N. X. Ermatov, N. M. Avlayarova, D. G’. Azizova, A. T. Mo’minov, M. X. Ashurov

 
 
2§. Yer osti gaz omborida bufer gaz
Yer osti gaz omborida gazning umumiy hajm ikki qismga bo‗linadi: faol 
(ishdagi) va bufer (qoldiq). Faol - bu yil davomida YEGO dan qazib olinayotgan gaz. 
Bufer gaz — YEGO da doim saqlanadigan gaz. 

---

246 
Bufer gazi omborda qazib olish oxirida ma‘lum bosim yaratish uchun xizmat 
qiladi. Bunda qazib olinadigan zarur gaz debiti ta‘minlanadi, gaz gaz transporti 
shartlari bajariladi, omborga suv harakati kamayadi, gazning kompressor stansiyasi 
(KS)da siqish darajasi pasayadi. 
Bufer gazi hajmi qancha yuqori bo‗lsa, omborda bosim va quduqlar debiti 
shuncha yuqori bo‗ladi, quduqlarning umumiy soni kam va iste‘molchiga yetqazib 
berishda KS dagi gazning siqilish darajasi shuncha past bo‗ladi.
Yer osti ombori bufer gazining hajmi uning chuqurligi, fizik-geologik qatlam-
kollektorning geologik xususiyatlari, qatlam qalinligi va struktura egilish burchagi, 
zahiradan foydalanish rejimi, kondagi texnologik ekspluatatsiya rejimi va gazni olish 
oxirgi davridagi quduq ustidagi gaz bosimiga bog‗liq. Bu bosim esa o‗z navbatida 
foydalanuvchi iste‘molchilar (MG, saja, sement yoki metallurgiya zavodlari) va 
ulovchi gaz quvurining o‗tkazish hususiyati uzunligi, diametri, uning yakuniy 
nuqtasidagi bosimga bog‗liq. 
Bufer gazining hajmini aniqlash uchun: 
а
к
a
к
к
б
р
z
z
р
Q
~
~


(8.1) 
bunda Q
K
— gazga to‗yingan kollektorning bug‗li maydon doimiy hajmi, m
3
; 
r
k 
—
YEGO olish davri oxirida hajm bo‗yicha o‗rtacha o‗lchangan bug‗li qatlam bosimi. 
Agar yer osti ombori sementlangan katta qalinligi qatlamda yuzaga kelgan 
bo‗lsa, undan foydalanish davrida tagidagi suv gazni olishda yuqoriga va chiqarishda 
pastga harakat qiladi. Gazga to‗yingan qism hajmi bu holatda o‗zgaradi. Gaz olish 
davri oxirida gazning bir qismi suvlanmagan joyda qoladi, boshqa qismi esa — 
kollektorning suvlangan qismida qoladi. YEGO ishlatish rejimi bunday sharoitda 
taranglik bosimi suv deb ataladi. 
Aytaylik, gazga to‗yingan kollektor mustahkam va sementlangan tog‗ 
jinslardan iborat. U quduqdan olinadigan gaz debitini chegaralamaydi. Biroq bu 
holatda gaz kontaktida gaz-suv qazib olishda bosim teng taqsimlanmaydi, eng kam 

---

247 
bosim quduq tubida bo‗ladi. Avval tekis (gaz olishga qadar) gaz-suv kontakti 
gorizontal yuzasi deformatsiyalanadi, quduq tubida ko‗tarilagan suv konusini hosil 
qiladi. Bu suvning ko‗tarilishida quduqdan suv chiqib ketishi mumkin. Quduq 
bunday yer osti omborida suvsiz debitgacha texnologik rejimda ekspluatatsiya 
qilinadi. Ko‗tarilgan suv konusi bu holatda turg‗un holatga erishadi. Gazning 
foydalanuvchiga uzatilishi uchun kompressor stansiyasi odatda kerak emas. 
Bufer gazining hajmi quyidagi tenglamadan aniqlash mumkin: 


а
в
a
в
к
н
к
а
к
a
к
к
б
р
z
z
р
р
z
z
р
Q
~
~
~
~







(8.2) 






к
к
к
к
к
к
н
н
к
к
к
a
б
z
р
z
р
z
р
z
р
Q
Q

















1
~
~
~
~
1
1
~
~
(8.3) 
bunda, Ω
N
, Ω
K 
— mos ravishda boshlang‗ich (gaz olinishi boshlangunga qadar) 
va yakuniy suvlanmagan kovaklik hajmi P
X
, m
3
; 
P
k
, P
v
— 
hajm bo‗yicha o‗rtacha 
o‗lchangan mos ravishda qatlam maydonida suvlanmagan va suvlangan keltirilgan 
bosim, MPa; 
α
k
—suvlangan zonaning hajmiy gazga to‗yinganligi bir birlikda, 
ψ=Ω
n
/Ω
k
; Q
a
— aktiv gaz hajm, m
3
; 
P
n
—gaz qazib olish boshlangunga qadar 
keltirilgan bosim, MPa. 
Bufer gazi hajmi, yer osti gaz ombori ekspluatatsiyasi texnologik sharoitni 
hisobga olgan holda, odatda iqtisodiy talablarni bilan qoniqtirmaydi. Bunda gazning 
ombori saqlanishiga ketgan sarflar minimaldan kattaroq. Bufer gazi ma‘lum narxga 
ega bo‗lgan maxsulot. Bufer gazi narxi qanchalik baland bo‗lsa, uning zaxiradagi 
miqdorda shuncha past bo‗lishi kerak. 
Bufer gazining hajmi texnologik omillardan tashqari burg‗ilashda kapital 
sarmoyalarga, ish jarayonida ekspluatatsion harajatlari, bufer gazining narxi va qazib 
olish va to‗ldirish ekspluatatsiya harajatlari, KS qurishdagi kapital sarmoyalarga va 
uning ishlashi bilan bog‗liq ekspluatatsion harajatlarga bog‗liq. 

---

248 
Bufer gazining hajmi 60 dan 140 % tashkil etadi. Bufer gaziga va YEGO da 
gazni haydashga ketgan harajat YEGO ni qurilishidagi kapital sarmoyaga 
ekvivalentdir. Bufer gazi hajmi, soni, ekspluatatsion quduqlar va KS quvvat o‗zaro 
bog‗liq hisoblanadi.