Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

ga yaxshi, sog‘lom urug‘lar sepishdan ortiq 
savob ish yo‘q
…» deyilib, xalq xo‘jaligi sohasida dehqonchilikning 
muhim ahamiyat kasb etishi ko‘rsatib beriladi. «
Olam go‘zalligi 
dehqondan, dehqonchilikdan, kimki yerga urug‘ qadabdiki, u odamiylikka 
iymon keltiradi, yagona shu yo‘lgina haqiqat bo‘lib, qolgani sarobdir
», – 
deyiladi unda. Qo‘riq va bo‘z yerlarni o‘zlashtirish, uni jamoa o‘rtasida 
adolatli taqsimlash eng savobli ishlardan hisoblangan. Asarda oziq-ovqat 
tayyorlash, uy hayvonlarini va chorva mollarini ko‘paytirishga ham 
alohida e’tibor berilgan. 
Yaxshi ishlarni amalga oshirish kuchli hokimiyat bilan bo‘lishi qayd 
etiladi. Kitobda yozilishicha, hayvonlarni o‘g‘irlash yoki tortib olishdan, 
turar joylarni xonavayron qilishdan asrashga intilish yaxshilik g‘alabasiga 
olib keladi. Ana shu qoidalarga amal qilganlar yaylovlar bo‘ylab erkin 
harakatlanishiga va’da beriladi, chunki tabiiy yaylovlar cheklangan 
sharoitda bu “erkin harakat” ta’minoti muhimdir. Aks holda, o‘zaro 
to‘qnashuv va urushlar ro‘y berishi mumkin. 
Ma’lum qonun-qoidalarga bo‘ysunish kuchli hokimiyat va mo‘tadillik 
bilan bog‘liq edi. O‘zaro shartnomalarga bekamu ko‘st amal qilish 
zarurligi, ayniqsa o‘zaro moddiy yordam berish kerakligi targ‘ib etiladi. 
33
Razzoqov A.. Iqtisodiy tafakkur sarchashmalari. – T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2011, 20-21-b. 

---

35 
“Avesto” ma’lumotlariga qarab, shu davrda jamiyatdagi ijtimoiy 
vaziyatni bilib olish mumkin. Bu davrda urug‘ jamoasi yemirilib, dastlabki 
sinflar paydo bo‘lganligi ayondir, ular kohinlar, harbiylar, chorvadorlar va 
hunarmandlardan iborat bo‘lgan. Aholi ko‘proq ko‘chmanchilik asosida 
kun kechirgan. Ekstentiv, ya’ni o‘tloq maydonlarini kengaytirishga 
asoslangan chorvachilik yetakchi edi. 
«Avesto»da yer, suv, havoni bulg‘ash, ifloslantirish og‘ir gunoh 
hisoblanadi. Bunday ibratli tasdiqlash bugungi avlodlarni ham tabiatga, 
atrof-muhitga aslo vahshiyona munosabatda bo‘lmaslikka chorlaydi. 
Kitobda ijtimoiy-iqtisodiy muammolar aks ettirilgan holda 
shunday deyiladi: 
«yomon ovqatlangan xalq na yaxshi, kuchli 
ishlovchilarga va na sog‘lom baquvvat bolalarga ega bo‘ladi… Yomon 
ovqatlanishdan odob-axloq ham aynib ketadi. Agar non mo‘l-ko‘l 
bo‘lsa, muqaddas so‘zlar ham yaxshi qabul qilinadi»
. Bu yerda biz 
sog‘lom avlod to‘g‘risida, iqtisodiy va madaniy, ma’naviy yuksalish 
o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik mavjudligi to‘g‘risida fikr yuritilganligini 
ko‘ramiz
34
. Yoki boshqa manbada keltirilganidek, barkamol hayot tarzi 
quyidagicha talqin etilgan. Yerdan shunday joyni topish yoki yaratish 
kerakki, u joyda ko‘p ovqat pishirilsin, doim katta bo‘lak go‘sht tegsin, 
otlar pishqirib tursin, ot-arava g‘ildiraklari jarangi chiqsin, qamchi doim 
ko‘tarilib, ovozi chiqib tursin, ziravorlar yetarlicha g‘amlangan bo‘lsin, 
xushbo‘y hidlar arimasin, yaxshi hayot uchun kerakli barcha narsalar 
ko‘p miqdorda saqlanadigan omborlar bo‘lsin
35
. 
Shu bilan birga, “Avesto”da turli tabiiy ofatlarga qarshi oziq- 
ovqatlar zaxirasi barpo etish qo‘llab-quvvatlanadi. “Avesto”da, xususan, 
chorvadorlar hamkori Yim to‘g‘risidagi afsonada “oltin asr”dagi mol-
ko‘lligi haqida fikr yuritiladi. Yimning xizmati ulug‘lanadi, chunki u 
kuchli sovuq, qor va suv to‘fonidan hayvonlar va odamlarni qutqarish 
uchun “varu” (qo‘rg‘on) qurdirib, unga suv o‘tkazadi, mayda va yirik 
mollar, odamlar, it, qush, barcha o‘simliklar urug‘i va yonib porlab 
turgan olovni keltiradi. Odamlar uchun turar joy, hayvonlar uchun 
molxonalar quradi. 
“Avesto”ning yana bir naski – Videvdot bo‘lib, nisbatan keyingi 
davr voqealarini aks ettiradi. Unda asosan dehqonchilik va dehqon 
34
Egamov E., Allaberganov Z. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi . Ma’ruzalar matni. –T.: “IQTISOD- 
MOLIYA”, 2010, 9 b. 
35
A.Razzoqov. Iqtisodiy tafakkur sarchashmalari. –T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2011, 21–22-betlar. 

---

36 
mehnati ulug‘langan. Endilikda ko‘proq ekin ekiladigan, don, o‘t, 
mevali ekinlar o‘stiriladigan, suvsiz joylar sug‘oriladigan, suvi ortiqcha 
yerlar esa quritiladigan joylar maqtaladi, hatto yerlardan ko‘p go‘ng 
solinishi, buning uchun esa ko‘proq kichik va katta qoramollar boqish 
tavsiya etiladi. Bu tavsiyalarda juda katta tabiiy mantiq borligi ko‘rinib 
turibdi. Aholi qunt bilan don yetishtirishga da’vat etiladi, hatto 
g‘allakorlar e’tiqodini mustahkamlovchilar, deya talqin etiladi. 
“Dehqonchiliksiz mo‘l-ko‘lchilik yo‘q” degan aqida ilgari suriladi. 
Zardushtiylik qashshoqlikni yo‘qotish yoki unga yo‘liqmaslik 
uchun ziroatchilikni rivojlantirish, ya’ni yerlarni ochish bo‘yicha faol 
siyosat olib borish kerakligini uqtiradi. Ammo, inson yerni tashlasa, 
unga qaramay qo‘ysa, unday odam o‘zgalar eshigi oldida turgan doimiy 
gadoyga aylanadi, deyilgan bu kitobda
36
. 
Bu noyob kitobda patriarxal urug‘ jamoasi haqida, uning tugatilishi 
davrida iqtisodiy tengsizlik, sinfiy tabaqalanish haqida qimmatli 
ma’lumotlar beriladi. Demak, «Avesto» miloddan avvalgi IX–VII asrlar 
ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy, ma’naviy hayot haqida g‘oyat 
muhim ma’lumotlar beruvchi bebaho obida, xalqimizning merosiy 
boyligidir.