Nashrga tayyorlash markazi k. B. Us mo nov

a — orqa yuza bo‘yicha; b — old yuza bo'yicha.
Orqa yu/a bo‘yicha yeyilish egri chizigi ucli yoki maium darajada auiqlikda ifodalangan qismlardan iborat. Egri chiziqning OA qismi yeyilish maydonchasi kengligining jadal o‘sib borisliini ko'rsatadi va asbobning isliga tushish davriga mos keladi. Keyingi ish jarayonida yeyilishning o‘sib borishi susayadi, chunki yeyilish maydonchasida uning oichamlari kattalashib borgan sari kontakt tegishuv zo‘ri- qishlari kamayadi. Egri chiziqning AB qismi asbobning normal yeyilish davriga mos keladi. Chiziqli yeyilish muayyan kattaiikka yetganda haroratning ko‘tarilishi oqibatida ytma keskin o‘sa boslilaydi va yeyilish egri chizig‘i to‘satdan yuqoriga ko’tariladi. Egri chiziqning B nuqtadan keyingi qismi asbobning halokatli yeyilish davriga mos keladi. Bu davrda yeyilish shu qadar tezlashadiki, agar ish to‘xtatilmasa, bu orqa yuzaning haddan tashqari katta yeyilishiga olib kelishi mumkin. Bunda charxlash harakatlari soni keskin kamayadi, charxlashga sarllangan vaqt miqdori ortadi.
Asbobdan foydalanishda shunday payt bo‘ladiki, bunda kesish to‘xtatilishi va asbobni qayta charxlash lozim. Charxlashdan qayta charxlashgacha boigan to‘xtovsiz ish rejimida asbobning to‘xtovsiz ishlash vaqti asbobning turg‘unligi deyiladi.
Asbobning oltmaslanish payti yeyilish mezonlari yordamida belgilanadi. Ikki xil mezon qoikmiladi: optimal yeyilish mezoni va texnologik yeyilish mezoni. Har ikki mezonda ham asos sifatida orqa yuzaning chiziqli yeyilishi qabul qilinadi, chunki asbobning orqa yuzasi doimo, har qanday mate rial la rga ishlov berilganda va kesishning istalgan rejimida, yeyiladi va yeyilish maydonchasining kengligini oichash yeyilish kemtigi chuqurligini oichashga qaraganda osonroq kcchadi Optimal yeyilish deganda asbob turg‘unligining jamlangan davri eng yuqori 7 ~iT kattaiikka erishadigan yeyilish tushuniladi, bunda / — asbobning to‘liq amortizatsiyasigacha yo‘l qo‘yiladigan qayta charxlashlar soni; T — turg‘unlik davri. Optimal yeyilish mezoni laboratoriyada xomaki va qisman tozalab ishlov berishga moijallangan asboblarning turg'unligini belgilashda keng qo^anlladi.
Texnologik yeyilish mezoni qolUanílganda, orqa yuzaning chiziqli yeyilishi texnologik yeyilishga teng boigan qiymatga yetganda asbob oltmaslashgan hisoblanadi. Texnologik yeyilish deganda asbobning ishlashi texnologik cheklashlar tufayli to‘x- tatilishi tushuniladi. Bunday cheklashlarga ishlov berilgan yuza g‘adir-budurligining keskin ortishi; SPID tizimida tebranishlaruing paydo boiishi. asbobning o‘z zarur oichamlarini yo‘qotishi va boshqalar kiradi. Tcxnologik yeyilish me/oni, asosau, to/alab ishlov berishga moiljallangan asboblarni tadqiq etishda va foydalanishda qo'llanadi.
Tokarlik keskichlari yeyilishining yo‘l qo’yiladigan kattaliklari me’yoriy hujjatlarda k<)lisatlladi. Tezkesar pol|allardan yasalgan keskichlar uchun ishlov berishda eng yuqori taxminiy qiymatlar quyidagicha: sovitib turib poiat va cho‘yan uchun h_o = 1.5...2 mm, sovitilmasdan h_o = 0.3...0.5 mm, kulrang cho‘yan uchun h_a = 1.5...4,0 mm. Qattiq qotishmadan tayyorlangan keskichlar uchun po‘lat va rangli metallarga ishlov berishda h_o = 0,8...2,0 mm, cho‘yanga ishlov berishda h = 0,8...1,7 mm. Tozalab ishlov berishda xomaki ishlov berishga qaraganda yeyilish kattaligi taxminan ikki marta kam yo‘l qo‘yiladi. Odatda, yeyilish kattaligi mikroskop yoki Brinnel lupasi yordamida ollchanadi. Kesish jarayonida turli omillarning asbobning yeyilish jadalligiga ta'sirini tadqiq etishda radioaktiv izotoplar va mikrorentgenspektral ta hl il kabi hozirgi zainon usullaridan loydalaniladi. Radioaktiv izotoplar usuli qolllanllganda plastinkalar qattiq qotishma yoki tezkesar poiat namunalari atom reaktorlari yoki elementli zarrachalar tezlat- gichlarida oldindan nnriantiiiladi. Bunday ishlov berish natijasida qattiq qotishma yoki tezkesar po’lat tarkibidagi volframning bir qismi ß-nurlarini ehiqaruvchi, yarim parchalanish davri 24 soat boUgan radioaktiv izotopga aylanadi. Kesuvchi asbobning yeyilish mahsuloti tarkibida volfram izotopining belgilangan atomlari boiadi. Malum miqdordagi qirindi radioaktivlik darajasini qayd etuvchi datchikli konteynerga joylanadi. Ollcluigichlar iinpulslari- lling umumiy soniga qarab, plastinkalar — atom reaktoridagi namunalar aktivatsiyalashuvi bilan olcha-sh boshlangan payt olrtasidagi vaqt mobaynidagi parchalanish darajasini e'tiborga olib hisoblash yo‘li bilan qirqilgan qirindidagi yeyilish mahsulotlalining umumiy massasi topiladi. Ishlov berilgan yuzada qolgan yeyilish mahsulotlari oHasezgir, tegishlicha usulda ishlov berilgan yuzaga qo‘yilgan fotoplyonka yordamida qayd ctiladi. Ochiltirilgan foto- plyonkaning qorayib qolgan jovlari yoki avtoradiagrammalar izotoplarning mavjudligini va ularning ishlov berilgan yuzada taqsimlanishini kolsata^. Biroq avtoradiogrammalarni suratga olishning kontakt usulining hal etish qobiliyati past boiib, plvon- kaning oliganllayotgan namuna bilan jips kontaktdagi holatidagina 20...100 mkm ga yetadi. Oraliq kengayishi bilan avtoradiogram- malarining ruxsat etish xususiyati keskin pasayadi va plyonkada qorayishlar o‘lcli:)inkiri yeyilish zarraehalari o‘lch;iiiilai'ining taxminiy qiymatini ham bcra olmaydi. Bu hoi, eng avvalo, shu bilan izohlanadiki, radioaktiv moddadan chiqayotgan nurlanish hamma yi/nalishda tarqalib ketadi, shuning uchun har bir, hallo yo‘qoIib borayolgan kichik qismga ham emulsiyaning qorayish dil’luziya hududi mos keladi.
Sohiggi paytlarda metallarni kesish jarayonini ladqiq ctishda ko’proq rastrli elektron mikroskoplar rentgenospektral mikro- analizator (mikrozond) lar bilan birga qoUlanilmoqda. Bu apparalura quyidagi xarakteristikalarga ega: kafolalli ruxsal ctish (60... 150) g ; elcktron-optik kattalashlirish 5...200000; elektron nur bog‘lamining ladqiq elish yuzisi va chuqurligi bo‘ylab lokalligi 1 nikm. Bn usnl te_z. harakat qihivchi elektron bog‘iamdan foyda- lanishga asoslangan. I ning yordamida kesuvchi tighiing yuzalarini qirindining keskich oldi tomonidagi hamda ishlov bcrilgan va kesish yuzalaridagi asbobsozlik malerialining yeyilish mahsullarini tadqiq et ish mumkin. Mikrozondli elektron rastrli mikroskoplarda na inti­ma ning relyell uning yuza qatlami tarkibidagi kimyoviy element- ia riling miqdor va sifat tahlili orqali oi|ganlkuli.
Elektron rastrli mikrofotograllyalarni talqin etishda ular namunaning shunchaki tasviri bo'lib qolmay, elektron bogdamning (zondning) namunaning yuza qatlami bilan o‘zaro lizik ta'siri natijasi ekanligini hisobga olish kerak. Topograiik qarama-qaishilik. asosan, yuza lokal qismining zondga nisbatan ogish burchagining o‘zgarishida elektron nurlanish jadalligining qayd qilinuvchi o’zgarishkiri bilan bog'liq. Tasvirlar shaklkmliiilgan yoki elekt­ronlar tomonidan qaytarilgan yoki ikkilamchi bodishi mumkin. Ikkilamchi elektron bogdamlari namunaning dlektronlar yog’di- rilayotgan yuzasidan uchib chiqayotgan ionlarning barcha turlari tomonidan hosil qilingan real tasvirni aks ettiradi. Bog‘iam mass- spektrometrda alohida elementli tasvirlarga boi|inadi va ularning har hiri avrim elementlarning ionlariga mos k/ladi. Mass-spek- trometrini rostlab namunaning maxsus tekshirilgan, od-gamlgan yuzasida qidirilayotgan kimyoviy elcmentning taqsimlanish manzarasini izchil kuzatish va plvonkaga lushirish mumkin.

2. 
   Kesuvchi asbobning turg‘unligi
   

Har qanday asbobning turgiuniigi ishlov berilayotgan va asbobsozlik materialining iizik-mexanikaviy xossalari, kesuvchi asbobning geometrik parametrlari, kesish rejimi va qoillaniladiran








( 5 2)
Aniqlangan bog'liqlik umumiy xarakterga ega bo'lib faqat yo'nish uchungina emas, balki boshqa har qanday ish turi (parmalash, qirralarni frezerlash, sidirish va h.k.) uchun ham to'g'ridir. Yuqorida aytib obligan larga asoslanib, keskich bilan yo‘l qo'yiladigan tezlik tashqi bo'ylama yo'nish paytida quyidagi ifodadan hisoblanishi mumkin:
(5 3)
bu yerda: С - ishlov berilayotgan material va ishlov berish sharoitlarini xarakterlovchi koeffitsiyent; x_u, - daraja ko'rsat- kichlari, keskich materialiga bog'liq koeffitsiyentlar; K ^_ Ç, koeffitsiyenti qiymati berilgan ishlov berish sharoitlari o'zgarishiga qoblaniladigan umumiy tuzatish koeffitsiyenti.

2. 
   Turg‘unlikning fizik tabiati
   

Kesish jarayonida harorat-tezlik omilni hisobga olish zarur, chunki kesish tezligi kesish haroratiga, u esa o'z navbatida deformatsiya tezligiga ta'sir ko‘rsatadi. Kesuvchi asbobning turgbinligi va yeyilishi bilan bog'liq masalalarni ko'rib chiqishda mazkur qoida, faqat ishlov berilayotgan materiallarga emas, balki deformatsiya tezligiga ham bog'liq bobishi kerak.
40 -
5.7-rasin. Tcmirning harorat va deformatsiyaning₃₀ nisbiy tezligidan cho'zili- shida mustahkamlik ehegarasining bogbiqiigi: 20 -
/-£ = 8.55 lO V:
2-E = 0.51 c ■: ■
5 -E = 150c¹.
Kesish tezligi qirindi hosil bo‘lish hududida ishlov berilayotgan materialning ham, asbobsozlik maleriallarining ham defor- matsiyalanish tezligini belgilaydi. Kesish tezligi ortib borishi bilan kesilayotgan qatlamning deformatsiyalanish tezligi keskin o‘sadi. Qirindi hosil bo'lish jarayoni uning dementia rining izchil silji- sh idan iborat bo'lgani tufavli asbobning ish yuzalariga lushadigan zo‘riqish davriy xarakterga ega boiadi. bunda davrning tez takrorlanishi kesish tezligining ortib borishi bilan bogiiq holda ortib boradi. Ayni paytda shu narsa nKfluinki, metallarning mexanik xossalari faqat haroratga«ina emas, deformatsiya tezligiga ham bogliqdir.
5.7-rasmda temirning harorat va deformatsiyaning nisbiy tezligidan eho‘zilishi paytidagi mustahkamlik ehegarasining bog'liqliklari ko^tingan. Har uchta egri ehi'iqda ham ..ko’karib sinish bukrligi“ ifodalangan. Ko‘rinib turibdiki, deformatsiya tezligining ortishi bilan mustahkamlikning eng yuqori ko‘rsatkichlari aneha yuqori harorat tomonga siljiydi, ularning absolut kattaligi kamayadi. Bunday mailumotlar poiatlar uchun ham mavjud.
Yeyilish — bu plastik deformatsiyalar va ishqalanuvchi yuzalar yupqa qatlamining bu/ilishi natijasi bt/lib, metall yeyilayotgan hajmining mexanik xossalariga bog‘liq. Mustahkamlik va plastiklik haqidagi hozirgi zamon tasavvurlari dislokatsiyalar nazariyasiga asoslanadi. Bunda metallda crib ketuvchi aralashmalar atomlariga katta ahamiyat beriladi. Hajm bo‘ylab tartibsiz ravishda tarqalib ketgan origan atomlar deformatsiya jarayonida qattiq eritmaning mustahkamlanishi uchun xizmal qila olmaydi.
Muayyan sharoitlarda eng kam energiya miqdori prinsipidan kclib chiqib metallda erigan aralashma atomlari dislokatsiyalar atrofiga jamlanadi va bu dislokatsiyalarga U»V^„Kotlrell almosferasi“ deb ataluvchi atmosferani hosil qiladi. Shu sababli dislokatsiyalar atrofida „Kotlrell atmosferalari“ hosil boigan sharoitlarda dislo- katsiya laming siljishi uchun zarur boigan muvozanat kuchlanishlari o‘sadi. Bunda „Kottrell atmosferalarini“ hosil qilish uchun erigan dementia ruing juda o/ miqdori kifoyadir. Juda kuchli ddormatsi- yalangan metallarda dislokatsiyalar zichligining eng katta miqdori taxminan lOlsm"² boMganligi sababli dislokatsiya bo'ylab bir atom oraligiga bitta eriaan atom to‘g‘ii keladigan konscntralsiyanlng hosil bo‘lishi uchun erigan atomlar tarkibi hammasi bo‘lib 0,1% ni tashkil etishi yetarlidir.
Sudralib siljish jarayonida sudralib siljishnmg bcrilgan tczligi uchun shunday haroral mavjudki, unda crigan atomlarning harakatchanligi dislokatsiyani ushlab qolish uchun kifoya va qotishmalar mustahkam boiib chiqadi. Ancha yuqori haroratlarda atomlarning harakatchanligi dislokatsiyalarni ushlab qolishga imkon bcrmaydigan darajada katta boiadi va metalining mustahkamligi buziladi. Mustahkamlikning eng yuqori ko‘rsatkichicrigan modda siljiyotgan atomlarining tezligi dislokatsiya markazida disloka- tsiyaning o‘z siljish tezligiga teng boiganda kuzatiladi. Diffuziya koeffitsiyentiiiing eng qulay qiymati siljish ning tezligi bilan belgilanadi. Masalan, siljish ning yuqori tczlikla rida qotishma ni mustahkamlovchi legirlovclii element past tezliklarda o‘z samarasiga ko‘ia boshqa clementlardan yomonroq bo‘lib chiqishi mumkin, o'z. navbatida mazkur elementlar .siljishnmg yuqori tezliklarida samara bcrmaydi.
Uglerodli poilatlarni sinashda mustahkamlik — harorat cgri chizig‘ida „ko‘karib sin ish bukrliklari“ ning mavjudligi ham „Kottrell atmosleralari“ yordamida izohlanadi. Bunda dislokatsiyalar yo‘Iini toksish qattiq eritmada joylashgan azot va uglerod atomlari tomonidan amalga oshiriladi. Deformalsiyaning koi’satibo‘illgan tezliklarida eng yuqori mustahkamlik shunday haroratda bo‘ladiki. bunda azot va uglerod crigan atomlarining diffuzion siljish tezligi dislokatsiyalar harakati tezligiga tcng bo/ladi. Yanada yuqori haroratda crigan atomlarning harakatchanligi dislokatsiyalarning harakat tezligidan ortiq bo’ladi va ular mazkur siljishlarga licch qancha sezilarli ta'sir kc/sata olmaydi. Aksincha, harorat ancha past boiganda crigan atomlarning harakatchanligi yetarli boimaydi va ular dislokatsiyalar bilan birga siljishga ulgura olmaydilar. Bu hoi dislokatsiyalarning „Kottrell atmosferalari“ dan uzilib qolishiga va ularning mctallda u yoki bu darajada erkin. harakat qilishiga olib kcladi. Shunday qilib, deformatsiyalanish tezligi va haroratning muayyan birikmasi mayjud boiib, unda poiatning mustahkamligi eng yuqori qiymatga ega. Deformatsiya lanish tezligiiiing ortishi bilan dirlokatriyalarning „Kottrell atmosfcralari“ tomonidan to‘sib qo‘yilishi ancha yuqori haroratlarda yuz beradi, shunga koia eng yuqori mustahkamlik yanada yuqori haroratlar hududiga siljivdi.
Hozirgi paytda deformatsion eskirish yordamida (plastik deformatsiya jarayonida dislokatsiyalar zichligining ortishi va keyin ularning crigan atomlar bilan to‘sib qo'y^ilishi) metallarni mexanik sinovdan oBkazish vaqtida kuzatiladigan ko‘p hodisalar aniq- laiimoqda: „tish“ hosil bo‘iishi. oquvchanlik maydonchasining yuzaga kelishi, cliarchashning fizik chegarasi va boshqalar. Bu hodisalarning sababi soxta qayishqoq hududdagi qalinligi don o‘lchaniida bolgan yuza qatlamla ridagi plastik dcformatsiyala r bilan izohlanadi. Yuza qatlamla rilling yana ham oldingi oqimi qator sabablarga ko‘ra yuz beradi: mahkamlanishning bir tayanch nuqtasiga ega bolgan yuzalar oldi dislokatsiyalar manbalarining mahkamlanish xususiyati; zo‘iiqish konsentratlalining mavjudligi va hokazo. Bunday plastik deformatsiya natijasida va deformatsion eskirlshning dinamik jarayonlari hisobiga yuza qallam bo‘shasligan qatlamdan mustahkamlangan qatlamga aylanadi. Dcformatsi- yalanish davom etganda u dislokatsiyalarning metall hajmidan yuzaga chiqishiga to‘siq br/ladi. Yuza qatlamning to'siqlik eflckli faqat deformatsiyalanish tezligining muayyan diapazonlarida namoyon bo^ishi kerak, chunki u dinamik effekt boUib. plastik deformatsiya ning, namunaning kesimi bo‘ylab yuz berishi kine- tikasi bilan boglangan.
Metallarning mexanik xossalariga yuzada joylashgan metall va oksid pardalar ham salmoqli ta’sir ko‘rsatadi. Yuza plyonkalar dislokatsiyalarning yuza manbalarini bosish hisobiga hamda plyonka bir qismining kuchli de forma tsiyala ngan yuza qatlamlarida erishi va undan keyin dislokatsiyalarning „Kottrell atmosferalari" bilan to‘sib olinishi evaziga metallning mustahkamlanishini keltirib chiqarishi mumkin. Bunda natija de formatsiya lanishning harorat- tezlik sharoitlariga bogliq boiladi.
Asosiy metall va pa rdaning qayishqoqlik mod ulla lining muayyan nisbatlarida parda dislokatsiyalarning yuzaga chiqishini to‘sib qo‘yadi va dislokatsiyalar mctall-parda chcgarasida to‘plana boshlashiga sabab bo‘ladi. Bu hoi mazkur hududda mikroyoriqlar hosil bo‘lishi va metallning kichik deformatsiya la rda buzihshiga olib keladi. Harorat o‘zgarishi bilan parda va asosiy metallning qayishqoqlik modullari o‘rtasidagi nisbat o‘zgaradi. shunga ko‘ta pardaning ,.to‘sqinlik effekti“ xuddi mustahkamlangan yuza qatlami singari defor- matsiyala nishning muayyan sharoitlarida namoyon boHadi.
Yuqorida aytib olillganlardan shunday xulosa qilish mumkin: plastik deforma tsiyala r va ish yuzalarining buzilishi natijasi bolgan kesuvchi asbobning yeyilishi va turg‘unligi, asbobsozlik mate- rialining mexanik xossalari bilan tushuntiriladi va bu boshqa bir xil sharoitlarda kesuvchi asbob faol qismlarining zolriqishining harorat- tezlik omillariga va oksid pardalarning yeyiladigan qismlarida oksidlarning mavjudligiga bog‘liq bo^ishi kerak.
Moylash-sovitish texnologik muliitining kesish jarayoniga ta'siri

1. 
   Muhit bilan kesish jarayoni o‘zaro ta'sirlashgandagi fizik-kimyoviy hodisalar
   

Metallarni kesish jarayoniga ta’sir ko‘isaluvchi muhim omillardan biri moylash-sovitish texnologik muhitidir (bundan keyin qisqacha MSM atamasi qo'Uaniladi. bunda moylash-sovitish muliitining keng spekti^i: suyuqlik, qattiq va gazsimon muhit ko‘zda tuliladi).
Kesishda MSM ning qo‘llanilishi ishlov berilgan yuza sifatini oshirishning samarali vositalaridan biri hisoblanadi. MSM ayiruvchi pardalar hosil bo‘lishini ta’minlab ishqalanishni kamaytiradi, qirindi hosil br/lislt jarayonini yengillashtirib, kesish haroratini pasaytiradi va g‘adir-budurlik, ishlov berish sifatini yaxshilaydi hamda ko‘p hollarda kesuvchi asbobning turg‘unligini oshirishga zamin tayyorlaydi. Biroq, ba'zi holatlarda MSM asbobning turg‘unliligini pasaytiradi, ba’zan bu hoi ancha sezilarli b/ladi.
Moylash-sovitish texnologik muhiti metallarga ishlov beruvchi jihozlard a 11 samarali foydalanishni va metallarga ishlov berish ning yangi ilg‘or usullari va texnologik jarayonlarini o‘zlashtirishni laininlovchi vositalar majmuyining larkibiy qismi hisoblanadi. Amaliy tajriba shuni ko‘nsatadiki, MSM dan oqilona foydalanish hisobiga kesuvchi asboblarning turg‘unliligini 1.3...5 va bundan ortiq martagacha, ishlov berilgan detallarning aniqligini va ishlov berilgan yuzalarning foydalanish xossalarini hamda mehnat samaradorligini 1,1...2 martagacha oshirish mumkin.
MSM va gaz muhitini qo^lash avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish sharoitida hamda issiqqa chidamli va zanglamaydigan pollatlarga kesib ishlov berishda alohida ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun suyuqliklar va gaz muliitining yangi xillarini hamda ularni kesish hududiga uzatishning texnik vositalarini ishlab chiqishga katta c’tibor bcrilmoqda.
Kesishda mexanik energiyarning katta qismi issiqlikka aylanadi. Harorat alangalari paydo boi|uvdii submikrohajmlar kamida ishlov berilayotgan metallning erish haroratiga qadar qiziydi.
Ajralayotgan qatlamning o‘ta jadal plastik deformatsiyasi metallning kristall ion panjarasiga ta’sir qiluvchi katta o‘zgarishlami vujudga keltinidi: u deformatsiyalanadi; uning parametrlari o‘zgaradi www.ziyouz.com kutubxonasi 77 va shunga muvoilq orliqcha ichki cncrgiya to'planadr qizLsh natijasida ionlar tcbranishining amplitudasi ularning markaziy holatiga nisbatan o’zgaradi, bu ionlarning panjara tuguniaridan uzoqlasliish ehtimolini oshiradi va katta miqdordagi vakansiyalar hamda dtslokatsiyalangan atomlarning paydo bo’lishiga olib kcladi; kristall panjaraning boshqa nuqsonlari soni ulkan miqyosda oshadi, bunda eng avvalo, dislokatsiyalar ko’payadi (sm² yuzaga 10¹² gacha); erkin elektronlarning energetik spektri ular energetik saviyasining ko‘tarilishi tomoniga o’zgaradi; atomlar va ionlarning elektron orbitalarida joylashgan elekt ronlarning energetik holati o'zgaradi — ular harakatga keladi, ularning atom yadrosi bilan aloqasi shu darajada zaillashadiki, plastik deformatsiyalanayotgan metall yuzalardan clcktronlar oqimini tarqatadi, bu jarayon metall bogianishlarning uzilishi hamda metall jismlar makro- va mikrohajmlaiining birgalikda zarblanishi paytida jadalroq kechadi.
Metall yuzani tark etgan elektronlarning tashqi muhil molekulalari ustiga yog'dirilishi ularning ionlashuvi yoki kimyoviy jihatdan ancha faol bo'lgan radikallar — zarrachalarning hosil bo’lishiga sezilarli darajada ta'sir qiladi. Kesish paytida paydo bo‘luveili metall yuzalar atrof-muhitda sodir bo‘layotgan qator boshqa jarayonlar uchun kuchli kalalizator boiadi.
Kesishda hosil bo'lgan qirindi, ishlov berilayotgan detal va asbobdagi yuzalar hamda tashqi muhit zarrachalari juda kuchli faollashgan va aynan shuning uchun bir-biri bilan o’zaro faol ta’sirlashadi. Bunda yuz beruvchi va muvozanatsiz termodinamika qonunlari bilan tushuntiriladigan reaksiyalar va ularning tezligi odatdagi sharoitlarda mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lmagan birikmalarning hosil bo‘iishiga olib kelishi mumkin.
Hozirgi paytga kelib, harakatchan tutashuv vaqti mobaynida friksion juftlar chegaralarida asbob-detal keng miqyosdagi fizik- kimyoviy o’zaro ta’sirlarni u yoki bu darajada amalga oshirishga, ulgurishini tasdiqlovchi qator dalillar aniqlangan. Ularning barchasi birinchi navbatda ishqalanuvchi yuzalar va ularga yaqmroq bo'lgan tashqi muhit zarrachalari ning o’ziga xos energetik holati bilan bogiliq.
Tashqi muhit komponentlari orasida kislorodning o ‘mi, ayniqsa muhimdir. Qirindining kontakt yuzasi ham, detaining ishlov berilgan yuzasi va asbobning kontakt yuzalari ham kislorod bilan reaksiyaga kirishadi. Tashqi muhit oson kirib boruvchijoylarda oksid pardalar hosil boiadi. Bunday joylar qatoriga kontakt maydon- 78 www.ziyouz.com kutubxonasi
chalarning barcha perimetriga yondashgan hududlari kiradi. Kontakt maydonchalarning ichkiqismida nisbatan yupqa oksid pardalarning orolchalari, kristall panjarada kislorodning qattiq critmasi hudud- lari, kimyoviy sorbsiyalangan (singdirilgan) va fizik adsorbsiya- langan (singdirilgan) kislorodli hududlar paydo bo‘ladi. Asbobda kislorod bilan reaksiyaga kirishish natijasida paydo bo‘lgan tuzilrnalar kesish jarayonida uzluksiz buziladi va qayta tiklanadi.
O‘simta va yopishqoq qirindi qipiqlarining (nali plaining) hosil bo‘lish jarayoni ham, metall yuzalarning kislorod bilan o‘zaro la’sir reaksiyalari ham ko‘proq adgezion-difuzion hodisalardir, ammo ular bir-biri bilan raqobatda boiadi. Demak, o'zaro ta’sir natijasi oxir-oqibatda mana shu ikki adgezion-dilliizion hodisalardan qaysi biri tezroq amalga oshishiga bog‘liq boiadi.
MSM va gaz muhilining metallarning kesib ishlov bcril ish ini orttirishga imkon bcruvchi quyidagi asosiy fizik-kimyoviy ta’sirlar farq qiladi:

1. 
   asbob ish yu/alarining qirindi va zagotovkaning ishlov berilayotgan yuzasi bilan ishqalanishini kamaytirish — moylovchi ta’sir:
   
2. 
   asbob ish yu/alarining qizisli haroratini pasaytirish — sovituvchi ta’sir:
   
3. 
   plastik deformatsiya va kesiluvchi qatlamning buzilishi uchun zarur bollgan ish va kuchlanish kattaligini kamaytirish hisobiga kesish jarayonini yengillashtirish— dispergirlovchi (bu/uvchi ta’sir):
   
4. 
   qirindi va yeyilish zarrachalarini kesish hududidan olib ketish va uzoqlashtirish — yuvuvchi ta’sir;
   
5. 
   kesish jarayonida hosi 1 boigan detal ishlov berilgan yuzalarini havo atmosferasining /ararli ta’siridan kimyoviy himoya qilish. Mazkur MSM va gaz muhitlaridan foydalanish kesish jarayonining unumli va yuqori sifatli bol]ishini la’minlaydi.
   

MSM dan islilab ehiqarish sharoitlarida samarali foydalanish uchun yuqorida aytib oillgan yuqori texnologik xususiyatlarning o‘zi kifoya qilmavdi. Zarur boigan yoldosh ekspluatatsion xusu- siyatlar ham ta’minlanishi kerak va ularga quyidagilar kiradi: korxona-iste’molchi sharoitlarida layyorlashning osonligi, barqarorlik. tayyorlanayotgan detal va jihozga korro/iyalovchi ta’sirning boimasligi, operatsivalar oltlasidagi davrda ishlov beriluvchi detallar konservatsiyasi, daslgohning bo‘yoq qoplam^itsiga eriluvchi ta’sirning va elektr jihozlar qoplamasi izolatsiyasiga yemiruvchi ta’sirning boimasiigi, bakteriologik barqarorlik, sovuqqa chidamlilik, qoniqarli tibbiy-gigiyenik xossalar, oqar suvlarga tashlash oldidan oson parclialanib ketish va hokazo. MSM ga qo‘yiladigan bu talablarning bajarishining muhimligi to‘xtovsiz ortib boradi va mazkur vazifa MSM ga yuqori texnologik xususiyatlar berishdan ko‘ra murakkab.
MSM ning asbobning ish yuzalari va ishlov berilayotgan zagotovka yuzasining kontakt hududiga kirib borishi quyidagicha amalga oshadi:

1. 
   Kimyoviy o‘zaro ta’sir kuchlarining ta’sirida qirindi va asbobning old yuzasi o‘rtasidagi molekular tartibdagi oraliq orqali. MSM nhig kesish hududiga kirib borishiga davriy uzilish va o‘simta hosil bo‘lish jarayonlari kodiKiklashadi. O‘simta zarrachala lining uzilishi paytida bir lahzalik vakuum (bo'shliq) hosil boiadi va MSM ana shu vakuumga tortiladi.
   

Bundan tashqari ishqalanish jarayonidd kontakt yuzalarda MSM ning kirib borishini ta’minlaydigan ko'p sonli kapillarlar paydo boiadi.

2. 
   Bevosita kesish hududi orqali, qirindi hosil bo‘lish hududida ultramikroskopik darzlar borligi tufayli.
   

Suyuqlik va gaz muhitla lining moylovchi ta’siri kesish jarayonida bir-biriga teguvchi yuzalarda moylash pardalari hosil boiad‘. Mazkur parda asbob materiali yoki ishlov berilayotgan zagotovka materialiga o‘xshash bo‘lgani uchun katta bosim ham uni siqib chiqarolmaydi.
Suyuqlik yupqa qatlamining qalinligi 0,1 mkm dan kam boimaganda suyuqlik ishqalanish i yuz beradi deb, hisoblanadi. Moylash qatlami 0,1 mkm dan kam boiganda chcgara ishqalanish yuz beradi. Bundan ham yupqaroq qalinlikda (bir molekula qalinlikda) adsorbsion moylash yuz beradi.
Moylash pardalarining shakllanishi MSM yuzadagi faol tashkil etuvchilarning adsorbsiyasi jarayonlari natijasida sodir bo‘ladi. Yuzaning faol moddalari (YUFM) asimmetrik tuzilishga ega boiib, qutbli va qutbsiz qismlardan iborat. Ularnhig qutbli gumhlari metall yuzalarda mustahkam bogiangan yoiialtirilgan qatlamlar hosil qiladi. Qutblilarga tarkibida oltingurgut, fosfor, galogcnlar va OH, COOH, NH,, SOOH guruhi boigan qismlar kiradi. Qutbsiz qism C_nH2, va CiH₂,₊₁ nhig qandaydir uglerodli gumhidan tashkil topadi.
Hosil boigan parda ishqalanish kuchlari va haroratni molekular ta’sir kuchiarini Vander-Vaals nazariyasiga koia bir necha yuz baravar kam kucliga almashtirib pasaytiradi. Masalan, 50% li emulsiya EN481 dan yasalgan namunala riling VK8, T5K10 va T15K6 bo‘yicha Lslihalanishdagi yeyilishini 11...55 marta kamaytiradi.
SO
Kesishning past tezliklarida moylash suyuqligi.tishlashib qolish hodisalariga katta ta'sir koh-saladi. .
Kesishning katta tezliklarida kontakt hududida yuqori harona tiling hosil bolishi moylash desorbsiyasiga va ishqalanish koeffitsi- yentming ortishiga olib keladi. Bunda moylash suyuqlik tomonidan emas, bug‘iar tomonidan amalga oshiriladi. Asbob yuza qal- lanilarining materiali bilan kimyoviy ta’sirlashib, ular qattiq moylovchi vazifasini bajaruvchi kimyoviy birikmalarning yupqa pardalarini hosil qiladi. Masalan, xlor va oltingugurt o‘zaro ta’sirlashganda moylash ta’sirini tegishlicha 400°C va 800°C gacha saqlab qoluvchi xloridlar va suliidlarning pardalari hosil bo^adi. Yog‘ kislotalaruing metall bilan o‘zaro ta’siri o‘zining moylash xrisusiyatlarini 200°C gacha saqlab qoluvchi metall sovunlaming hosil boilishiga olib keladi. MSM ning sovitish xususiyati ularning issiqlik nligi, issiqlik sig'imi va yashirin bug hosil qilish
singari issiqlik-fizik xossalari bilan aniqlanadi. Metallarni ln/Hash xususiyatiga ega boilgan suyuqlik issiqlikni yutadi va qaytaradi, bu bilan qirindi va kontakt yu/alardagi haroratni pasayliradi.
Samaradorlik MSM ni kesish hududiga uzatish usuliga ham bog‘iiq. Masalan, yuqori bosim bilan oqim larzida sovitlsh odatdagi quyish yo‘ii bilan sovitishdan samaraliroq.
Kesish jarayonini MSM ning lizik-kimyoviy ta'siri tufayli yengillashtirish ta’sir ko‘rsatishnuig fizik mexanizmlariga ko‘ia bir- biridan farqlanadigan uchta asosiy yofinalis’h bo‘yicha amalga oshiriladi.
Avvalo, tashqi muhit ishlov berilayotgan materialni o‘zida eritishi mumkin. Bu jarayon kimyoviy frezalash va kimyoviy jilolashda keng qoUlanlladi.
Kesib ishlov bcrishda tashqi muhit ta’sirining ikkinchi mexanizmi, ya’ni mustahkamlikni pasaytirovchi adsorbsion effekt yoki Rebinder effektidan iborat mexanizm kengroq qoHanlladi. Agar kesish hududiga kiritilgan tashqi muhit yuza energiyasining nisbatan kam kamaytirsa u holda yuza plastiklovchi el'fektga, ya’ni yupqa yuza qatlamda plastik deformatsiya ning osonlashuvi va lokaHashuviga erishiladi. Bu hoi shu bilan izohlanadiki, sirt-aktiv tashqi muhit dislokatsiyalarning yuzaga chiqishini osonlashtiradi, ulaming harakati esa plastik deformatsiya ning mohiyatini tashkil etadi. Agar ishlov berish hududiga kuchli sirt-aktiv muhit olib kirilsa, qattiq jismning moiilkishuvi va uning buzilish jarayonining osonlashuviga erishiladi. Mazkur guruhga kiruvchi hodisalarning
6 — K.B.Usmonov fizik mohivati quyidagicha. Qattiq jism buzilayotganda lining ichki bog‘lanishlari uziladi va qayta kuriladi. Agar ularni ycngil harakatclian tashqi muhitning atomlari bilan o‘zaro ta'sirga jalb qilishga qisinan muvafTaq boHinsa, bu holda lialigi aloqalar zaif- lashadi va oson uziladi.
Rebinder effektining namoyon bo‘lishiga oksid pardalar to‘sqinlik qiladi. Ular dislokatsiyalarning yuzaga chiqish yo‘lini bckitib qo‘yadi. natijada dislokatsiyalar plyonka ostida to‘planadi. bu esa mikroyoriqla rning paydo boliishiga olib keladi. Ammo oksid pardala riling bunday ta'siri turli harakat-tezlik sharoitlarida birdek namoyon bolmaydi, shu sababli kesishning shunday harorat-tezlik sharoitlari borki, ularda oksid pardalarning musbat ekranlovchi effektida musbat Rcbindcr ci'lckt! ham paydo boHishi mumkin.
Kesishning alohida qat’iy sharoitlarida kuchli sirt-aktiv muhitning ishlov berilayotgan materialga ta’siri. asbobsozlik kesuvchi materialga bo lg.an ta'siri singari bo‘ladi va olinadigan umumiy samara aneha pasayadi. bu esa kesuvchi asbob materialini maxsus tanlashni talab qiladi.
MSM. ning yuvish ta'siri ishlov berilayotgan hududdan qi- rindilar va asbobning yeyilish mahsulotlarini to‘xtovsiz u/oq- lashtirishga qaratilgan. Rcrosin. sodali va sovunli critmalar singari kam qovushqoq suyuqliklar eng yaxshi yuvish xususiyaliga ega. Ular qirindi. abrazivlarning mayda zarrachalarini bir-biridan ajratuvchi juda yupqa pardalar hosil qiladi va ularning yopishib qollshiga yo‘l qo‘ymaydi. MSM ning yuvish ta'siri mayda qirindilar hosil qiluvchi cho‘yan homashyolarga hamda ularga abraziv Ishlov berishda ola mayda qirindilarning asbobga v;i ishlov berilgan yuzaga yopishib qolishining oldini olishda katta ahamiyatga ega.
Qirqish hududiga vaqt birligida beriladigan MSM miqdorini ko‘paytirish va oqim tezligini oshirish MSM ning yuvuvchi ta’sirini oshiruvchi vosilalardan biri hisoblanadi.
Maxsus muh it la rn i qoHab ularning himoya qiluvchi va mus- tahkamlovchi ta’siri tufayli detallarning ekspluatatsion xususiyat- larini orttirish mumkin. Himoyalovchi la’sir gazsimon muhitlarni. masalan. argonni qodaiganda yanada tolaroq namoyon bodadi. Qirqish hududida hosil bo‘lgan zagotovkaning sof metall yuzasi atrofgaz muhitining molekulalarini, odatda. havoni tez adsorb- siva qiladi (yo'lib oladi) va oqibatda. muslahkamligini pasavliradi. Maxsus gaz muhitlarining hosil c il inish i muhim himoya vazifa- sini bajaradi. masalan. titan qotishmalarining o‘zgaruvchan S2

zo’riqiühlarida mustahkainlikui oshiradi. Maxsus muhillar tanlanganda sirt-akliv muhitda kristall panjaralarning nozik ichki dispergirlanishi natijasida mustahkam yuza qatlam hosil qilish mumkin.

2.