Namangan davlat pedagogika instituti kamolov baxtiyor xasanboyevich ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

115 
1-ilova 
 
 
Suvning tarqalishi 
 
 
2-ilova 
Suv resurslari tarqalishi (Lvovich) 
 
№ Gidrosfera qismlari 
Yalpi suv 
ming km
3
 
% 
Almashish 
aktivligi yili 
1 
Dunyo okeani 
1307324 
93,96 
3000 
2 
Yer osti suvlari 
600000 
4,12 
5000 
3 
Shu jumladan aktiv 
almashishni zonalari 
4000 
0,27 
330 
4 
Muzliklar 
24000 
1,65 
8000 
5 
Ko’llr 
280 
0,019 
7 
6 
Tuproq namligi 
85 
0,006 
0,017 
7 
Atmosfera 
14 
0,001 
0,027 
8 
Daryolar 
1,2 
0,0001 
0,031 
 
Jami: 
1454193 
100 
2800 
 
 
 
 
 
Suv resurslari 
Tuproq va 
havodagi 
namlik 
Yer osti 
suvlari 
Muzliklar
Daryo va 
ko’llar 
Okean 
Dengizlar

---

116 
3-ilova 
Chuchuk suv zaxiralari 
 
№ 
Gidrosfera qisimlari 
Chuchuk suv 
km
3
 
% 
1 
Muzliklar 
24000000 
85 
2 
Yer osti suvlari 
4000000 
14 
3 
Ko’llar va suv omborlari 
155000 
0,6 
4 
Tuproq namligi 
83000 
0,3 
5 
Atmosferadagi suv 
14000 
0,06 
6 
Daryo suvlari 
120 
0,004 
 
 
4-ilova 
Amudaryo suvlarida ifloslovchi moddalar miqdori mg/l hisobida
(Termez sh.) 
 
Modda nomi 197
9 
1900 1981 1982
1982
1986
1987
1988
1989
1990
Mineralizatsi
ya
- 
579,
1 
643,
8 
674,
8 
624,
9 
553,
0 
511,
3 
529 
712 653,
2 
Azot 
2,62 0,98
9 
0,51
0 
0,60
3 
0,87
8 
0,40
4 
0,95
4 
0,89
1 
0,84
7 
1,34
9 
XPK 
18,1 14,4 17,1 
13 
17,7 13,1 11,9 12,3 11,7 10,4 
Miss 
- 
8,5 
9,6 
6,3 
5,3 
8,1 
1,9 
2,6 
3,8 
3,2 
Xrom 
8,0 
10,9 12,6 11,9 12,0 
2,3 
2,3 
1,9 
0,7 
2,8 
DDT 
0 
0 
0 
0,01
1 
0,01
8 
0,00
2 
0 
0,01
9 
0 
0 
Alьfa-
GXTSG 
- 
0,15
3 
0,41 0,01
1 
0,02
6 
0,02
3 
0,02
9 
0,03
6 
0,01
7 
0,01
1 
Gamma-
GXTSG 
- 
0,05
2 
0,01
6 
0,00
2 
0,05
1 
0,01
8 
0,01
7 
0,02
2 
0,00
6 
0,00
9 
 
 
Nazorat savollari: 
1. Suvning ahamiyatini tushuntiring. 
2. Suvdan global foydalanish nima? 
3. Suv yetishmaslik indeksi haqida tо‘xtaling? 
4. Suvni ifloslanishi qanday rо‘y beradi? 
5. Oqova suvlar qanday tozalanadi? 
6. О‘zbekistonda suv iste’moli qanday taqsimlangan?

---

117 
11-MAVZU: TUPROQ RESURSI 
 
Reja 
1.Tuproq xosil bo’lish omillari 
2.Tuproq muhit sifatida 
3.Tuproqdagi ekologik muammolar 
4.Tuproqni muhofaza qilish 
 
Tayanch so’zlar;
Tuproq, , normal, tezlashgan va antropogen eroziyalar, 
Tuproq ifloslanishi. 
 
Tuproq mineral va qoyatosh bo’laklarining aralashmasi hisoblanib, qolgan 
qismi esa notirik organizmlar, suv va havodan tashkil topgan. Tuproq 
shakllanishga ega, qisman qoyatoshlar mayda bo’laklarga bo’linib, ular vaqti bilan 
tuproq hosil bo’lishida qatnashadi.
Demak, tuproq ham abiotik omillar sirasiga kirib, jonsiz qoyatoshlar va 
mineral bo’laklardan tashkil topishi ma’lum qonuniyatga asoslangan. Tuproq o’z 
tarkibiga bakteriya, zamburug’, hashoratlar va chuvalchanglarni ham oladi. 
Tuproqning hosidor qismi uning tarkibidagi gumus bilan bog’liq. Tuproq qum, loy 
va gumusning turli komponentlarini bir biri yuilan bog’laydi. 
Rachel Carson (1907–1964) mashhur atrof muhit yozuvchilaridan sanalib, 
AQSH dagi Baliq va yovvoyi tabiat nashriyotidagi 15 yillik faoliyatidan so’ng
o’zining ijodini yozuvchilikka bag’ishladi. U tomonidan “Silent Spring” nomli 
kitob nashrdan chiqadi. Unda pestitsidlarning zarari va ular olib keladigan 
kasalliklar zikr etilgan.
Tuproq zararlanishi
Hosildor yerlar o’simlik unib chiqishi uchun zarur hisoblanadi. Hosildor 
yerlar shakllanishi yuz ming yillarga borib taqaladi. Yomg’ir yog’ib, yerni 
bo’shatib, uning ustki qismini oqizib ketadi, shamol ham uning ustki qismini ozi 
bilan uchirib ketadi. Tuproqning bir joydan ikkinchi joyga ko’chib harakatlanishi- 
Eroziya deb ataladi. Eroziyaga uchragan yerlar daryo va kichik daryolar 
tomonidan yuvilib turiladi va quyosh nuriga to’sqinlik qilib fotosintez jarayoniini 
sekinlashtiradi. Bu esa baliqlar, molyuskalarga va boshqa organizmlarga talofat 
keltiradi. Eroziya tabiiy jarayon, lekin u insoniyat tasiri ostida kuchayib boradi, 
ekinzorlar haydalib, o’rmonlar kesilishi oqibatida yerlar ochiq holga kelib 
qolmoqda. Ochiq holdagi yerlarni esa shamol va yomg’ir osonlik bilan yuvib 
oqizib ketadi 
20
.
1
Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005 (109- bet). 
 

---

118 
Tuproq resursi 
Tuproq yer qobig’ining yuza unumdor qismidan iborat bo’lib, tabiiy tarixiy 
jismdir. Uning qalinligi o’rtacha 18-20 sm ni tashkil etib, Yer yuzasining turli 
joylarida bir necha mm dan 1,5-2 metrgacha bo’ladi. Tuproqning hosil bo’lish 
jarayoni bir necha ming yillarni o’z ichiga oladi. Bunda tuproq hosil qiluvchi tog’ 
jinsi bilan, suv, havo, harorat, o’simlik va hayvon organizmlari, ayniqsa 
mikroorganizmlar o’zaro ta’sirda bo’ladi. 
Tuproqning eng muhim hossasi, uning unumdorligi hisoblanadi, ya’ni 
o’simlikni suv havo va ozuqa moddalar bilan ta’minlash hususiyatiga ega. 
Tuproq barcha elementlarni o’zida saqlab, ularni suv bilan yuvilib ketishidan 
asraydi. Tuproqning gumusi, uning umumiy unumdorligini belgilab beradi. 
Tuproq inson omilining ko’pgina ta’sirlariga nihoyatda sezgir. Tuproqning 
unumdorligi ko’pincha inson faoliyatiga bog’liq. 
Tuproq barcha moddiy farovonligimiz manbaidir, u oziq-ovqat mahsulotlari, 
chorva uchun yem-xashak, kiyim-kechak uchun tola, yog’och materiallari va 
boshqalarni beradi.
Tuproq noyob tabiiy resurs hisoblanadi. O’zbekistonda umumiy yer fondining 
atigi 10%i sug’oriladigan yerlar hisoblanadi. Sug’oriladigan qishloq xo’jalik 
maydonlari 4,2%ni tashkil etadi. 
Mamlakatimizning yalpi qishloq xo’jalik maxsulotlarining 95%i ana shu 
sug’oriladigan yerlardan olinadi. Yerlarning o’zlashtirilishi va foydalanilishi 
natijasida sho’rlanishning darajasi ortib bordi. Paxta maydonlari ko’pchilikni 
tashkil etib, bu soha tuproq unumdorligini pasayishiga, tuproq xossalarini 
o’zgarishi va eroziyani kuchayishiga olib keldi. Shuning uchun tuproq resursidan 
foydalanganda, uning meliorativ xolatini yaxshilash, eroziyaga qarshi kompleks 
chora-tadbirlarni sistemali ravishda olib borish kerak. 
Haydalma erlardan samarali foydalanish va uni muhofaza qilishda ekologik 
nuqtai nazardan asoslangan ekinlardan foydalanish, tuproq gumus miqdorini 
saqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Tuproq unumdorligin qayta tiklash va 
ekinlarni ekishni keng qo’llashda, yem-xashak va don ekinlarini navbatlab ekish, 
yaxshi samara beradi. 
Respublikamizda paxta ekin maydonlari qisqartirilib, g’alla ekin maydonlari 
ortib bormoqda. 
Tuproq murakkab tizim bo’lib, u doimo rivojlanishda va o’zgarishda. 
Suv, shamol va antropogen omillar tuproqga salbiy ta’sir etishi natijasida 
uning ustki unumdor qatlamini yuvilib va uchib ketishiga eroziya (lotinchada 
erosia – kemirilish, emirilish) deyiladi. eroziya jarayonlari kelib chiqishiga ko’ra, 
normal, tezlashgan va antropogen eroziyalarga ajratilad.