Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

3.4.
 
IBN XOLDUNNING IQTISODIY QARASHLARI 
 
Iqtisodiy fikrlarning rivojlanishida arab mutafakkiri Ibn Xoldun- 
ning (1332–1405) hissasi benihoya katta. U Tunisda zodagonlar oilasida 
tug‘ilgan. Uning asosiy asari 
«Kitob-ul-ibar» («Ibratli misollar 
kitobi»-1370-y.)
47
. 
Ibn Xoldun ijtimoiy rivojlanishning umumiy qonuniyatlarini 
ko‘rsatib berishga harakat qildi. Uning fikricha, tarixiy jarayon asosini 
kishilik jamiyatining rivojlanishi tashkil etadi. Dastlab odamlar yovvoyi 
holatda bo‘lgan. Keyinchalik kishilik jamiyati tabiat dunyosidan ajralib 
chiqqach, o‘z rivojlanishida ikki bosqichni bosib o‘tadi: 
«primitiv» 
va 
«sivilizatsiya»
. Ularning biri ikkinchisidan 
«odamlar yashash vositalarini qanday topa olishi» bilan ajralib turadi. 
Birinchi bosqichda odamlar, asosan, dehqonchilik va chorvachilik bilan 
shug‘ullangan bo‘lsalar, ikkinchi bosqichda, olimning fikricha, ularga 
hunarmandchilik, savdo, ilm va san’at qo‘shiladi. Iqtisodiyotning barcha 
tarmoqlarining muvaffaqiyatli rivojlanishi xalq boyligini bir 
necha bor ko‘paytirish, har bir kishining mo‘l-
ko‘llikka erishish imkonini beradi. Ammo 
ortiqcha moddiy boylik ishlab chiqarish
imkoniyatini 
beruvchi 
sivilizatsiyaga o‘tish, olimning ta’kidlashicha, 
umumiy, ijtimoiy va mulkiy tenglik kelib 
chiqqanini, jamiyatning tabaqalarga bo‘linishi 
zarurligi tugaganini bildirmaydi. 
Ibn Xoldunning ko‘rsatib berishicha, 
fuqarolarni hayotiy zarur buyumlar va zeb-ziynat buyumlari bilan yoki 
uning atamasi bo‘yicha 
«zarur» 
va 
«zarur bo‘lmagan» 
buyumlar bilan 
ta’minlash, eng avvalo, shahar aholisining zichligiga bog‘liq. Shahar 
aholisining zichligi uning rivojlangan yoki rivojlanmaganligining 
ramziy belgisi 
hisoblangan. Shuning uchun agar shahar rivojlangan 
bo‘lsa, unda «zarur» va «zarur bo‘lmagan» buyumlar yetarli bo‘ladi; 
bunda: birinchisining bahosi (dehqonchilikda shaharliklar ham 
ishtirok etganligi tufayli) pasayib boradi, ikkinchining esa (zeb-
ziynat buyumlariga talabning keskin 
47
Раззоқов А., Ташматов Ш., Ўрмонов Н. Иқтисодий таълимотлар тарихи.–Т.: “IQTISOD- 
MOLIYA”, 2007. 29-b. 

---

70 
o‘sishi sababli) bahosi oshib boradi. Aksincha, shahar aholisining 
kamligi natijasida uning rivojlanmay qolishi barcha moddiy 
boyliklarning yetishmasligini va qimmatchilikni keltirib chiqaradi. 
Shu bilan birga, mutafakkirning ta’kidlashicha, soliq qancha past 
bo‘lsa, har qanday shaharning, bir butun jamiyatning ravnaqi shuncha 
yaxshi bo‘ladi. U: “Bozor bahosi shakllanishining bir qancha 
qonuniyatlarini ta’riflab, soliqlar va har xil yig‘imlar tovar 
qiymatining oshishiga olib keluvchi omil hisoblanadi”, – deb ko‘rsatib 
berdi. Ibn Xoldun bozorning rag‘batlantiruvchi ahamiyatini bilgan: 
bozor mexanizmi ishlab chiqaruvchilarni mehnat unumdorligini 
oshirishga va mahsulot sifatini yaxshilashga majbur etadi. 
Ibn Xoldun pulni xo‘jalik hayotining muhim unsuri deb 
hisobladi va pul vazifasini xudo tomonidan yaratilgan metallar ichida 
– oltin va kumush bajarishini ma‘qulladi. Uning fikricha, pul «barcha 
sotib olinadigan» buyumlardagi inson mehnatining miqdoriy 
mazmunini aks ettiradi. U