Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

«Mahbub-ul-qulub» (1500.) 
asarida mamla- 
katdagi ijtimoiy guruhlarning jamiyatda tutgan o‘rnini ko‘rsatib 
berishga harakat qiladi. Uning fikricha, dehqonlar, hunarmandlar va 
chet el bilan aloqasi bor savdogarlar jamiyatda moddiy boylik 
yetishtirishda, yaratishda va mamlakatning boyligini ko‘paytirishda 
muhim o‘rin tutadi. Navoiy dehqon va uning ishlab chiqarishdagi 
ahamiyati to‘g‘risida quyidagi fikrlarni bildiradi: 
«Don sochuvchi 
dehqon yerni yorish bilan rizq yo‘lini ochuvchidir»
. Shu bilan birga, 
u dehqon mehnatini ulug‘lab, uning moddiy boylik yaratishdagi xatti-
harakatini quyidagicha tasvirlab berdi: 
Har ne qilsalar harakat, 
Xalqqa ham yetar ovqat ham barakat. 
Navoiy ijtimoiy hayotga odamlarning birgalikdagi faoliyati 
sifatida qaraydi. Uning fikriga ko‘ra, 
kishi yakka holda hech narsa 
ishlab chiqara olmaydi
. U biron narsani ishlab chiqarish uchun boshqa 
ishlab chiqaruvchilar bilan munosabatda bo‘lishi kerak. Masalan, 
dehqonga mehnat qurollari zarur bo‘lsa, hunarmandlarga non kerak; 
dehqonga ham, chorvadorga ham hunarmandchilik va attorlik 
mahsulotlari zarur. Dehqon mehnatining mahsulini novvoy, unfurush, 
qo‘shchi va o‘roqchi, mashoqchi va boshqalar orziqib kutadi. Shu 
bilan birga, dehqon ham hunarmandning, chorvadorning va 
boshqalarning mehnat mahsulotiga muhtoj. Ularsiz u hech narsa ishlab 
chiqara olmaydi. Navoiy fikricha, dehqon o‘z mehnati bilan o‘z 
ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan mahsulot miqdoridan ko‘ra ko‘proq 
ishlab chiqarib, jamiyat va uning ishlab chiqarishda ishtirok 
etmaydigan boshqa qismlarini ham moddiy ne’matlar bilan 
ta’minlaydi. Uning mana shu fikri fiziokratlarning “qo‘shimcha 
mahsulot faqat qishloq xo‘jaligida yaratiladi” degan fikriga mos 
tushadi. Navoiy “qishloq xo‘jaligining rivojlanishi mamlakat 
qudratini oshirishda katta ahamiyat kasb etadi” degan ilg‘or fikrni 
ilgari suradi. Bu fikr o‘sha davr, ya’ni feodalizm rivojlangan, uning 
negizini dehqonchilik tashkil qilgan bir davrda to‘g‘ri fikr bo‘lib 
qolmaygina, balki tarixiy haqiqat hamdir. 
Navoiy jamiyatda muhim tabaqa hisoblangan savdogarlarning 
o‘zini ham ikki guruhga bo‘ladi. Birinchi guruh chet el bilan savdo 
aloqalarini olib boruvchi savdogarlar. Ikkinchi guruh mamlakat 

---

119 
ichkarisidagi olib sotarlar. Olib sotarlarga nisbatan salbiy 
munosabatda bo‘lgan. Uning fikricha, olib sotarlar 
«o‘ziga foyda va 
boshqalarga qaxat istovchi ... arzon olib qimmat sotish»
, ya’ni 
xalqning zarari hisobiga foyda ko‘ruvchilardir. 
Savdogarning asosiy maqsadi foyda olishdir. Biri yuz, bo‘zi shoyi 
bo‘lishga intiladi. Bu yerda savdogar Navoiyning “Xotami Toyiy” 
asaridagi o‘tin teruvchi cholga qarama-qarshidir. Chol kuni bilan 
mehnat qilib, o‘tin teradi va uni bozorga olib borib, sotadi. Bu joyda 
“tovar-pul-tovar” jarayoni kechadi. O‘tinchi cholning ayriboshlashdan 
ko‘zlangan maqsadi iste’mol qiymatidir. Bundan tashqari, 
ayriboshlash qiymati ham mavjud. Navoiyning nazarida, savdogarning 
molni sotib olishdan maqsadi uni yanada qimmatroq sotishdir. Demak, 
shoirning fikricha, kapitalning dastlabki shakllaridan biri mavjud 
bo‘lgan. 
Agar klassik maktab vakillari muomala sohasida boylik 
yaratilmaydi, deb hisoblagan bo‘lsalar, mutafakkir Navoiy fikricha, 
muomala, ya’ni odilona savdo sohasida ham o‘zaro foydali faoliyat 
ro‘y beradi
91
. 
Navoiy intellektual mehnatni, ya’ni olimlar va boshqa shu 
kabilarning mehnatini jamiyat uchun zarur deb ko‘rsatib berdi va 
ularni o‘z mas’uliyat va burchlarini sezishga chaqirdi. 
Alisher Navoiy o‘z asarlarida iqtisodiyotning ravnaqi inson 
ma’naviyatining kamoloti bilan uyg‘unligini takror-takror qayd 
etganlar. Jumladan, mamlakat obodligi va el farovonligini yuksak 
ma’naviyat bilan quyidagicha bog‘lagan: 
To hirs-u havas xirmoni barbod o‘lmas, 
To nafs-u havo qasri baraftod o‘lmas, 
To jabr-zulm jonga bedod o‘lmas, 
El shod o‘lmas, mamlakat obod o‘lmas
92
. 
91
A.Razzoqov. Iqtisodiy tafakkur sarchashmalari. –T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2011, 154–155-betlar 
92
А.Раззоқов, Ш.Тaшматов, Н.Ўрмонов. Иқтисодий таълимотлар тарихи. –Т.: “IQTISOD- 
MOLIYA” 2007, 51-б. 

---

120