Namangan davlat pedagogika instituti kamolov baxtiyor xasanboyevich ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
18
Peter Rillero, Dinah ZikeEcology, 2005( 103-104;113-114-betlar ). 

---

105 
Chiqindilar muammosi 
 
Atrof-muhitni ishlab chiqarish va iste’mol qilish chiqindilaridan muhofaza 
qilish, tabiiy resurslardan oqilona va kompleks foydalanish hamda ekologik toza 
texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etish muammolari, ayni chog‘da, dolzarb 
hisoblanadi. Energetika, rangli va qora metallurgiya, kimyo sanoati va qurilish 
industriyasi obektlari chiqindilarni hosil qiluvchi, atrof-muhitni ifloslantiruvchi 
asosiy manbalar hisoblanadi. 
 
MUHOFAZA QILISHNING UCHTA YО‘LI 
 
Chiqindilarni qayta ishlashning 3 ta yо‘li: tabiiy resurslardan kam 
foydalanish, qayta foydalanish va qayta ishlab chiqarish yо‘llari mavjud. Qazilma 
boyliklarni qidirib topish, qayta ishlash va tashish jarayonida yeryuzasi strukturasi
buziladi xosildor maydonlar qiskaradi, o’simliklar nobud bo’ladi, tuproq eroziyasi 
tezlashadi, oqibatda yaroqsiz yerlar maydoni oshadi. Shunday qilib yerlar hozir 
dunyoda 10 mln. gektarni tashkil qilsa, 2 000 yilga borib 5-6 barobar oshadi.
Masalan, 1 t. temir olish uchun 5-6 t. ruda, 1 t. qo’rgoshin olish uchun 60-90 t, 1 
t. rux olish uchun 80-100 t. 1 tn. mis olish uchun 100-140 t, 1 t. mis olish uchun 
esa 60 000-80000 t. ruda ishlatiladi. Hozir yer yuzasida millionlab tonna 
metallurgiya shakllari, issiklik elektr stansiyalaridan chiqqan ko’plab tog’ 
uyumlarini tashkil qilgan. Hisoblarga ko’ra so’nggi 100 yil ichida dunyoda 20 
mlrd.t.dan ortiq shpak, 3mlrd.t. kul, 17 mln. t. mishyak, 1 mln. t. nikel, 1 mln. 
t. kobot va boshqa foydali elementlar chikarib tashlangan. Zarafshon shaxridagi 
Muruntov oltin konidan qazib olinayotgan chigitdan qazib olinayotgan chigitlar 
tashlanadigan maydoncha 5 200 ga maydonni tashkil qilib, hozirgi kunda bu 
maydon to’lib bitgan. Ikkinchisini maydoni 6 200 ga ni tashkil qiladi.
Chiqindining tarkibida natriy seonidi 150 mg/l, temir birikmasi 9 mg/l, mis 5.5 
nikel-17:: kobolt-0. 25 sink-0.5: molebdan-17: mishyak-2.5: alyuminiy-25: 
qo’rgoshin 3mg/l tashkil qiladi. 
Atmosfera havosining tabiiy va sun’iy ifloslanishlari ajratiladi. 
Tabiiy ifloslanish. Atmosferada doimo ma’lum miqdorda changlar uchraydi. 
Ular tabiatdagi hodisalar natijasida hosil bo’ladi. CHanglarning uch turi ajratiladi: 
mineral, organik, kosmik. Mineral changlar tog’ jinslarining emirilishi, vulqonlar 
otilishi, o’rmon yong’inlari, dengizlar yuzasidan suvlarning bug’lanishi kabilar 
natijasida kelib chiqadi. Organik changlar havo qatlamidagi aeroplanktonlar 
shuningdek, o’simlik va hayvonlarning qoldiqlar va parchalanish mahsulotlaridir 
(1-ilova). 
Kosmik changlar metioritlarning atmosfera qatlamidan o’tayotganda yongan 
qoldiqlari hisoblanadi. 
Sun’iy ifloslanish. Atmosfera havosini asosan ifloslantiruvchi manbalar 
bugungi kunda tobora rivojlanib borayotgan insonning sanoat ishlab chiqarishidagi 
va avtotransportlarning rivojlanishidir. Havoga ko’p miqdorda karbon kislota, 
uglevodorodlarning oksidlari, sulfid angidrid va boshqa moddalar chiqarilib, ular 
tabiiy muhitga va odamlarga juda katta zarar yetkazmoqda. Bu holat ayniqsa yirik 

---

106 
shaharlarda ko’zga tashlanadi. Atmosfera havosini ifloslanishi muammosi barcha 
insoniyatni tashvishlantirmoqda. 
Insonning hayot faoliyati uchun eng muhim mahsulot havo hisoblanadi. Odam 
ovqatsiz 5 hafta, suvsiz 5 kun, havosiz 5 daqiqa yashashi mumkin. Insonlar normal 
yashashlari uchun nafaqat havo, balki uning tozaligi ham muhim hisoblanadi. 
Havoning ifloslanishi odam salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
O’zbekistonda 
atmosferaga 
chiqariladigan 
nisbiy 
ifloslantiruvchi 
moddalarning miqdori keyingi yillarda ikki martaga qisqardi, ya’ni jon boshiga 
90kg ni tashkil etdi. Ifloslantiruvchi moddalarning umumiy miqdoriga nisbatan 
51,9%-SO
2
, 16%-NO
2
, 17,9%-SN lar, 8,9%-SO
2
, 6,1%-qattiq moddalar va 0,2% 
boshqa maxsus zararli moddalarga to’g’ri keladi. SHu bilan birga ba’zi bir 
shaharlarda ifloslanishning sanitar-gigienik normadan ortiqligi kuzatilmoqda,. 
Masalan Olmaliq, Navoiy, Samarqand, Toshkent kabi shaharlarda changlar, 
Olmaliqda-SO, Olmaliq, Navoiy, Farg’ona, Marg’ilon, Termezlarda, Angren, 
Navoiy, Farg’onada fenol; Andijon, Navoiy, Chirchiq, Toshkentda ammiak bilan 
ifloslanadi. Respublikada eng ifloslangan shahar Navoiy shahri hisoblanadi. 
Energetik komplekslar tomonidan 2000 yilda atmosfera havosiga 255,5 ming 
tonna ifloslantiruvchi moddalar chiqarilgan. Uning 59% sulьfid angidrid gaziga 
to’g’ri keladi. Shuningdek, 40-60% gacha atmosferani dimiqishini keltirib 
chiqaruvchi karbonat angidrid gazi atmosferaga chiqadi. Atmosfera dimiqishi 
hisobiga Yerning o’rtacha harorati XXI asr boshlarida 1-1,5
o
S ortadi. 
Atmosferaning quyi qatlamlari ortiqcha isishi yirik shaharlarda yaxshi seziladi. 
Yillik o’rtacha haroratning qutb muzliklarini erishi, Dunyo okeanlarining satxini 
ko’tarilishi, ba’zi qit’alarda ayrim joylarning suv bosishi, tektonik jarayonlarning 
kuchayishi va iqlimning o’zgarishi kabi oqibatlar kelib chiqadi. 
1 kVt/soat elektr energiya ishlab chiqarishda havoga 6,0 tonna chiqindi 
chiqadi. 
Qora va rangli metallurgiya sohasida atmosferaga 123,6 ming tonna chiqindi 
chiqarilib uning 95 ming tonnasi sulьfid angidrid gaziga to’g’ri keladi. Rangli 
metallurgiya korxonalari og’ir metallarning aerozollari, sulьfat kislota, tsianidlar 
va ftoridlar kabi maxsus ifloslantiruvchi moddalar chiqaradi. 
Qurilish sohasidagi korxonalar tomonidan 27,6 t chiqindi chiqarilib uning 
ma’lum miqdori chang va is gazidan iborat. Oxongaron, Bekobod, Qarshi, Navoiy, 
Nukus kabi shaharlarda atmosfera havosini ifloslantiruvchi asosiy manba qurilish 
sanoati va tsement ishlab chiqarish hisoblanadi. 
Kimyoviy kompleks. Kimyo sanoati xissasiga taxminan atmosferaning 
ifloslanishining umumiy ko’rsatkichiga nisbatan 3% to’g’ri keladi. Havoda sulьfid 
angidrid gazi changlar, tutun kabilar bilan ifloslanishi natijasida sanoat rayonlarida 
nam va sokin havoda quyun hosil bo’ladi. U zaharli tumandan iborat odamlar 
hayotiga havf solishi mumkin. London shahrida aka shunday sharoitda yurak 
xastaligi va o’pka kasalliklarining kuchayishi tufayli 1952 yilda 4000 kishi nobud 
bo’lgan. 
Avtotransport havoni ifloslanishida katta o’rin egallaydi. AQSHning 
atmosfera havosi 60% avtomobillardan chiqadigan gazlar bilan ifloslanadi. Nьyu-

---

107 
York, Los Anjeles, Tokio, Toshkent, Samarqand kabi yirik shaharlarda havoning 
ifloslanishi darajasi 80-90%ni tashkil etadi. 
Avtomobildan chiqadigan gazlar tarkibida zararli moddalar mavjud. Atrof 
muhitga is gazi oltingugurt va azot birikmalari bilan birga 3,4 benzapiren va 
qo’rg’oshin kabi kantserogen moddalar ham ajralib chiqadi. Atmosferaga 
chiqadigan gazlar bilan 25-27% qo’rg’oshin chiqadi. Dunyo bo’yicha bugungi 
kunda 500 mln.dan ortiq avtomobillar harakatlanadi. 
Los Anjeles shahrida havoni 2,5 mln. avtomobil Parijda esa 900 ming 
avtomobil havoni zaharlaydi. Havoga ajralib chiqadigan gazlar o’simlik hayvonlar 
va odam salomatligiga salbiy ta’sir etadi. Atmosferaning eng havfli ifloslanishi 
radioaktiv ifloslanishdir. Bu esa odam salomatligiga salbiy ta’sir etib, ularning 
avlodlarida turli xildagi mutatsiyalarni keltirib chiqarishi bilan havfli bo’ladi. 
Radioaktiv ifloslanishning manbalari atom va vodorod bombalarini sinovdan 
o’tkazish bo’lsa bundan tashqari ridioaktiv ifloslanish yadro qurollarini 
tayyorlashda elektrostantsiyalarining atom reaktorlari va radiaktiv chiqindilardan 
atmosferaga tarqaladi. 
Inson va boshqa tirik organizmlar uchun atmosfera havosining freonlar bilan 
ifloslanishi jiddiy salbiy oqibatlarga olib keladi. Ulardan sovutgich qurilmalarida, 
yarim o’tkazgichlar va aerozol balonchalar ishlab chiqarishda foydalaniladi. 
Freonlar ozon qatlamiga ta’sir yetadi. Ular qisqa to’lqinli ulьtrabinafsha nurlar 
ta’sirida parchalanadi natijada xlor, ftorlarga ajraladi. Natijada xlor va ftorlar ozon 
bilan o’zaro ta’sir etadi. Ozon qatlamining siyraklashishi havfli yerlarga 
ultrabinafsha nurlarning kirib kelishi natijasida teri raki kasalligi ortishiga sababchi 
bo’lmoqda. 
Havoning ifloslanishi natijasida odamlarda darmonsizlanish, ish qobiliyatini 
pasayishi, yo’tal, bosh aylanishi, ovoz boylamlarining siqilishi, o’pka, ko’z bilan 
bog’liq har xil kasalliklar organizmning umumiy zaharlanishi, kasallikka qarshi 
kurashishning susayishi kabilar kelib chiqadi. 
Atmosferani ifloslanishiga qarshi kurashish juda murakkab va ko’p qirralidir. 
Shuningdek, katta kuch va mablag’ talab etadi. Atmosfera havosini muhofaza 
qilish uchun quyidagi chora-tadbirlarni qo’llash lozim: 
1. Havfli moddalarni hosil bo’lishini bartaraf etuvchi mavjud texnologiyalarni 
takomillashtirish. Yangi texnologik jarayonlarni joriy etish; 
2. Yoqilg’i tarkibi apparatlar va karbyuratorlarni yaxshilash, tozalovchi 
qurilmalar yordamida atmosferaga chiqindilar chiqishini kamaytirish va bartaraf 
etish; 
3. Zararli chiqindilar chiqaruvchi manbalarni to’g’ri joylashtirish orqali 
atmosferani ifloslanishini oldini olish va yashil maydonlarni kengaytirish (2-ilova). 
O’zbekiston Respublikasida Bosh gidromet va Tabiatni muhofaza qilish 
Davlat qo’mitasi tomonidan atmosfera havosi va uni ifloslantiruvchi manbalari 
nazorat qilinadi. Bosh gidromet har sutkada atmosfera havosini zararlanish 
darajasini 39 aholi punktlarida kuzatib turadi. 16 turdagi gazlar (chiqindilar) va 6 
turdagi og’ir metallar hamda benzapiren nazorat ostidadir. Tabiatni muhofaza 
qilish Davlat qo’mitasi tomonidan respublikamizning 136 aholi punktlarida sanoat 
korxonalarini va harakatdagi avtotransportlarni nazorat qiladi. O’zbekiston 

---

108 
Respublikasining «Atmosfera havosi haqidagi» Qonuniga binoan atmosfera 
havosining holati va unga tegishli ma’lumotlar yagona davlat nazorati ya’ni tabiiy 
muhitni nazorati tizimida olib boriladi.