N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor
Æ O‘zbekiston fani, ada biyoti va san’ati namoyandala rining fashizmga qarshi kurashga qo‘shgan hissalari
Yüklə 18,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Æ O‘zbekiston fani, ada biyoti va san’ati namoyandala rining fashizmga qarshi kurashga qo‘shgan hissalari. Æ Ikkinchi jahon urushi yillarida diniy munosabatlar. MA’LUMOT UCHUN G‘afur G‘ulom Hamid Olimjon Abdulla Qahhor Mirtemir 165 Front oldi hududlaridan evakuatsiya qilin- gan Aleksey Tolstoy, Korney Chukovskiy, Anna Axmatova, Yanka Kupala, Yakub Kolas, Svet- lana Somova kabi rus, ukrain, belorus yozuv- chi va shoirlari bilan adabiy hamkorlik ishlari olib borildi. Jumladan, «Biz yengamiz!» almanaxi va «O‘zbekiston shoirlari – frontga» antologiyasi chop etildi. 1944-yili o‘zbek romanchiligining yuksak namunalaridan biri bo‘lgan akademik shoir Oybekning «Navoiy» romani chop etildi. Oybek «Front bo‘ylab» nasriy jangnomasini yozdi, O‘zbekiston xalq rassomi O‘rol Tansiq- boev «Urush yo‘llarida» nomli turkum asarlari- ni yaratdi. Urush Alisher N avoiy tavalludining 500 yilli gi ni shonlanadigan yili boshlandi. Shung a qara may, 1941yil dekabrida qamalda qolgan Lenin grad shahrida jo ylashgan Ermitaj muzeyida ilmiy anjuman o‘tkazildi. MA’LUMOT UCHUN Frontda tashkil etilgan o‘zbek tilidagi gazetalarda Jalolxon Azizxo- nov, Mirzakalon Ismoiliy, Adham Rahmat, Na- zarmat, Meli Jo‘ra, Ibrohim Rahim kabi qator yozuvchi va shoirlar faoliyat olib borishdi. Shuhrat, Sharof Rashidov, Vali G‘ofurov singari adabiyot vakillari jangoh- larda dushmanga qarshi ku- rashdilar. Obidjon Abdurahmo- nov, Sulton Jo‘ra, Burhon Tursunov kabi ko‘plab yozuvchi va shoirlar jang maydonlaridan qaytmadi. 30-yillarda qatag‘on qilingan mashhur o‘zbek shoiri Usmon Nosir 1944-yili Kemerovodagi lagerda vafot etdi. IJODIY FAOLIYAT QR kodda berilgan G‘afur G‘ulomning «Sen ye tim emassan» she’rini diqqat bilan tinglang. Unda ko‘tarilgan g‘oya bilan o‘tilgan mavzulardagi ma’lu motlarni umumlashtirib taqdimot tayyorlang. Usmon Nosir Yanka Kupala Korney Chukovskiy 166 Muxtor Ashrafiy 1942-yili yaratgan va fashizmga qarshi kurashga bag‘ish lagan «Qahramonlik simfoniyasi» uchun dav lat mukofotiga sazovor bo‘ldi. Kompozitor mukofot pulini samolyot va tank kolonnala rini qurish fondiga topshirdi. BILASIZMI? «Qahramonlik simfoniyasi» 1945-yil sentyabr ida AQSh da ijro etildi va bir yil ichida Amerika radiouzatish k ompa niyasi asar yozilgan plastinkani ommaviy chiqar di. Urush yillarida O‘zbekiston san’ati ustalari 30 dan ortiq konsert brigadala- ri tarkibida frontdagi jangchilarga 35 mingdan ortiq va O‘rta Osiyo Harbiy okrugi gospitallari, harbiy qismlariga 20 mingta konsert berishdi. Front brigadalari tarkibida Tamaraxonim, Halima Nosirova, Sora Eshonto‘rayeva, Mu- karrama Turg‘unboyeva, Muhiddin Qori-Yoqu- bov, Abror Hidoyatov, Olim Xo‘jayev, Gavhar Rahimova, Karim Zokirov singari san’atkorlar bor edi. MA’LUMOT UCHUN 167 MA’LUMOT UCHUN 1941-yil noyabrigacha O‘zbekistonga Ukraina, Belorus va Rossiyadan 22 ta ilmiy tadqiqot instituti, 16 ta oliy o‘quv yurti, 2 ta kutubxona evakuatsiya qilindi. 1943-yil 4-noyabrda O‘zbekis- ton SSR Fanlar akademiyasi tash- kil etildi. Unga taniqli o‘zbek matematik olimi Toshmuhammad Qori-Niyoziy (1897–1970) ilk prezident etib saylandi. Akademiyaning mutaxassislari tomonidan Farhod GESi loyihasi ishlab chiqildi. 1945-yilga kelib, Fan- lar akademiyasi yirik ilmiy markazga aylandi, uning tarkibida 20 ta ilmiy tadqiqot in stituti, 2 ta laboratoriya va 1 ta tajriba stansiya si mavjud edi. Toshmuhammad QoriNiyoziy O‘zbekiston SSR Fanlar akademiyasi binosi 168 Ikkinchi jahon urushi yillarida Germaniya va uning ittifoqchilariga qarshi «Antifashist dav- latlar ittifoqini» tuzish chog‘ida G‘arb davlatlari Sovet hukumati oldiga bir qator demokratik talablarni qo‘ydilar. Shu talablar bajarilgan holdagina So- vet hukumati bilan harbiy siyosiy ittifoq tuzishga rozi bo‘lishlarini bildirdilar. Ulardan biri dindorlarga va dinga qar- shi siyosatni tubdan o‘zgartirish talabi edi. G‘arb davlatlari talabi va aholi- ni urushga safarbar qilish zarurati hukumatni din va diniy tashkilotlarga nisbatan siyosatni vaqtincha bo‘lsa-da o‘zgartirishga majbur etdi. Mamlakat- da kommunistlar mafkurasi o‘rnatilgan bo‘lishiga qaramay, aholining asosiy qismini ma’lum dinga e’tiqod qiluvchilar tashkil etgan. Diniy siyosatni o‘zgartir- may turib, ularni Germaniyaga qarshi kurashga jalb etish mushkul edi. Ush- bu omillar sababli kommunistlar huku- mati uchun diniy masala dolzarblashdi va diniy siyosat vaqtincha o‘zgartirildi. Din va diniy tashkilotlarga nisbatan siyosatning vaqtincha o‘zgartirilganligi quyidagilarda namoyon bo‘ldi: 1. Dindorlarni ta’qib qilish va din- ga qarshi targ‘ibot vaqtincha to‘xtatil- di. Ayrim ruhoniylar qamoqdan ozod qilindi. Dinga qarshi faol targ‘ibot yuri- tayotgan «Jangovar xudosizlar ittifoqi» tugatildi va «Bezbojnik» («Xudosiz») jurnali yopildi; 2. Davlat nazorati ostida diniy tash- kilotlar qayta tashkil qilindi va ularning faoliyati kengaytirildi. 1943-yilda Ichki ishlar vazirligi qoshida Rus pravoslav cherkovi ish- lari vakilligi, 1944-yilda barcha dinlar uchun mas’ul «Din ishlari bo‘yicha vakillik» tashkil qilindi. Butun Ros- siya bo‘ylab cherkov va ibodatxonalar Sinod (pravoslav cherkovining bosh- qaruv organi)ga qaytarildi. MA’LUMOT UCHUN 168 169 DARSDAN IJOBIY SABOQ CHIQARIB 1. O‘zbekiston Fanlar akademiyasining tashkil etilishi haqida so‘zlab bering. 2. O‘zbekistonga G‘arbdan qanday ilmiy muassasalar ko‘chirib keltirildi? 3. Oliy ta’lim sohasida ahvol qanday edi? 4. Urush yillarida ijod etgan yozuvchi va shoirlardan kimlarni bilasiz? Ush bu yillarda qanday asarlar yaratildi? 5. Uyga vazifa. Quyidagi jadvalni to‘ldiring. O‘zbek yozuvchilari Ko‘chib kelgan yozuvchilar O‘zbek olimlari Ko‘chib kelgan olimlar 1944yili Eshon Boboxon ibn Abdulmajidxon boshchiligida vakillar birinchi bor Saudiya Arabistoniga haj safariga yo‘l ol dilar. Safar davomida ular Eron, Iroq, Livan va Misrda ham bo‘lib, ilk bor xorijdagi dindorlar bilan muloqotda bo‘lish, shaxsiy aloqalar o‘rnatish imkoniga ega bo‘ldilar. 1945 va 1946yillarda ham yana boshqa guruh lar haj safarlarini amalga oshirishdi. Shu bilan yana ma’lum bir muddat gacha sovet musulmonlarining haj safariga borishlari to‘xtab qoldi. BILASIZMI? 1943-yil 20-oktyabrda Toshkent shahrida musulmon vakillari qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Unda O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy boshqarmasining ta’sis eti- lishi asosiy masala qilib qo‘yildi. Hay’at ta’sis qo‘mitasini tuzib, Eshon Boboxon boshchiligi- da «O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy boshqarmasi» tashkil etilishi haqida qa- ror qabul qildi. Eshon Boboxon 1943-yili O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy bosh- qarmasining muftiysi etib saylandi. Urushdagi sharoit o‘zgarib sovetlar ho- kimiyatining saqlanib qolishi aniq bo‘lib qol- gach, hukumat yana dinga nisbatan siyosatini o‘zgartirdi. 1944-yil sentyabrda kommunistlar Yüklə 18,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|