qondirishga yetadi. Bugungi kunning o‘zida quyosh 
kollektorlari bilan qoplangan maydon AQSHda 15 milllion metr kvadrat, 
Yaponiyada 12 million metr kvadratga yetdi. Isroildagi 1 millionga yaqin quyosh 
energiyasi uskunalari mamlakatni issiq suv bilan ta'minlash hajmining 75 foizini 
qoplamoqda. Shamol energiyasidan foydalanish ham yuqori sur'atlar bilan 
rivojlanyapti, Yevropa mamlakatlarida ulardan foydalanish darajasining o‘sishi 
yiliga 40-45 foizni tashkil etada. Qayta tiklanuvchi energiya manbalari 
uskunalaridan foydalanish tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, ularni xarid qilish va 
dastlabki foydalanish davrida xarajatlarning yuqoriligiga qaramasdan, o‘zini 
oqlaydi. Masalan, Germaniyada 2050-yilga borib mamlakat umumiy energetika 
balansida qayta tiklanuvchi energiya manbalari ulushini 50 foizga yetkazish 
kutilmoqda. 
Tabiiyki, O‘zbekistonda ham muqobil energiya manbalarini rivojlantirish 
uchun zarur sharoitlar yaratilgan. Ushbu yo‘nalishning muhimligi O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tomonidan Vazirlar Mahkamasining
2011-yil yakunlari va 2012-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor 
yo‘nalishlariga bag‘ishlangan yig‘ilishida qayd etildi: «Biz tabiat tomonidan 
berilgan noyob, qayta tiklanmaydigan zaxiralar bo‘lmish neft, gaz kondensati, 
tabiiy gaz va boshqa yoqilg‘i-energetika resurslaridan oqilona va tejamkorlik bilan 
foydalanishni hamon o‘rganganimiz yo‘q, bu resurslarning katta qismidan ko‘proq 
yoqilg‘i sifatida foydalanayapmiz, xolos. Muqobil resurslarni izlash va joriy etish 
ishlari talab darajasida emasligiga alohida e'tibor qaratilib, umuman, ushbu sohada 

---

34 
zudlik bilan hal qilinishi lozim bo‘lgan ko‘plab muammolar to‘planib qolganini 
afsus bilan qayd etish kerak». 
Haqiqatan ham, O‘zbekiston qayta tiklanuvchi energiya manbalari bo‘yicha 
katta salohiyatga ega, ekspertlarning baholashiga ko‘ra, ular qayta tiklanmaydigan 
organik yonilg‘i resurslaridan bir necha barobar ortiq. Respublikada bir yilda 
quyoshli kunlar 300 kundan ortiq, shamol esuvchi hududlar, shuningdek, 
elektroenergiya hosil qilishda foydalanish mumkin bo‘lgan tog‘ daryolari mavjud. 
O‘zbekiston quyoshli kunlar soni bo‘yicha quyosh energetikasi o‘ta rivojlangan 
Ispaniyadan ham oldinda. O‘zbekiston sharoitida quyosh resurslari, kichik 
gidroenergetika, shamol resurslari, biomassa va geotermal energiya muhim 
sanaladi. Bundan tashqari, qayta tiklanuvchi energetika olisda, tog‘li va borish 
qiyin bo‘lgan tumanlarda joylashgan aholi punktlari uchun iqtisodiy asoslangan 
energiya manbai bo‘lishi mumkin. 
Ekspertlarning baholashiga ko‘ra, mamlakatimizda qayta tiklanuvchi energiya 
manbalaridan foydalanish imkoniyatlari 51 milliard tonna neft ekvivalentiga teng. 
Bugungi kunda mavjud texnologiyalar 180 million tonna neft ekvivalentiga teng 
energiya olish imkoniyatini beradi, bu esa, respublikada qazib olinayotgan yonilg‘i 
hajmidan 3 barobar ko‘p, shuningdek, atmosferaga 447 million tonna karbonat 
angidridi, turli sulfatli birikmalar, azot oksidi va boshqa ifloslantiruvchi moddalar 
tashlanishining oldi olinadi. 
Mamlakat umumiy energetik balansiga qayta tiklanuvchi energiya manbalarini 
jalb qilish energetik xavfsizlikni uzoq muddatga saqlab qolishga, energiya 
ta'minotini yaxshilashga, mamlakatning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Shu 
bilan birga, bizningcha muqobil va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini joriy 
etish bo‘yicha normativ-huquqiy bazani yanada rivojlantirish va takomillashtirish, 
muqobil energiya manbalarini, shuningdek, tejamkor, ekologik toza texnologiya va 
energiya resurslarini joriy etish bo‘yicha infratuzilmalar, rag‘bat, imtiyoz va 
preferensiyalar yaratish imkoniyatlari mavjud. 
Ma'lumki, XX asrning so‘nggi yillarida yarimo‘tkazgichli asboblar va axborot 
texnologiyalari butun jahonda sarmoya kiritish uchun eng istiqbolli sohalar 

---

35 
hisoblanardi. Ayni paytda esa quyosh energiyasidan elektr energiyasi olish 
qurilmalari ishlab chiqarish bu borada birinchi bo‘lib turibdi. 
So‘nggi yillarda quyosh elementlari ishlab chiqarishga va elektr energiyasi 
olishga sarmoya kirituvchi kompaniyalar soni ortib bormoqda. Ma'lumotlarga 
ko‘ra, bir necha yil muqaddam jahon bo‘yicha quyosh panellari yordamida 
olinayotgan umumiy energiya miqdori 4 GVt deb baholangan bo‘lsa, hozir uning 
miqdori 15 GVtni tashkil etadi. Mutaxassislarning ta'kidlashicha, serquyosh 
o‘lkalarda 2030-yilgacha muqobil energiya manbalari sifatida quyosh 
fotoenergetikasidan keng foydalanish imkoniyati yaratiladi. 
Misol uchun, Birlashgan Arab Amirliklari noan'anaviy energetika sohasidagi 
eng yaxshi innovatsiya ishlanmalari uchun har yili 2,2 million dollar qiymatidagi 
grantlar ajratishga qaror qilgan. AQSH va Yevropaning 40 dan ziyod yetakchi 
kompaniyalaridan iborat ittifoq esa yaqin ikki yil ichida 10 milliard dollar 
miqdoridagi mablag‘ni ekologik toza texnologiyalar sohasiga sarmoya tarzida 
kiritishini bildirgan. 
Bugungi kunda quyosh nurlarining issiqlik ta'siridan foydalanish sohasi ham 
tobora ommalashib boryapti. Xususan, «quyoshli uy»lar qurish loyihalariga katta 
miqdorda sarmoya kiritilmoqda. Quyoshdan issiqlik va yorug‘lik olish hisobiga 
bunday uylarda boshqa turdagi energiya manbalarining 50-90 foiz tejalishiga 
erishiladi. Bunday uylarni qurish nafaqat Misr, Isroil, Turkiya, Yaponiya, 
Hindiston, AQSH kabi iqlimi nisbatan issiq o‘lkalarda, balki Fransiya, Angliya, 
Germaniya kabi o‘rta iqlimli davlatlarda va hattoki, Shvetsiya, Finlyandiya, 
Kanada, AQSHning Alyaska shtati kabi shimoliy hududlarda ham udum 
bo‘lmoqda. 
Serquyosh o‘lkamizda ham «quyoshli uy»lar qurish, ularni quyosh nuri bilan 
isitish, issiq suv va fotoelektrik energiya bilan ta'minlash imkoniyati yuqori. 
Yurtimizda ekologik toza energiya manbalaridan foydalanishga qaratilgan 
innovatsiya loyihalarining ishlab chiqilishi, ularga mahalliy va xorijiy sarmoyaviy 
manbalarning keng jalb etilishi mazkur soha istiqbolini ta\'minlashga munosib 
xizmat qiladi. 

---

36 
Ta'kidlash o‘rinliki, poytaxtimizda bo‘lib o‘tgan Osiyo quyosh energiyasi 
forumining oltinchi yig‘ilishida mamlakatimiz rahbari an'anaviy uglevodorod 
xomashyosi bo‘lmish neft va gazning yangi manbalarini o‘zlashtirish tobora 
qiyinlashib borayotgani va shu bilan birga, ularning zaxiralari kamayib, xalqaro 
hamjamiyatda tashvish uyg‘otayotgani, qazib olinayotgan yoqilg‘idan foydalanish 
misli ko‘rilmagan darajada kengayayotgani va bu atrof-muhitga sezilarli darajada 
zarar yetkazayotgani, aholining salomatligi va hayot sifatiga salbiy ta'sir 
ko‘rsatayotgani, bunday holat kelajakda global miqyosda barqaror rivojlanishga 
xavf solishi muqarrarligini bejiz ta'kidlamadi.
Yurtboshimiz Forum yig‘ilishida qayta tiklanadigan energiyaning eng samarali 
va istiqbolli manbai sifatida quyosh energetikasini rivojlantirish loyihalariga 
investitsiya yo‘naltirishni yanada ko‘paytirish maqsadga muvofiq ekanligiga 
hamda mamlakatimizda barpo etilayotgan va qurilishi rejalashtirilayotgan quyosh 
elektr stansiyalari borasida alohida to‘xtalib o‘tdi.
Forum qatnashchilari poytaxtimizdagi Simpoziumlar saroyida tashkil etilgan 
quyosh energiyasidan foydalanish sohasidagi zamonaviy texnologiyalar va 
mamlakatimizning bu boradagi yutuqlariga bag‘ishlangan ko‘rgazma bilan tanishar 
ekanlar, O‘zbekistonda chindan ham bu borada samarali va istiqbolli ishlar amalga 
oshirilayotganiga guvoh bo‘ldilar.
Sohani rivojlantirish masalalari davlatimiz rahbarining doimiy e'tiborida. 
Xususan, Prezidentimizning 2012-yil 5-sentyabrdagi farmoyishi bilan tuzilgan 
ishchi guruhiga 2013-2017-yillarga mo‘ljallangan qayta tiklanuvchi energiya 
manbalarini rivojlantirish dasturini ishlab chiqish hamda sohada faoliyat yurituvchi 
xo‘jalik sub-'yektlariga ayrim imtiyozlar berish yuzasidan qonun hujjatlariga 
tegishli o‘zgartirishlar kiritish uchun takliflar tayyorlash topshirildi.
Mazkur farmoyishning mantiqiy davomi sifatida O‘zbekiston Respublikasi 
Prezidentining shu yil 1-mart kuni imzolagan “Muqobil energiya manbalarini 
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni, shubhasiz, bu 
yo‘nalishdagi keng qamrovli tadqiqot ishlari samaradorligini yanada oshiradi 
hamda quyosh energiyasidan foydalanishda yangi ufqlar ochadi.

---

37 
Farmonda shuningdek, muqobil energetika sohasining taraqqiyoti uchun muhim 
ahamiyatga ega bo‘lgan ilmiy potensialni yanada rivojlantirish, ushbu yo‘nalishda 
kadrlar tayyorlash masalasiga alohida e'tibor qaratish, sohaga oid qonun 
hujjatlarini yanada takomillashtirish, ya'ni qayta tiklanuvchi energiya manbalari 
ishlab chiqaruvchilari hamda foydalanuvchilariga soliq va bojxona imtiyozlari 
berish yuzasidan qonun hujjatlariga tegishli o‘zgartirishlar kiritish hamda sohaning 
jadal rivojlanishi uchun “Muqobil energetika to‘g‘risida”gi qonun loyihasini ishlab 
chiqish lozimligi belgilandi. 
Shubhasiz, amalga oshirilayotgan bu kabi sa'y-harakatlar zamirida 
mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatini yanada oshirish va energetik mustaqillikni 
yanada mustahkamlash maqsadlari mujassamdir. 

---

38 
ADABIYOTLAR 
 
 
 
1. A.Rahimov, “Umumiy elektrotexnika”, Toshkent, 
“O’qituvchi”, 1981-yil. 
2. A.Rahimov, “Elektrotexnika va radiotexnikadan 
amaliyot”, Toshkent, “O’qituvchi”, 1983-yil. 
3. A.Rahimov, “Elektrotexnika va elektronika asoslari”, 
Toshkent, “O’qituvchi”, 1988-yil. 
4. A.Blashkin, “Obshaya elektrotexnika”, Leningrad, 
1986-yil. 
5. Ziyonet.uz