Navoiy kon-metallurgiya kombinati

4.Didaktik ta’lim nazariyasi. Didaktika (ta’lim nazariyasi: yunoncha “didaktikos” о‘rgatuvchi,“didasko” esa о‘rganuvchi) ta’limning nazariy jihatlari (ta’lim jarayonining mohiyati, tamoyillari, qonuniyatlari, о‘qituvchi va о‘quvchi faoliyati mazmuni, ta’lim maqsadi, shakl, metod, vositalari, natijasi, ta’lim jarayonini takomillashtirish yо‘llari va hokazo muammolar)ni о‘rganuvchi fan.
Bu so’z 1613 yili Germaniyada nemis pedagogi Volfgang Ratke (1571- 1635 yillar) tomonidan kiritildi. Bu tushunchani shunga uxshash usulda buyuk chex pedagogi Yan Amos
Komenskiy (1592-1670 yillar) “Buyuk didaktika” nomli mashxur asarida tilga oladi. Lekin
Komenskiy “didaktika bu fakat ta`limgina emas, balki tarbiyalash xam”, deb ta`kidlaydi. Mazkur asarda olim ta`lim nazariyasining muxim masalalari: ta`lim mazmuni, ta`limning ko’rgazmaliligi, ketma-ketligi kabi tamoyillari, sinf-dars tizimi borasida so’z yuritadi va tarbiya jarayonini ularning yaxlitligi va birligi asosida urganadi. Ikki faoliyatning xar birining moxiyatini aniq bayon etish uchun didaktika (ta`lim nazariyasi) va tarbiya nazariyasini ajratib ko’rsatadilar. Xozirgi davrda didaktika uqitishning mazmuni, metodlari va tashkiliy shakllarini ilmiy asoslab beruvchi pedagogika soxasi sifatida tushuniladi. Umumiy didaktikadan tashkari xususiy didaktikalar yoki aloxida fanlar buyicha ta`lim metodikasi deb ataluvchi didaktikalar xam mavjud. Ularning mazmuni ta`limning ma`lum boskichlarida u yoki bu fanlarni urganish va ta`lim berishning nazariy asoslarini belgilaydi. Xar bir uqituvchi didaktika asoslarini puxta bilishi va ularga tayangan xolda faoliyatni tashkil etishi zarur.
Didaktikada “idrok etish”, “uzlashtirishi”, “maxorat”, “rivojlanish” va boshkalar
(psixologiya) xamda “boshkarish”, “kayta aloka” (kibernetika) kabi turdosh fanlarga xos bulgan tushunchalar xam kullaniladi.
Didaktik nazariya (konsepsiya)lar va ularning falsafiy asoslari. Ta`lim jarayoni psixologik-pedagogik konsepsiyalar (ular aksariyat xollarda didaktik tizimlar xam deb ataladi) asosida tashkil etiladi. Didaktik tizim (yunoncha «systema» – yaxlit kismlardan tashkil topgan, birlashtirish) – ma`lum mezonlari asosida ta`lim jarayoning yaxlit xolatini belgilash, ajratib kursatish demakdir. U ta`limning maksadi, tamoyillari, mazmuni, shakli, metod va vositalarining birligi asosida tashkil etilgan tuzilmalarning ichki yaxlitligini ifodalaydi. Tadkikotchilar mavjud didaktik konsepsiya (tizim)larni umumlashtirib kuyidagi guruxlarga ajratadilar:
1)an`anaviy;
2) progressiv; 3) zamonaviy.
Didaktika (ta’lim nazariyasi)ning predmeti о‘qitish (о‘qituvchi faoliyati) va bilim olish (о‘quvchining о‘rganish faoliyati)ning о‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligi jihatlarini о‘rganishdan iborat
Didaktikaning vazifalari quyidagilardan iborat:

1. 
   Ta’lim jarayonlari va ularni amalga oshirish shartlarini ta’riflash va tushuntirish;
   
2. 
   Ta’lim jarayonini yanada mukammal tashkil etish, ta’lim tizimlari va texnologiyalarini ishlab chiqish;
   
3. 
   Ta’lim jarayoni uchun xos bо‘lgan umumiy qonuniyatlarni aniqlash, omillarini tahlil qilish va ta’riflash;
   

Didaktikaning asosiy vazifasi yosh avlodni ilmiy bilimlar,ko‘nikma va malakaiar tizimi bilan qurollantirishdan iborat.Bularning barchasi o‘qituvchining ta ’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi vazifalarini amalga oshirishida o ‘z aksini topmog‘i lozim. Ta’lim jarayonida o'qituvchi o'zta'lim oluvchilariga qo’lga kiritilgan bilimlarni o ‘rgatadi. 0‘quv faoliyatida ularni ko‘nikma va malakaiar bilan qurollantiradi. Shu bilan bir paytda u ta’lim oluvchilarda dunyoqarash va axloçj me’yorlarini hosil qiladi, qiziqish va qobiliyatlarni shakllantiradi, uiarning bilish faolligini oshiradi. 0 ‘qituvchining faoliyati ta’lim oluvchi shaxsining maqsadga muvofiq shakllanishiga katta imkoniyatlar ochib beradi. Yanada aniq qilib aytsak, butun o ‘quv jarayonini rejalashtiradi, ushbu jarayonda ta’lim oluvchilar bilan birgalikdagi faoliyatni tashkil etadi. Ta’lim oluvchilarga qiyinchiliklar ni yengib o ‘tishda yordam beradi hamda uiarning bilimlarini va butun ta’lim jarayonini tashxis qiladi. 0 ‘z navbatida, ta’lim oluvchilarning faoliyati o ‘quv jarayonida o ‘rganishga, bilim, ko‘nikma hamda malakalarni egallashga, o‘zini jamiyatga foydali faoliyatga tayyorlashga yo‘naltiradi. Ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilarning faoliyati ko‘p qirrali yo‘nalgan harakatni ifodalavdi va bu harakat bilishga doir vazifalarni hal qilishda ularga katta yordam beradi.Didaktikaning asosiy tushunchalariga ta’lim, jarayoni, ta’lim tamoyillari, ta’lim metodlari, ta’lim shakllari, ta’lim vositalari, bilim, ko‘nikma, malaka, o ‘qitish, o‘qish va shu kabilar kiradi.Ta’lim - ta’lim oluvchiga maxsus tayyorlangan mutaxassislar yordamida bilim berish va ulardagi ko‘nikma hamda maiakalarni shakllantirish jarayoni bo‘lib, kishining shaxs sifatida hayotga va mehnatga ongli ravishda tayyorlash vositasi.Ta’limning boshlang'ich (dastlabki) vazifasi ta’lim oluvehini o'qitishdan iborat. Shuning bilan birga oila, ishlab chiqarish va boshqa sohalarga ma’lumot berish vazifasini bajaradi.Ta’lim berish- ta’lim oluvchining intellektuai salohiyatini yuksaltirishga qaratilgan pedagogik faoliyati bo‘lib, insonning aqliy fao- liyatini rivojlantirish jarayonidir. Ta’lim berish ta’lim oluvchilarning o‘qish - o‘qitish jarayonining mazmun-mohiyatini ongli ravishda anglab yetishlari orqali amalga oshiriladi.
Didaktikaning asosiy kategoriyalari quyidagilardan iborat:
Bilim shaxsning ongida tushunchalar, sxemalar, ma’lum obrazlar kо‘rinishida aks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma’lumotlar majmui.
Kо‘nikma olingan bilimlarga asoslanib qо‘yilgan vazifalar va shartlarga binoan bajariladigan harakatlar yig‘indisi.
Malaka ongli xatti-harakatning avtomatlashtirilgan tarkibiy qismi.
Ta’lim jarayoni о‘qituvchi va о‘quvchilar о‘rtasida tashkil etiluvchi hamda ilmiy bilimlarni о‘zlashtirishga yо‘naltirilgan pedagogik jarayon.
Ma’lum sharoitda muayyan fanlar bо‘yicha о‘zlashtirilishi nazarda tutilgan ilmiy bilimlar, shuningdek, shaxsning aqliy va jismoniy qobiliyatini har tomonlama rivojlantirish, dunyoqarashi, odobi, xulqi, ijtimoiy hayot va mehnatga tayyorlik darajasini shakllantirish jarayonining mohiyati.
Ta’lim tizimi yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish yо‘lida davlat tamoyillari asosida faoliyat yuritayotgan barcha turdagi о‘quv-tarbiya muassasalari majmui.
Ta’lim jarayonining ta’lim berish funksiyasi о‘quvchilarda bilim, kо‘nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat.
Ta’limning rivojlantiruvchi funksiyasi ta’lim jarayonida bilimlarni о‘zlashtirish jarayonida о‘quvchining rivojlanishi sodir bо‘lishini ifodalaydi.
Ta’limning tarbiyalash funksiyasi turli ijtimoiy tuzum hamda sharoitda ham yaqqol namoyon bо‘lib, ta’lim mazmuni, shakli va metodlarining mohiyati bilan belgilanadi va о‘qituvchi hamda о‘quvchilar о‘rtasidagi munosabatlarni tashkil etish jarayonida yetakchi о‘rin tutadi.