N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor
Æ Paxta yakkahokimligi va ijtimoiy muam molarning kuchayib borishi
Yüklə 18,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Æ Paxta yakkahokimligi va ijtimoiy muam molarning kuchayib borishi. Æ «Paxta ishi» va uning respublikadagi ij timoiy holatga ta’siri. MA’LUMOT UCHUN 1980-yillarga kelib sovet imperiyasi qurmoqchi bo‘lgan «sotsialistik» tuzumning nochorligi na- moyon bo‘lib qoldi. Biroq birdan-bir siyosiy hukmron va og‘irlashib bo- rayotgan ahvol uchun javobgar kuch – kommunistlar mazkur haqiqatni tan olishlari mumkin emasdi. Shu bois sobiq Sovet Ittifoqi rahbari Yuriy Andro- pov mavjud barcha muammolar va yo‘qotishlarda «aybdorlar»ni topish va ularni «sovet xalqi»ga ko‘rsatishga bel bog‘ladi. Bunday «aybdorlar» tezda Moskva, Krasnodar viloyati va O‘zbe- kiston SSR da «topildi». Ya’ni bir qator shaxslarga mansabni suiiste’mol qilish, davlat muklini o‘zlashtirish, katta miq- dorda pora olish ayblari qo‘yildi. Sovet hokimiyatining, avvalo, ijtimoiyiqtisodiy va keyincha lik siyo siy asosiga «afg‘on urushi» ning ta’siri bo‘lganmi? Nima uchun? Fikringizni asoslang. IJODIY FAOLIYAT MA’LUMOT UCHUN 1984-yil 23-iyunda O‘zbekiston Komparti- yasi Markaziy Komitetining XVI plenumi qarorlari bilan Markaz tomonidan O‘zbekistonda «pax- ta ishi» deb atalgan siyosiy qa- tag‘onlar boshlandi. SSSR Bosh prokurori huzuri- da alohida muhim ishlar bo‘yicha maxsus tergovchilar guruhi tuzilib, ularning dastlabkisi 1983-yil bosh- larida O‘zbekistonga yuborilgan edi. Ana shunday maxsus tergov guruhlarining asosiylaridan biri T. Gdlyan va N. Ivanov rahbarligi- da 1983-yil aprelda tuzilgan edi. Ular keyinchalik Markazdan res- publikaga kelgan «desantchilar»- ga tayanib, O‘zbekistonda nav- batdagi qatag‘onni amalga oshirdi. 1985–1990-yillarda O‘zbekis- tonda «paxta ishi» degan uydirma bo‘yicha jami 40 000 kishi tergov qilindi, ularning aksariyati tergov izolyatorlarida prokuror sanksiya- sisiz hibsga olindi, 5 000 nafar kishi esa soxta ayblar bilan jinoiy javobgarlikka tortildi. Tergov ja- rayonida inson huquqlari toptalib, tutqunlarga jismoniy va ruhiy taz- yiq o‘tkazildi. Ularning oila a’zolari va qarindosh-urug‘lari ham qamo- qqa olindi. Kadrlarni almashtirish siyosati ayanchli tus oldi. BILASIZMI? «Baynalmilal yor dam» ko‘rsatish bahona si bilan tinch Afg‘onistonga bostirib kirish juda qimmatga tushdi: u yer da doim saqlangan yuz ming nafar harbiyni oziqovqat, kiyimkechak, qurolyarog‘ va boshqa zarurat lar bilan ta’minlash uchun o‘n yilda 100 000 000 000 rubldan ortiq mab lag‘ sarflangandi. Eng fojialisi, mazkur g‘ayriinsoniy urushda 14 500 kishidan ortiq sovet harbiysi, jumladan, 1 515 nafar o‘zbekistonlik halok bo‘ldi, 100 000 dan ortiq kishi og‘ir yaralandi yoki uyiga nogiron bo‘lib qaytdi. 178 1. 1980yillardagi qatag‘on siyosati undan avvalgi davrda bo‘lgan qatag‘onlardan nimasi bilan farq qiladi? 2. QR kodda berilgan matnning 145betidan 165betigacha o‘qing va shu davrdagi jarayonlarga munosabat bildiring. IJODIY FAOLIYAT BILASIZMI? Moskvaning asl muddaosini yaxshi anglagan Sh. Rashidov navbatdagi «siyosiy tozalashlar» tig‘ini qo‘lidan kelgancha susaytirishga uringan bo‘lsada, uni butunlay bartaraf etishga kuchi yetmadi. Unga va o‘zbek millatiga o‘tkazila boshlangan har tomomlama og‘ir va uzluksiz tazyiq o‘z ishini qildi – 1983yil 31oktyabrda u yurak xurujidan vafot etdi. MA’LUMOT UCHUN Sovet rejimining «paxta ishi» oqibatida O‘zbekistonda minglab kishilar nohaq ravishda jazolandi. Xalq xo‘ja- ligi sohalarida qo‘shib yozish, poraxo‘rlik va korrupsiyaga aloqador jinoyatlar SSSRning de yarli barcha hududlarida yuz bergan bo‘lsa ham «tajriba maydoni» sifatida O‘zbekiston tanlandi hamda jinoiy ishga aloqador kishilar- dan tashqari ko‘plab odamlar aybsiz jazoga tortildi. Kommunistik mafkuraning qatag‘on siyosati bu bilan cheklanmasdan paxta ishini o‘zbeklar ishiga aylantirishga urindi. 179 180 180 BILASIZMI? 1970–1980yillar mobaynida dav lat byudjetidan mablag‘ ajratish 11 foizdan 8 foizga qisqardi, o‘quv binolarining yetishmasligi yaqqol sezilib qoldi. 1987yilda respublika umumta’lim maktab larining 5 596 tasi (72,1%) da o‘qish ikki smenada tashkil etilgan bo‘lsa, 1989yilda Toshkent shahrida 30 ta, Qoraqalpog‘iston Respublikasida 25 ta mak tab hatto uch smenada ham ishlashiga to‘g‘ri kel gan. Respublika miqyosida jami 150 ming o‘quvchi uch smenada o‘qishga majbur bo‘ldi. Sovet davlati va hukmron partiya ruslashti- rish siyosatini umumta’lim maktablari orqali ham davom ettirib, rus madaniyati, tarixi va adabiyotini maktablarda yanada chuqurroq o‘qitishga e’tibor ni qaratdi. Masalan, o‘zbek tilida ta’lim oladigan maktablarning har bir sinfiga rus tili va adabiyotini o‘rganish uchun 3 390 soat ajratilgani holda rus tili da o‘qitiladigan maktablar uchun o‘zbek tili va ada biyotini o‘rganishga 560 soat yoki qariyb 6 baravar kam soat berildi. 181 MA’LUMOT UCHUN Ruslashtirish siyosati bilan bir vaqtda yoshlarga ateistik tarbiya berish ham kuchaytirildi. Islom dinini «u buzg‘unchi g‘oyalardan iborat», deya isbotlashga harakat qilindi. Barcha oliy peda- gogika o‘quv yurtlari va bilim yurtlarida turli xil ateistik to‘garaklar, klub- lar tashkil etildi. 1980-yillarga kelib «Sovet ittifoqi» deb atalgan ulkan imperiyaning qulashi aniq bo‘lib qolgach, hukumat yana dindorlarga hujum boshla- di. Bu safar kurashning tig‘i asosan davlat idoralari va muassasalari- da mas’ul lavozimlarda ishlayotgan partiya a’zolariga qaratildi. Ular ota-onasi yoki biror qarindoshi vafot etsa, janozaga borganliklari uchun ta’qib ostiga olindi. 1986-yil KPSS XXVII syezdining «Ateistik tarbiya va uni takomillashtirish tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori ijrosi bo‘yicha «Yoshlar va ateistik tarbiya», «Lenin tamoyillari ateistik tarbiyada», «Din afyundir», «Ilmiy kommunizm kommunistik tarbiyaning ajralmas qismi» kabi ma’ruza va davra suhbatlari tashkil etildi. «Din afyundir» degan g‘oya yana qayta tiklandi. Diniy kitoblar, shu jumladan, arab imlosida yozilgan barcha turdagi kitoblar «reaksion» deb e’lon qilindi. Uyidan arab yozuvidagi kitob chiqqan hamda namoz o‘qib, ro‘za tutgan partiya xodimlarini ta’qib qilish davom ettirildi. Dinga qarshi kurash niqobida xalqimizning qadimiy urf-odatlari, qadriyatlari yakson qilindi. Ming yillar davomida nishonlanib kelinayot- gan Navro‘z diniy bayram sifatida butunlay taqiqlandi. 182 MA’LUMOT UCHUN Mamlakat siyosiy hayotida 1982–1985-yillarda yuz bergan o‘zgarishlar O‘zbekistonni ham chetlab o‘tmadi. KPSS MK Aprel (1985-y.) plenumi sovet jamiyati hayotining barcha sohalarini chuqur isloh qilish yo‘lini e’lon qildi. Qayta qurishning asosiy tarkibiy qismlari deb ijtimoiy hayotni demokratlashtirish va tub iqtisodiy islohot o‘tkazish belgilandi. Qayta qurishning birinchi bosqichi (1985–1986-yillar) ma’muriy tashkiliy tadbirlarning an’anaviy usullarda olib borilishi bilan izohlanadi. Maz kur bosqichda ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini ishlab chiqarish- ga jalb etish asosida jamiyatda tub iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish va uning asnosida inson omilini faollashtirish mo‘ljallangan edi. Qayta qurishning ikkinchi bosqichi (1987–1989-yillar) jamiyatning barcha jabhalarini kompleks tarzda isloh qilishni kun tartibiga qo‘ydi. Xususan, 1987-yil yanvar va 1988-yil iyunda bu vazifalar yanada aniq- lashtirildi va uning asosiy maqsadi sovet jamiyatini to‘liq demokratlash- tirishdan iborat ekanligi ta’kidlandi. Qayta qurish oshkoralik, demokratiya va fikrlar xilmaxilligining ma’lum ma’noda kuchayishiga imkoniyat yaratdi. Ammo mamlakatda tub demokratik o‘zgarishlarni amalga oshirish, boshlangan islohotlarni oxiriga yetkazish mumkin bo‘lmadi. BILASIZMI? Mamlakatda bo‘lgan qayta qurish jamiyatning ijtimoiy va siyosiy tuzilishida bir qator o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. KPSSning so vet jamiyatidagi rahbarlik va yetakchilik mavqeyiga putur yetdi, saylov tizimini o‘zgartirish to‘g‘risida qonun qabul qilindi. Qayta qurish pirovardida siyosiy jihatdan safsa tabozlikka aylanib, tub demokratik o‘zgarishlarni amalga oshirish va boshlangan islohotlarni oxiri gacha yetkazish imkoniyatini bermay mag‘lubiyat ga uchradi. M. S. Gorbachyov g‘oyasi asosida qayta qurishni amalga oshirish mumkin emas edi. Chunki sotsializm doirasidagi mulkiy munosabatlar, ijti moiy sohadagi siyosat, milliy va diniy siyosat, yak kapartiyaviy rahbarlik va mustabid boshqaruv usuli hech qachon demokratiya va oshkoralik bilan keli sha olmagan. 182 183 DARSDAN SABOQ CHIQARIB 1. Matnni o‘qing. Matn asosida mustamlaka davrida dinga nisbatan bo‘lgan siyosatga baho bering. «1984yilda O‘zbekiston Kommunistik partiyasi markaziy komitetining XVI plenu mida partiya a’zolari o‘z yaqinlarining dafn marosimida, janozalarida ishtirok etishi «siyosiy jihatdan zararli, sotsial jihatdan xatarli», deb baholandi. 2. Yuzaga kelgan muammolar ta’lim sohasiga qanday ta’sir ko‘rsatdi? 3. T. Gdlyan va N. Ivanov rahbarligida 1983yil aprelda tuzilgan maxsus tergov chilar guruhining maqsadi nima edi? 4. «Qayta qurish» siyosati deganda nimani tushunasiz? 5. Farg‘ona fojialarining boshqa hududlarga ham tarqalishiga nimalar sabab bo‘lgan? 6. Farg‘ona fojiasi nima sababdan sodir bo‘ldi, uning oqibatlarini bilasizmi? MA’LUMOT UCHUN Markaz jilovni qo‘ldan bermaslik uchun butun imkoniyat- larni ishga solayotgan bir sharoitda 1989-yil may–iyun oylari- da Quvasoy da yoshlar o‘rtasida bo‘lgan bezorilik vodiyda millatlararo to‘qnashuvni (mesxeti turklari bilan mahalliy yoshlar o‘rtasida) keltirib chiqardi. U Farg‘ona vodiysi va Toshkent viloyatiga tarqalib, xavfli tus oldi. 1989-yil 7-8-iyunda Qo‘qon shahrida mahalliy aholi qatnashgan tinch namoyish harbiy qism askarlari tomonidan o‘qqa tutilishi natijasida 50 dan ziyod namoyishchilar halok bo‘ldi. Rasmiy ma’lumotlarga qa- raganda, 1989-yil 3–12-iyunda Farg‘ona viloyatida bo‘lgan millatlararo to‘qnashuvlar va namoyishchilarning harbiylar tomonidan o‘qqa tutilishi natijasida 103 nafar kishi halok bo‘lgan, 1 011 nafar kishi jarohatlangan va 757 xonadonga o‘t qo‘yilib, vayron etilgan. Farg‘ona fojialaridan keyin O‘zbekistonning yangi siyosiy rahbariyati bu masalada prinsipial mavqeni egalladi. 184 1941-yili boshlangan urush ko‘plar qato- ri Sh. Rashidovning ham hayotiy rejalarini o‘zgartirib yubordi. Shu yili noyabrda Frunze (hozirgi Bishkek) piyodalar harbiy bilim yur- tini tezlashtirilgan dastur asosida tugatgan- dan keyin kichik politruk (Sovet Armiyasida shaxsiy tarkibning siyosiy tayyorgarligi bilan shug‘ullanuvchi komandir) Sh. Rashidov Ka- linin frontiga jo‘natildi. Sh. Rashidovga yaqin bo‘lgan kishilarning aytishicha, u o‘zining urush davridagi hayoti haqida ko‘p gapirishni yoqtir- masdi. Qo‘shimcha o‘qish uchun Qo‘shimcha o‘qish uchun SHAROF RASHIDOV SHAROF RASHIDOV …1966-yil 26-aprel tongida Soat 5 dan 23 daqiqa o‘tganda Toshkentda Rixter shkala- si bo‘yicha 8–9 ball kuchlanishdagi zilzila yuz berdi. Yerning qattiq qimirlashi 10–12 sekund davom etdi. Bu 10 kvadrat kilometr maydonda- gi binolarning vayron bo‘lishiga olib keldi. Yer qimirlashi gorizontal emas, vertikal holda yuz berganligi uchun vayronagarchiliklar va qur- bonlar nisbatan kam edi. 8 kishi halok bo‘ldi, yuzlab odamlar jarohatlandi. 2 million kvadrat metrdan ziyod turarjoylar, 236 ta ma’muriy bi- nolar, 700 ga yaqin savdo va umumiy ovqat- lanish obyektlari, 26 ta kommunal korxona, 181 ta o‘quv yurtlari, 36 ta madaniyat idorala- ri, 185 ta tibbiyot va 245 ta sanoat korxonala- ri binolari buzildi. 78 ming oila yoki 300 ming kishi boshpanasiz qoldi. Butun yil davomida 7 ballgacha bo‘lgan yer silkinishlari takrorlanib, odamlarni doimiy bezovta qilib turdi. Zilzilaning ertasi kuni Toshkentga KPSS Markaziy Komi- tetining birinchi sekretari L. Brejnev va SSSR Ministrlar Sovetining raisi A. Kosigin yetib kel- di. Sh. Rashidov poytaxtdagi ahvol bo‘yicha axborot bergandan so‘ng, mutaxassislar ishti- rokida Toshkentni qayta tiklash bo‘yicha qaror qabul qilindi. Sh. Ergashevning «Erk istar ko‘ngil» kitobidan. O‘ZBEKISTONDA IJTIMOIY-SIYOSIY O‘ZBEKISTONDA IJTIMOIY-SIYOSIY FAOLLIK VA MUSTAQILLIK SARI FAOLLIK VA MUSTAQILLIK SARI INTILISHNING KUCHAYISHI INTILISHNING KUCHAYISHI MA’LUMOT UCHUN MULOHAZA UCHUN BUGUN DARSDA Æ Jahon tarixi bilan bog‘lang. 1990yillarga kelib dunyo ning siyosiy xaritasida qan day o‘zgarishlar yuz berdi? Buning sababi nima edi? Yüklə 18,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|