Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

12-rasm. Uzoq muddatli davr 
 
Bu yerda A.Marshall shunday xulosaga keladi: qisqa muddatli 
davrda bahoni shakllantiruvchi asosiy kuch talab (negaki taklif 
o‘zgaruvchan emas), uzoq muddatli davrda esa taklif hisoblanadi. Tovar 
qiymati qisqa muddatli davrda, haqiqatan ham, eng avvalo, 
xaridorlarning xatti-harakati bilan aniqlanadi (marjinalizm). Lekin uzoq 
muddatli davr mobaynida baho o‘rtacha ishlab chiqarish xarajatlari 
miqdoriga yaqinlashadi va taxminan bir xil darajada bo‘ladi (klassik 
maktab). Klassiklarning bu nazariyasi faqat uzoq muddatli davr 
mobaynida to‘g‘ri amal qilishini ularning o‘zlari ham yaxshi 
anglamaganlar va bu haqda o‘z tadqiqotlarida qayd qilib o‘tmaganlar. 
Jan Batis Klark
167
 
(1847–1938) marjinalizmning “Amerika 
maktabi” vakili bo‘lib, XIX asr oxirida iqtisodiy ta’limotlarda 
neoklassik yo‘nalish shakllanishiga muhim hissa qo‘shdi. AQSHda 
tug‘ilgan bo‘lajak olim keyinchalik Yevropa universitetlarida ta’lim 
oldi, Karl Knis (Germaniyada “Tarixiy maktab” asoschilaridan biri) 
167
А.Раззоқов, Ш.Тошматов, Н.Ўрмонов. Иқтисодий таълимотлар тарихи. Дарслик. –Т.: 
“IQTISOD-MOLIYA”, 2007. 218–220-б. 
P4 
e3 
P1 
Q1 
e0 
D1 
Q4 
D2 

---

281 
uning ustozi bo‘lgan. AQSHga qaytgach, o‘qituvchilik qildi. T.Veblen 
uning qo‘lida ta’lim olgan. Klark Amerika iqtisodiy assotsiatsiyasining 
tashkilotchisi edi va 1893–1895-yillarda uning uchinchi prezidenti 
bo‘lgan. 
“Boylik falsafasi” (1889) va “Boylik taqsimoti” (1899) nomli asosiy 
asarlarida (ayniqsa, 2-sida) iqtisodiyot fanining uch tabiy bo‘limlari, 
“Ishlab chiqarish omillarining eng yuqori unumdorligi to‘g‘risidagi 
qonun” masalalari yoritilgan. Klarkning yozishicha, iqtisodiyot fanida 
barcha daromadlarini turli shakldagi daromadlarga ajratish muhim (ish 
haqi, foiz, foyda), bular, o‘z mos ravishda “ish bajarilganligi uchun”, 
“kapitalni berib turgani uchun” va “ish haqi va foizni koordinatsiya 
qilgani uchun” olinadi. 
“Ijtimoiy daromadlarni taqsimlash” ijtimoiy qonun orqali tartibga 
solinadi, bu qonun “eng mukammal erkin raqobat” sharoitida har bir 
ishlab chiqarish omili u hosil qilgan daromad summasi bilan ta’minlashi 
lozim. Albatta, bu daromad miqdoriy jihatdan inson farovonligini 
ta’minlashdagi manbalarning cheklanganligi bilan ham xarakterlanadi. 
“Har bir ishlab chiqarish omili” ijtimoiy mahsulotda bevosita o‘zi ishlab 
chiqarishga qo‘shgan hissasiga bog‘liq. 
Klark iqtisodiyotni statika va dinamika qismlariga bo‘ladi 
(mexanika fani kabi). Avvalgi tadqiqotlarda statika qo‘llanilgan bo‘lsa, 
endilikda tabiiy-dinamik usul taklif etildi. U iqtisodiyot fanini uch qism 
(bo‘lim)ga bo‘ladi: 1) daromadning universal hodisalari; 
2)
ijtimoiy-iqtisodiy statika (daromad sarfi to‘g‘risida gap yuritiladi); 
3)
ijtimoiy-iqtisodiy dinamika (agar jamiyat faoliyat shakli va usulini 
o‘zgartiradigan bo‘lsa, bu sharoitda daromad va jamiyatning farovonligi 
haqida fikr yuritiladi). 
Klark fikricha, statik holatda ijtimoiy ishlab chiqarishga 
operatsiyalarning o‘zgarmas xarakteri xosdir, bunda doimiy texnologik 
jarayonlar kechib, birga yaxshi ma’lum daromadlar yaratilaveradi, 
daromad hajmi bunda o‘smaydi va kamaymaydi ham. Yer ham bir xil 
mehnat qurollari yordamida ishlanadi, bir hil xosil olinadi, boshqacha 
aytganda, ishlab chiqarish o‘z shaklini o‘zgartirmaydi. Demak, bu 
holatda harakat yopiq tizimda boradi, iqtisodiyot barqaror va 
muvozanatli bo‘ladi. Klarkning yozishicha, “iqtisodiy dinamikada” 
aholining normal daromadidan ko‘proq bo‘ladi va ish haqining tabiiy 
darajasi ancha baland bo‘ladi. U iqtisodiyotni dinamik shart- 

---

282 
sharoitlarni barqarorlashtirishga qaratilgan holatlarni keltiriladi, bu: 
1)
aholining o‘sishi; 2) kapitalning o‘sishi; 3) ishlab chiqarish 
metodlarining yaxshilanishi; 4) sanoat korxonalari shaklining 
o‘zgarishi; 5) nisbatan past unumli korxonalar o‘rniga nisbatan yuqori 
unumli korxonalarning yashovchanligi va boshqalar. Xatto har bir omil 
o‘zicha jamiyatni dinamik holatda saqlashi va ijtimoiy tarkibga ta’sir 
etish qudratiga ega bo‘lar ekan. 
Klarkning 
yuqoridagi 
metodologik 
g‘oyalari 
keynchalik 
N.Kondratev (Rossiya), Y.Shumpeter va boshqa olimlar tomonidan 
to‘ldirilgan. 
Klark tadqiqotida “eng yuqori unumdorlik qonuni” muhimdir. Bu 
qonun erkin raqobat sharoitida, iqtisodiy muvozanatli holatda amal 
qiladi. Ishlab chiqarish omillari eng yuqori samaradorlikka ega bo‘lgan 
sharoitda unumdorlikning pasayib borishi masalasi marjinal tamoyilga 
asoslangan deydi. Kapital bilan ta’minlanganlik o‘zgarmas deb olingan 
taqdirda, mehnatning unumdorligi har bir yangi ishga jalb etilgan xodim 
bilan pasayib boradi va aksincha. Xodimlar soni o‘zgarmas bo‘lgan 
holatda mehnatning eng yuqori unumdorligi faqat kapital bilan 
ta’minlanganlikda o‘sishi mumkin bo‘ladi. 
Qimmatni taqsimlanishidagi hissalar oxirgi unumdorlikka bog‘liq 
bo‘ladi, ya’ni foiz kapitalning so‘nggi o‘sishidan hosil bo‘lgan mahsulot 
bilan aniqlanadi, ish haqi esa mehnatning oxirgi ish haqining oshishidan 
hosil bo‘lgan daromad bilan belgilanadi.