Mustafa İslamoğlu

 
 
 
24 
 
vә güclü bir heyәt yollamışlardır. 
Vahidiyә  görә,  hicrәtin  9–cu  ilindә  hәyata  keçәn  bu  ziyarәtә 
60 nәfәr qatılmışdır. Bunların 14-ü liderlәrdәn ibarәt idi. İçlәrindәn 
3  nәfәri  tәmsilçi  seçilmiş  vә  Allah  Rәsulu  ilә  müzakirәlәri 
aparmışlar. 
Allah Rәsulu ilә Necran heyәtinin liderlәri arasında Hz. İsa ilә 
әlaqәli  müzakirә  olmuş,  teslis
12
 şirkini  tәsdiq  edәn  Necranlılara 
qarşı Allah Rәsulu İsanın (ә) doğuluşundakı möcüzәni anlatmış vә 
düşünmәyә  vadar  edәn  suallarla  әqidәlәrinin  yanlış  olduğunu 
birbaşa özlәrinә isbatlamışdır. 
Belә  bir  әhatәdә  mövzumuzu  tәşkil  edәn  ayәlәr  nazil  ol-
muşdur. 
Şübhәsiz  nüzul  sәbәblәri  Quranı  anlamaqda  insana  yardım 
edir.  Lakin  enmә  sәbәblәrinә  bundan  artıq  bir  vәzifә  yüklәyәnin 
vәziyyәti  uydurma  xәbәrlәrdәn  әldә  etdiyi  dәlillә  Quran  ayәsini 
tәkzib  etmәyә  çalışanın  vәziyyәti  ilә  eynidir.  Nüzul  sәbәbinin 
Quranı  anlamağı  asanlaşdırmaqdan  başqa  bir  vәzifәsi  olduğunu, 
hәlә  üstәlik  Quranı  tәfsir  etmәk  kimi  bir  vәzifәsi  olduğunu  iddia 
etmәk üsul elminә vә Quranın ruhuna ziddir. Qaldı ki, Qurandakı 
hәr ayәnin mütlәq nüzul sәbәbi olamalıdır deyә bir şey yoxdur. Bir 
çox ayәnin nüzul sәbәbi yoxdur, olanlardan da bizә gәlib çatanların 
bir  qismi  zәif,  bir  qismi  ixtilaflı,  bir  qisminin  isә  hökmü 
qaldırılmışdır. 
Bu  halda  eniş  sәbәblәrini  Quranın  anlaşıqlığını  sәrhәdlәn-
dirmәk  vә  daraltmaq  üçün  istifadә  edәn  şәxs  әgәr  qәsdli  bir 
xәyanәt içindә deyilsә, üsul elminә görә xәta vә cәhalәt içindәdir. 
Biz  Quranın  mesajını  zaman  vә  mәkanlarla  sәrhәdlәndiril-
mәyәcәyi gerçәyindәn çıxış edәrәk deyirik ki; nüzul sәbәbi olsa da, 
olmasa da Quranda anladılanların müxәtәbi yalnız müәyyәn zaman 
kәsiyindә  yaşayan  müәyyәn  bir  bölgәnin  insanı  deyil,  bütün 
zamanların, bütün mәkanların, bütün toplumların insanıdır. Quran 
insanın  әbәdi  xoşbәxtliyini  tәmin  edә  bilәcәk  tәk  ilahi  reseptdir: 
«Bu misallar… onları düşünsünlәr deyә bildirilir» (59/21) 
                                                             
12
 Üçlük; Xiristiyanların Tanrı üçdür vә ya üç ünsürdәn ibarәtdir (Ata, oğul, müqәddәs 
ruh) şәkilindә qәbul etdiklәri yanlış inanc. 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
25 
 
QURANİ ÇӘRÇİVӘ 
«Allah  Adәmi,  Nuhu,  İbrahim  vә  İmran  ailәsini  alәmlәr 
üzәrindә seçilmiş etdi» 
«Onlar  biri  digәrindәn  törәmiş  bir  nәsil  idilәr.  Allah 
eşidәndir, bilәndir!» 
«İmranın  Zövcәsinin  «Ey  Rәbbim,  bәtnimdәkini  tamamilә 
azad  birisi  olaraq  yalnızca  Sәnә  nәzir  edirәm.  Mәndәn  qәbul  et! 
Әlbәttә, Sәn eşidәnsәn, bilәnsәn!» - dediyini xatırla!» 
«Onu  doğduğu  zaman:  «Ey  Rәbbim!  Mәn  qız  doğdum»,  - 
söylәdi.  Halbuki,  Allah  onun  nә  doğduğunu  vә  oğlanın  qız  kimi 
olmadığını yaxşı bilirdi. «Mәn onun adını Mәryәm qoydum, onu vә 
onun nәslini mәlun Şeytandan Sәnә tapşırıram». 
«Belә  olduqda,  Rәbbi  (Mәryәmi)  yaxşı  qәbul  etdi,  onu  gözәl 
bir fidan kimi böyütdü vә Zәkәriyyaya tapşırdı. Zәkәriyya hәr dәfә 
(Mәryәmin) ibadәt etdiyi mehraba girdikdә, onun yanında bir ruzi 
olduğunu görәrdi. «Ya Mәryәm, bunlar sәnin üçün haradandır? – 
dedikdә, o: «Allah tәrәfindәndir!» - deyә cavab verәrdi. Hәqiqәtәn, 
Allah istәdiyi şәxsә hәdsiz ruzi verәr!» 
«Zәkәriyya  Rәbbinә  dua  edәrәk  dedi:  «Ey  Rәbbim!  Mәnә  dә 
Öz  tәrәfindәn  pak  bir  övlad  bәxş  et!  Sәn,  hәqiqәtәn,  duaları 
eşidәnsәn!»  
«(Zәkәriyya)  mehrabda  ayaq  üstә  durub  namaz  qılarkәn 
mәlәklәr  ona  müraciәt  edib  dedilәr:  «Allah  sәnә  Özü  tәrәfindәn 
gәlәn  kәlmәni  tәsdiq  edәn,  ağa,  nәfsinә  hakim  vә  әmәlisalehlәr 
zümrәsindәn  bir  peyğәmbәr  olacaq  Yәhyanın  xәbәrini  müjdә 
verir». 
«Ey Rәbbim, üzәrimә qocalıq çökdüyü vә zövcәm qısır olduğu 
halda,  mәnim  necә  oğlum  ola  bilәr?»  -  söylәdi.  Dediyin  kimidir, 
Allah nә istәsә, onu da edәr», deyә buyurdu» 
«Ey  Rәbbim!  Mәnә  bir  nişanә  göstәr»  -  dedikdә,  «Sәnin 
nişanәn  üç  gün  әrzindә  adamlarla  yalnız  işarә  ilә  danışmaq 
olacaqdır.  O  vәziyyәtdә  belә  Rәbbini  çox  yada  sal  vә  sәhәr  – 
axşam şәninә tәriflәr deyib şükür et!»  buyurdu. 
«Xatırla  ki,  bir  zamanlar  mәlәklәr  belә  demişdirlәr:  «Ya 
Mәryәm,  hәqiqәtәn,  Allah  sәni  seçmiş,  tәmizlәmiş,  alәmlәrin 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
26 
 
qadınlarından üsün tutmuşdur» 
«Ya  Mәryәm,  öz  Rәbbinә  itaәt  et,  sәcdәyә  qapan  vә  rüku 
edәnlәrlә birlikdә rüku et!» 
«Bunlar  qeyb  xәbәrlәrdәndir  ki,  vәhy  ilә  sәnә  bildiririk. 
Onlar: «Mәyrәmi kim öz himayәsinә alacaq?» - deyә, qәlәmlәrini 
atdılar  vә  bir  –  birilә  mübahisә  etdiklәri  zaman  sәn  ki,  onların 
yanında deyildin» 
«Mәlәklәr  dedilәr:  «Ya  Mәryәm!  Hәqiqәtәn,  Allah  Öz 
tәrәfindәn bir kәlmә ilә sәnә müjdә verir. Onun adı Mәryәm oğlu 
İsa  әl-Mәsihdir  ki,  dünyada  vә  axirәtdә  şanı  uca  vә  yaxın 
olanlardandır» Ali - İmran 33-45 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
27 
 
 
TARİXİ ÇӘRÇİVӘ 
Tarixlәr  miladın  әvvәllәrinin  son  hissәsini  göstәrir.  Bölgә 
bütün sәmavi dinlәrin doğum yeri olan Orta Şәrq. Mәkan Fәlәstin. 
İmran  İbn  Masan  özünü  elmә  vә  ibadәtә  vermiş  bir  alim. 
(Mәraği) Matta İncilindә atasının adı «Yaşahim» olaraq keçir (1:1-
16)  Mühitindә  hörmәt  doğuran  biridir.  Bu  hörmәt  onun  elmi  vә 
әxlaqi  kamilliyi  ilә  bәrabәr  hәm  dә  Harun  әleyhissәlamın 
nәvәlәrindәn  olmasından  qaynaqlanmaqdadır.  Ona  İmran  adının 
verilmәsi  dә  tәsadüfi  deyildir.  Özündәn  tәxminәn  18  әsr  әvvәl 
yaşamış  Musa  vә  Harun  peyğәmbәrin  atalarının  adı  da  İmrandır. 
Bu  ad  Kitabi  Müqәddәsdә  «Әmrәn»  olaraq  göstәrilir.  Bütün  bu 
sәbәblәrә görә bu adın hörmәtә layiq bir mәqamı var (Bәqavi). 
Yәni  İmran  toplumun  nәzәrindә  bir  «seyiddir».  Yalnız  Hz. 
Harunun soyundan gәlәnlәrin ibadәt etdiklәri mәbәddәki alimlәrin 
dә öndәrlәrindәndir. 
Tәqvası,  ixlası  vә  elmi  barәdә  qaynaqların  ittifaq  halında 
olduğu  İmran,  Fakuzun  qızı  Hannә  ilә  evlәnmiş,  bu  evlilikdәn 
uzun müddәt uşaqları olmamışdır. 
İmran  kimi  zövcәsi  Hannә  dә  qulluğunun  tәfәkküründә  olan 
bir möminәdir. Doğura bilmәk üçün hәm özünün, hәm yoldaşının 
vәziyyәtinin  uyğun  olmamasına  baxmayaraq,  günlәrin  birindә  bir 
ağac  altında  dincәlәrkәn  bir  quşun  yavrusunu  bәslәdiyinin  şahidi 
olur vә Allahın yaradılışdakı yerli–yerindәliyi düşünür vә daxilindә 
titrәyәn  duyğusuna  qarşı  çıxmadan  Ondan  özünә  bir  övlad 
vermәsini dilәyir. (Razi) 
Sәmimi  istәyi  Rәbbi  qatında  qarşılıq  tapır.  Hannә  yaşının 
ötmәsinә,  artıq  uşaq  doğma  yaşında  olmamasına  rәğmәn  hamilә 
qalır,  duasının  «eşidәn  vә  bilәn  Rәbbi»  tәrәfindәn  qәbul 
oldunduğuna  şahid  olunca  tәşәkkür  etmәk  növbәsinin  özünә 
gәldiyinә  inanaraq  illәr  sonra  qeyri  -  adi  bir  lütflә  әldә  etdiyi 
yeganә ciyәrparәsini Rәbbinә nәzir verir (adayır):   
«Ey  Rәbbim,  bәtnimdәkini  tamamilә  azad  birisi  olaraq 
yalnızca Sәnә nәzir edirәm. Mәndәn qәbul buyur»  

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
28 
 
Bütün  bunlar  baş  verәrkәn  әri  İmran  hәyatdadır  vә  imamlıq 
vәzifәsini yerinә yetirmәkdәdir. Hannә ona hәlә dünyaya gәlmәmiş 
körpәsini Allaha nәzir dediyini xәbәr verincә İmran bәnizi ağarmış 
halda Hannәyә:  
«Heyf  sәnә,  sәn  nә  etdiyindәn  xәbәrdarsanmı?  Hәlә  doğlul-
mamış  uşağın  kim  (cinsinin)  olacağını  bilirsәnmi  ki,  onu  Allaha 
nәzir  deyirsәn?  Birdәn  uşaq  qız  doğulsa  nә  edәcәyimizi  düşün-
dünmü?» (Begavi) 
İmrana  görә  tәlaşlanmasında  haqlı  idi.  O  günә  qәdәr  Allah 
üçün nәzir olunanlar yalnız oğlan uşaqları idi. Mövcud әnәnәvi din 
anlayışında qadının adanmasından söz edilә bilmәzdi. 
İmranın yaşlılığına üzüntüsü dә әlavә olununca ölümü tezlәşir. 
Hannә  hamilә  vәziyyәtindә  dul,  doğulmamış  körpәsi  isә  yetim 
qalır. 
Belә  şәrtlәr  altında  Hannә  yükünü  yerә  qoyur.  Bәli,  әri 
qayğısında  haqlı  idi,  uşaq  oğlan  deyil,  qız  doğulmuşdu.    Bu  hal 
İmranı  üzdüyü  qәdәr  olmasa  da,  Hannәyә  dә  qayğı  ilә  birlikdә  
üzüntüyә sәbәb olur.  
«Dedi ki, Rәbbim onu qız doğdum, halbuki, erkәk qız kimi 
deyil...» 
Hannә sözündәn dönmәdәn nәzirini nәzir etdiyi qapıya tәslim 
edir:  
«Onu  vә  soyunu  qovulmuş  şeytanın  şәrindәn  Sәnә 
tapşırıram» 
Hannә  övladını  doğduqdan  sonra  mәlum  duasını  etdir.  Onu 
köynәyinә  bükәrәk  müqәddәs  evә  aparıb  oradakı  xidmәtçilәrә 
(Ahbar
13
)  «bu  mәnim  nәzirim»  deyәrәk  tәslim  edir.  Budan  sonra 
Hannә  çox  yaşamadan  vәfat  edir.  (Tәbәri)  Zatәn  yetim  doğulan 
«nәzir» indi dә kimsәsiz qalır.  
İmamlarının  qızı  olması  sәbәbilә  xidmәtçilәr  bu  istisna  halı 
qәbul etmәk, hәtta sevәrәk qәbul etmәk mәcburiyyәtindә qalldılar. 
Çünki, onun fövqәladә doğumunu hamı kimi onlar da yaxşı bilir, 
fәrqli körpә vә «xüsüsi» bir nәzir olduğuna inanırdılar. 
Bu  dәfә  isә  aralarında  onun  qayğısına  kimin  qalacağı 
mübahisәsi  başladı.  Bu  xüsusi  nәzirin  qayğısına  qalmaq  şәrәfinә 
                                                             
13
  Din adamları, Yahudi alimlәri. 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
29 
 
hәr  kәs  nail  olmaq  istәyirdi.  Mәbәd  ülәmaları  arasında  hörmәti 
olan  Zәkәriyya  (ә)  dedi:  «ona  baxmaq  hamıdan  çox  mәnә  düşәr. 
Verin mәn baxım»  
Zәkәriyya (ә) haqlı idi. Çünki, arvadı Eyşa, Hannәnin bacısı, 
nәzir olunmuş Mәryәmin dә xalası idi. (Zemahşәri) 
Fәqәt  başqa  xidmәtçilәr  bu  qohumluğu  Mәryәmә  baxmaq 
üçün  yetәrli  hesab  etmәdilәr.  Bu  fürsәti  heç  kәs  әldәn  qaçırmaq 
istәmirdi. Zәkәriyyaya (ә) dedilәr: «Anası bu hәqiqәti bilmirdimi? 
Әgәr istәsydi o uşağa sәnin baxmağını söylәyәrdi. Amma o heç nә 
demәdi» 
Mübahisәlәrdәn  bir  nәticә  çıxmayınca  Mәryәmi  tәkәffüll
14
  
edәcәk ailәnin seçimi üçün püşk atmağa qәrar verdilәr. Mәsәlәnin
 
bu  cür  hәlli  hәr  kәsi  qane  edirdi.  Birlikdә  Ürdün çayına  getdilәr. 
Keçmişdәn  bu  yana  etdiklәri  bir  püşk  üsulunu  tәtbiq  edәrәk 
qәlәmlәrini  suya  atdılar.  Zәkәriyyanın  qәlәmi  –  Allahın  izni  ilә 
hamısını keçmişdi. Quran hadisәnin bu xırdalığını belә xәbәr verir:  
«(Ey  Muhәmmәd)  bunlar  sәnә  vәhy  etdiyimiz  görünmәz 
vә  bilinmәz  alәmin  xәbәrlәrindәndir.  Mәryәmә  kim  baxacaq 
deyә  mübahisә  edib  qәlәmlәrini  atdıqda  sәn  yanlarında 
deyildin;  mübahisә  etdiklәri  zaman  da  sәn  yanlarında 
deyildin»  
Zәkәriyya körpә Mәryәmi evinә apardı. Xanımı Eyşaya tәslim 
etdi.  Zatәn  övladsız  olan  xala  Eyşa  bacısı  qızı  Mәryәmi  bağrına 
basdı, ona bir  ana qayğısı  göstәrdi.  Bacısının yadigarı  vә Allahın 
әmanәti olan bu «nәziri» gәnclik çağına çatıncaya qәdәr böyütdü. 
Zәkәriyya (ә) nәziri әsl sahibinә qaytarmaq vaxtının gәldiyini 
bildirәn  işarәni  alınca  mәbәddә  ona  xüsusi  bir  mәkan  düzәldәrәk 
oraya yerlәşdirdi. Mәryәmin qız olması sәbәbilә başına bir şey gәlә 
bilәcәyi  narahatlığı  ilә  Zәkәriyya  (ә)  onu  davamlı  nәzarәtdә 
saxlayırdı.  
İbn İshaqın nәql etdiyinә görә bölgә xalqı bu illәrdә quraqlıqla 
birlikdә gәlәn vә vә hәr şeyi mәhv edәn qıtlıqdan әzab çәkirdi. Әn 
zәngin ailәlәr belә, bir qarın doydurmaq dәrdinә düşmüşdülәr. Bu 
illәr  Zәkәriyya  (ә)  artıq  çox  yaşlanmışdı,  üzәrinә  götürdüyü 
vәzifәni  icra  etmәkdә  xeyli  çәtinlik  çәkirdi.  Fәqәt  heç  bir 
                                                             
14
  Zamin olma, öhdәyә almaq, boynuna çәkmәk, qәyyumluq etmәk. 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
30 
 
fәdakarlıqdan  da  çәkinmirdi.  Bu  hal  onu  tәşvişә  salmışdı. 
Tәşvişinin  qaynağı  ölümündәn  sonra  Mәryәmә  kimin  baxacağı, 
belә  bir  şәraitdә  onun  xidmәtini  üzәrinә  götürәcәk  birinin  olub-
olmayacağı idi. 
Qövmünün  baş  bilәnlәrini  yığaraq  onlara  müraciәt  etdi: 
«Gördüyünüz  kimi  mәn  artıq  yaşlanmışam.  Bu  sәbәbdәn  dә 
Allahın  әmanәti  Mәryәmә  dә  lazımı  qayğını  göstәrә  bilmirәm. 
Mәndәn  sonra  ona  kim  baxacaqsa,  içinizdәn  çıxsın  vә  mәnә 
yardımçı olsun. Mәryәmә baxmaq üçün әvvәllәr onunla mübahisә 
edәn  insanlar  vәziyyәtin  çәtinliyini  bәhanә  edәrәk  bu  işә  yaxın 
durmadılar.  Sonunda  İmranın  qardaşı  oğlu  vә  Mәryәmin  әmisi 
oğlu olan Yusif bu vәzifәni boynuna götürdü. 
Yusif qövmünü mәhv edәn qıtlığın tәsiri ilә üzәrinә götürdüyü 
bu  vәzifәni  icra  edә  bilmәk üçün heç  bir fәdakarlıqdan  çәkinmir, 
lakin  yenә  dә  bacarmadığını  düşünәrәk  narahatçılıq  keçirәrәk 
üzülürdü.  Mәryәm  ondakı  bu  narahatlığı  hiss  edәrkәn  dedi:  «Ey 
Yusif, 
Allaha 
hüsnüzәnn 
et. 
Şübhәsiz 
Allah 
bizi 
ruzilәndirәcәk»  Daha  sonra  onun  duası  hörmәtinә  Yusif  kifayәt 
qәdәr  ruzi  qazanmağa  başladı.  Qazandığını  hәr  gün  ona  gәtirirdi. 
Onun gәtirdiyini dә Allah bәrәkәtlәndirirdi.  
Zәkәriyya  (ә)  ziyarәtә  gәlincә  Yusifin  gәtirdiklәrindәn  daha 
fәrqli yeyәcәklәr tapır vә «Bunlar hardandır?»  deyә soruşurdu. 
Bu fövqәladә halı görәn Zәkәriyyanın (ә)  dә qәlbinә bir övlad 
hәsrәti  düşdü.  Әvvәllәr  dә  Mәryәmin  halını  görür  vә  onun  kimi 
saleh  bir  övladın  böyük  lütf  olduğunu  düşünür,  onun 
valideynlәrinә  qibtә  edirdi.  Allahın  Mәryәmә  olan  fövqәladә 
münasibәtinә  dә  şahid  olunca  öz  yaşına  vә  zövcәsinin  qısırlığına 
baxmayaraq Allahdan övlad istәdi vә duası qәbul olunaraq Yәhya 
(ә)  verildi.  Sonralar  özü  dә,  övladı  Yәhya  da  azğın  qövmü 
tәrәfindәn  qoç  kimi  boğazlanacaq,  nәzirin  bağbanı  da,  adayış 
prosesinin  bir  mübarәk  meyvәsi  olan  Yәhya  da  Onun  qapısının 
qurbanı olacaqdırlar. 
Hadisәlәrin  «tarixi  çәrçivәsi»  ana  xәtlәri  ilә  belәdir.  Bu 
mövzuda mötәbәr tarixlәr vә ilk tәfsirlәrdә dә xeyli xırdalıqları ilә 
kifayәt qәdәr rәvayәtlәr mövcuddursa da, biz hamısını bu kitabda 
qeyd  etmәyә  ehtiyac  görmәdik,  qısa  şәkildә  tәqdim  etmәklә 
kifayәtlәndik. 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
31 
 
Çünki  bizi  әsl  maraqlandıran  hadisәlәrin  tarixi  ölçüsü  vә 
xırdalıqlarla dolu rәvayәti deyil, daşıdığı mesajdır. Şübhәsiz Quran 
bu  hadisәni  dәrs  almağımız,  ibrәt  almağımız,  әn  әsası  «örnәk» 
almağımız üçün nәql etmişdi. Biz dә birlikdә ayәlәrin aydınlığında 
hadisәlәrin  zamana,  fәrdә,  topluma  daşıdığı  mesajı  axtarıb 
tapmağa, sirrindәn agah olmağa vә hikmәtini kәşf etmәyә çalışaq. 
Şübhәsiz Allah daha yaxşı bilәndir.  
 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
32 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
İKİNCİ BÖLÜM 
 
AYӘLӘRİN İŞIĞINDA 
ÜÇ NӘSİLDӘ ADAYIŞ 
PROSESİ 
 
 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
33 
 
ÖNDӘRLİK PROBLEMİNİN HӘLLİ VӘ 
ADAYIŞ QİSSӘSİ 
 
Toplumların müsbәt vә mәnfi mәnada dәyişdiyi bir gerçәkdir. 
Әslindә  insan  hәm  ontoloji,  hәm  dә  antropoloji  (zürriyyәt) 
baxımdan  tәmiz  vә  duru  bir  qaynağa  sahibdir.  İnsanın  ontoloji 
qaynağı  tәmiz  fitrәtidir  ki,  hәr  insan  o  pak  fitrәti  ilә  doğular. 
İnsanın antropoloji qaynağı isә yenә fitrәt qәdәr tәmiz bir insandır 
ki, o da Adәm peyğәmbәrdir. 
Bu  halda  әsas  olan  insan  vә  onun  nәslinin  pozulması  deyil, 
pozulmamasıdır. İnsan  vә nәsli  bu ilk iki  tәmiz qaynaqdan (fitrәt 
vә  Adәm)  uzaqlaşdığı  an  pozulmuş,  bu  iki  qaynağa  yaxınlaşdığı 
dәrәcәdә  düzәlmişdir.  Bütün  İlahi  mesajların  vә  dәvәtçilәrin 
dәyişmәz  hәdәfi  insanı  bu  tәmiz  qaynaqlara  yenidәn  dönmәyә 
çağırmaq olmuşdur. 
Xәlifә  olaraq  yaratdığı insana  mәrhәmәtli olan  vә  bağışlayan 
Allah,  hәr  zaman  vә  hәr  mәqamda  itirdiyi  yolu  tapa  bilmәsini 
asanlaşdıracaq  imkanlarla  onu  zәnginlәşdirmişdir.  Bu  imkanların 
daxildә  olanları  ağıl,  vicdan,  ruh,  fәrasәt,  bәsirәt  kimi  mәnәvi 
xüsusiyyәtlәr, zahirdә olanlar isә vәhy vә onun daşıyıcılarıdır. 
Vәhyin  daşıyıcıları  vә  fitrәt  dәvәtçilәri  ilk  insandan  bu  günә 
qәdәr  var  olmuşlar.  Son  insana  qәdәr  dә  var  olmaqda  davam 
edәcәklәr.  Bu  dәvәtçilәr  içәrisindә  insan  soyunun  vә  ağlının 
sünnәtullah  sәrhәdindә  cәrәyan  edәn  tәkamülü  çәrçivәsindә 
vәzifәsi  -  yenilәşdirmәk  (tәcdit)  olan  «rәsullar»  ilә,  vәzifәsi  - 
әqidәni  pozan  xәstәliklәrdәn  tәmizlәmәk  vә  bulanan  suyu 
durultmaq (islah) olan  «nәbilәr» yer  almışdır.  Bu iki zümrә digәr 
dәvәtçilәrin  faydalandığı  bütün  insani  vә  rәhmani  qaynaqlarla 
bәrәbәr,  xüsusi  olaraq  Allahdan  vasitәsiz  ya  da  vasitәli  vәhy 
almaqla da dәstәklәnmişlәr. 
Bu  bir  gerçәkdir  ki,  son  nәbi  Hz.  Muhәmmәd  (s)  ilә  İlahi 
mesajın  bu  şәkildә  enmәsi  bitmişdir.  Lakin  peyğәmbәrlik 
vәzifәsinin  sona  çatması  Allahın  kәlam  sifәtinin  tәtili  vә  İlahi 
mesajın sona çatması mәnasına gәlmir. 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
34 
 
Başda,  Allahın  alәmlәrә  mesajı  olan  vә  son  peyğәmbәrlә 
göndәrilәn  Quran,  insanlığın  dәyişmәz  dәyәrlәrinin  hәr  birini 
tamlığı  ilә  ehtiva  etdiyi  üçün,  insanın  var  olduğu  hәr  zaman  vә 
mәkanda keçәrliliyini vә canlılığını qoruyacaqdır. Quranın varlığı 
sәbәbdir  ki,  insanlığın  yeni  bir  peyğәmbәrә,  vәhy  alan  yeni  bir 
nәbiyә  ehtiyacı  olmayacaqdır.  Fәqәt,  Allahın  Kitabdakı  ayәlәr 
xaricindә  hәlә  dә  göndәrilmәyә  davam  edәn  vә  Onun  Kәlam, 
İradә, Qüdrәt, Hadi,  Rәhman, Rahim, Qahhar,  Muiz,  Muzill kimi 
bir  sıra  sifәt  vә  isimlәrinin  tәcәllisi  olan  mesajı  kainatda,  әşyada, 
hadisәlәrdә vә birbaşa insanın öz nәfsindә ortaya çıxmağa davam 
etmәkdәdir. 
«Mütlәq  olaraq  inananlar  üçün  yer  üzündә  necә  ayәlәr 
var; Öz nәfslәrinizdә dә elәcә, görmürsünüz? » (51/20-21) 
Әlbәttә, görәn gözü, inanan qәlbi olanlar üçün Allah mesajını 
endirmәyә  davam  etmәkdәdir.  Әşyada,  hadisәlәrdә  vә  insanın  öz 
nәfsindә olan bu ayәlәri oxuyub anlamaq vә anlatmaq da risalәtin 
әbәdi  mirasını  çiyinlәrindә  daşıyan  insanların  boynuna  düşür.  Bu 
mesajı  idrak  etmәk iqtidarında  olanları  Allah  daha  başqa  şeylәrlә 
dә dәstәklәyәcәkdir. Allahın dәstәklәyәcәyi bu şeylәr arasında olan 
vә  Allah  Rәsulunun  dili  ilә  nübuvәtdәn  bir  parça  sayılan  «salih 
röya» faktını inkar etmәk mümkün deyildir. Hәlә Allah Rәsulunun 
bu  hәdisini  Buxari,  İbn  Hanbel  vә  Әbu  Davud  sәhih  bir  sәnәdlә 
bizә qәdәr rәvayәt etdikdәn sonra: 
«Rәsulallah  buyurdu:  Peyğәmbәrlik  mәnimlә  bitәr,  ancaq 
mübeşşirat qalar: Mübeşşirat nәdir? Deyә soruşdular. Buyurdu ki, 
Salih röyadır». 
Әlbәttә,  insanlığın  nәbi  vә  rәsul  anlamında  vәhy  alan  bir 
peyğәmbәrә  ehtiyacı  olmadığı  nә  qәdәr  gerçәkdirsә,  Allahın 
Kitabında yazılmış ayәlәrlә hadisә, әşya vә nәfslәrdә ortaya çıxan 
ayәlәri  doğru-düzgün  qavrayıb  әbәdi  risalәtin  mirası  ilә  Kitabı 
hәyata  hakim  etmәk  vәzifәsini  çiyinlәrindә  daşıyan  vә  insanlara 
hidayәt  yollarını  göstәrәn  dәvәt  öndәrlәrinә  insanlığın  sonuna 
qәdәr  ehtiyac  olacağı  da  eyni  dәrәcәdә  bir  gerçәkdir.  Bu  gerçәk 
sosial  hәyatın  qaçılmaz  bir  ünsürü  olan  insan  toplumlarının 
quruluşu  vә  fәrd  -  toplum  әlaqәlәrinin  intizamını  tәmin  edәn  bir 
idarә mexanizminә duyulan ehtiyacla da sosial bir mәcburiyyәtә vә 
dini bir borca çevrilmәkdәdir. 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
35 
 
Quran bu gerçәyә belә diqqәt çәkir: 
«Hәr toplumun bir yol göstәrәni var» (13/7).  
Allah Rәsulu da bir hәdisindә hәr dövrdә zәmanәnin vә adәt-
әnәnәlәrin  tәhrif  vә  tәğyir
15
 etdiyi  dini  yenilәcәyәk  öndәrlәrin 
(mücәddid
16
)  gәlәcәyini  xәbәr  vermişdir.  Bu  gerçәk  yalnızca 
öndәrlik  planında  deyil,  öndәr  toxum  kadrlar  planında  da 
keçәrlidir.  
«İçinizdә xeyrә çağıran, yaxşılığı әmr edib pisliyi qadağan 
edәn  bir  camaat  olsun.  Mәhz  onlar  qurtuluşa  çatanlardır» 
(3/104) 
Cәmiyyәtә  xas  gerçәklәrdәn  biri  olan  vә  yuxarıdakı  ayәlәrin 
dә diqqәt çәkdiyi sözügedәn öndәrlik mәqamına, dәvәtçi seçilmiş 
topluluğun,  hidayәt  mәşәllәri  olan  islah  edәnlәrin  (mühlis
17
), 
yenilәyәnlәrin  (mücәddid)  vә  yol  göstәrәnlәrin  (mehdilәr) 
seçiminә,  tәrbiyәsinә,  müvәffәqiyyәtinә  seçәn  (Muhtar
18
),  tәrbiyә 
edәn (Rәbb) vә yardım edәn (Nasır) Allah mәgәr heç qarışmır vә 
yaxud qarışmayacaq? 
Rәbbimizin  müdaxilәsi  olmayan  saxta  vә  yalançı  öndәrlik-
lәrdәn ya da lәyaqәtsiz öndәrciklәrdәn zavallı ümmәtin çәkdiklәri 
vә bundan sonra da çәkәcәklәrini düşündükdә öndәrliyin seçiminin 
nә qәdәr  önәmli olduğu  üzә  çıxır. Elә bu  nöqtәdә  ayәni bir daha 
xatırlatmaqda fayda var. 
«Allah  Adәmi,  Nuhu,  İbrahim  ailәsini  vә  İmran  ailәsini 
seçib alәmlәrdәn üstün etdi» 
Adayış prosesinin ilk pillәsi olan bu ayәdә Allahın seçimindәn 
(istifa)  söz  edilir.  Bu  seçimә  müxәtib  olan  dörd  isim  bildirilir. 
Bunlardan  Adәm  vә  Nuh  (ә)  xüsusi  ismlәr.  Ali-İmran  vә  Ali 
İbrahim ailә isimlәri. Bunların seçilmәsinin özü kimilәri arasından 
edildiyi vurğulanmaqla ayә sona çatır. 
Bu nöqtәdә iki suala cavab axtarmağımız lazım olacaq: 
1. İlahi seçimin mahiyyәti vә hikmәti nәdir? 
2. Bu seçimin әhatәsi nәdir? 
                                                             
15
 Başqalaşdırmaq, pozmaq, xarab etmәk, dәyişdirmәk 
16
 Yenilәşdirәn, bәrpa edәn, İslam dini qüvvәtlәndirәn, bidәtlәri, yәni İslam dininә 
soxulmaq istәyәn reformaları, xürafәtlәri söküb atan vә sünnәtlәri ortaya çıxaran alim 
17
 İxlas sahibi, niyyәtini vә ixlasını düzәltmәyә çalışan biri. 
18
 Sәrbәst, söz vә hәrәkәtlәrdә sәrbәst olan. 

ADAYIŞ RİSALӘSİ