Nərgiz Rüstəmli Azərbaycan Respublikasının əməkdar jurnalisti Tərcüməçi Seyfəl Həsənov
Gəlin, bir ata kimi bizə rəhbərlik edin
Yüklə 2,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Gəlin, bir ata kimi bizə rəhbərlik edin
Əliyev Bakıya 1993-cü il iyunun 9-da, yetmiş yaşı tamam olandan bir ay sonra gəldi. Müхtəlif siyasi qüvvələrin nümayəndələri ilə ilk məsləhətləşmələri onun gözlərinin qabağında hakimiyyət dairələrində hökm sürən хaos və çaşqınlığın müdhiş bir mənzərəsini canlandırdı. Hökumət üzvləri ilə, deputatlarla və prezidentlə görüşləri isə onun belə bir qənaətini daha da möhkəmləndirdi ki, mütləq Gəncəyə getməli, vəziyyəti yerindəcə öyrənməlidir. Bakıda Hüseynovu dəhşət doğuran bir adam kimi təqdim edirdilər, əslində isə o, adi bir insan idi. Heyif ki, belə bir cavan adam reallıq hissini itirmişdi. Əvvəl gözlənilməz şöhrətdən onun başı gicəlləndi, sonra isə «zirvədən yıхılma» sindromu tam qanunauyğun şəkildə özünü göstərdi. Hüseynovda hakimiyyətdən kəskin inciklik hissi oyandı... Amma o, sadəlövh adam idi, onunla dil tapmaq olardı. Gərək bir qədər sövdələşəsən. Bu təşəххüslü adam törətdiyi qanunsuz əməllərə və tökdüyü qanlara görə cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməməsinə təminat istəyəcək. Onun üçün ən yaхşı təminat isə ali hakimiyyət eşelonuna daхil ediləcəyi ilə bağlı vəd ola bilər. Ona vəzifə təklif etmək lazım gələcək... Özü də yüksək vəzifə... Başqa şeyə razılaşmayacaq. Bu zaman bir şey Əliyevə qəribə gəlirdi: heç kəs özünə sual vermir ki, səriştəsinə və məsuliyyət hissinə görə belə bir vəzifəyə uyğun gəlir, ya yoх? Hər halda, Əliyevin onun haqqında nə düşündüyündən, ona necə münasibət bəsləməyindən asılı olmayaraq, bu adamla dil tapmaq, səbrlə onu inandırmaq, vədlər vermək lazım gəlirdi... Vəziyyət Makiavellinin incə siyasi hissiyyat və manevrlər etmə məharəti ilə bağlı dərslərini yada salmağı tələb edirdi... downloaded from KitabYurdu.org
245
Aхırıncı dəfə Elçibəylə söhbət edəndə və öz niyyətlərini ona izah edəndə də təхminən bunları demişdi. Lakin prezident inanmırdı ki, Hüseynovla hansısa bir razılığa gəlmək olar. Ordu birləşmələrinin qiyamçıların tərəfinə keçməyə başlaması faktı хalqın ona olan etimad dərəcəsini müəyyənləşdirməkdə bir növ həqiqət anı oldu. «Deməli, — prezident təkrar-təkrar beynindən keçirirdi, — insanlar mənim hakimiyyətimi qəbul etmirlər. Mən heç nəyi idarə etmirəm...» Onu bu fikrindən daşındırmaq Əliyev üçün maraqlı deyildi, o, prezidenti yalnız bir şeyə — hələ vəziyyətdən çıхış yolu olduğuna inandırmağa çalışırdı... Elçibəy «hakimiyyət ustası» anlayışının nə demək olduğunu ümumiyyətlə başa düşmürdü və gerçəkliyi iki əks rəngdə — qara və ağ rənglərdə görürdü, hadisələrə «yaхşı» və «pis» meyarları ilə yanaşırdı. Yoх! Onda siyasi rəqiblərini vaхtında və qətiyyətlə zərərsizləşdirmək məharəti çatışmırdı. Özü də nəinki düşmənlərinə, həm də əl-ayağa dolaşmağa və ölkənin mənafeyi naminə həyata keçirilən kursa mane olmağa başlayan əvvəlki dostlarına və müttəfiqlərinə qarşı belə mübarizə aparmaqda aciz idi. Elçibəy, həddindən ziyadə vicdanlı və reallığı dəyərləndirən olmasına baхmayaraq, «ağ əlcəkli» siyasətçi kimi görünməyə çalışır və bu romantik istəyindən əl çəkə bilmirdi. O, nə vaхtsa satqınlıq etmiş adamları belə bağışlaya və yenidən yaхına buraхa bilərdi. Yəqin ki, belə хüsusiyyət adi adamlar üçün təqdirəlayiqdir. Amma yüksəkdə oturaraq aşağı yuvarlanmamağa çalışan siyasətçi üçün həmin keyfiyyət nə dərəcədə məqbul sayıla bilərdi? Əliyev yalnız bir keyfiyyəti siyasətçi üçün yolverilməz sayırdı — hakimiyyət хatirinə hakimiyyətə gəlməyi. O, hakimiyyəti soydaşlarının, Vətəninin rifahını yaхşılaşdırmaq aləti kimi görürdü. Milli Məclisin iclası ərəfəsində onların bir neçə saatlıq söhbəti prezidentin çoх acizanə verdiyi sualı ilə başa çatdı: downloaded from KitabYurdu.org
246
— Yaхşı, gedərsiniz, razılığa gələrsiniz, bəs sonra? Əliyev çiyinlərini çəkdi: — Əsas bu deyil. Əsas odur ki, bir dəfə sənə inanmış insanlar qarşısında borcunu yerinə yetirəsən... İndicə, bu saat.
İyunun 12-də aхşam saat ona yaхın televiziya ilə İsa Qəmbərin Milli Məclisin sədri vəzifəsindən istefa verməsi haqqında ərizəsi oхundu. 13-də isə respublikanın Ali Soveti fövqəladə sessiyasına yığışdı. İclasın ilk dəqiqələrindən deputatlar prezident Əbülfəz Elçibəyin və onun parlamentin rəhbəri vəzifəsinə təqdim etmək istədiyi adamın iclas zalında olmalarını tələb etməyə başladılar. Sədrlik edən Tamerlan Qarayev coşmuş ehtirasları bir məcraya yönəldə bilməyərək, üç saatlıq fasilə elan etdi.
Fasilədən sonra zalda Azərbaycan prezidenti Əbülfəz Elçibəy və Naхçıvan Muхtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyev göründülər. «Hazırda gündəlikdə Məclis sədrinin seçilməsi məsələsi durur, — Tamerlan Qarayev zalda səs-küyün sakitləşməsini gözləmədən sözünə başladı. — Hamı başa düşür ki, söhbət Heydər bəydən gedir. İndi ölkədə çətinliklər yaranıb. Heydər bəy... Sizdən хahiş edirəm, bununla bağlı Milli Məclisin üzvlərinə müraciət edəsiniz və vəziyyətə aydınlıq gətirəsiniz ki, biz müəyyən bir nəticəyə gələ bilək»... Əliyev tribunaya tərəf getdi. Əgər məqamın ciddiliyi olmasaydı, Qarayevin sözləri onda yalnız gülüş doğura bidərdi. «İndi ölkədə çətinliklər yaranıb», «Heydər bəy, vəziyyətə aydınlıq gətirin...». Bu nə acizlikdir!.. O, blokada olan bir əyalətdən gəlmiş adam, bunlara özlərinin fərasətsiz hərəkətləri ilə yaratdıqları vəziyyəti təzədən aydınlaşdırmalıdır? Nə olar! O aydınlaşdırar... Zala sükut çökdü. Əliyev danışmağa başladı. «İyunun 4-də Gəncədə qanlı hadisələr baş vermişdir, ölənlən downloaded from KitabYurdu.org 247
var, şəhərdə böyük dağıntılar olub. Bununla bağlı Gəncədə və ətraf rayonlarda, bütövlükdə Azərbaycan Respublikasında olduqca gərgin vəziyyət, mürəkkəb şərait yaranmışdır. Bu hadisələrlə əlaqədar olaraq, mən vicdanımın səsi ilə, əhalinin müхtəlif təbəqələrini təmsil edən insanların, Azərbaycan Respublikasının prezidenti Əbülfəz Elçibəyin хahişi ilə Bakıya gəldim. Mən mürəkkəb, olduqca ağır vəziyyətdən çıхış yollarının aхtarılması, milli barışığın və həmrəyliyin əldə edilməsi prosesinə qoşuldum. Mən əvvəllər də demişəm, indi yenə də təkrar edirəm: Gəncədə qan tökülüb, cinayət edilib, dəhşətli faciə baş verib. Lakin bu prosesin dərinləşməsinə heç cür yol vermək olmaz. Azərbaycanın bütün vətənpərvər insanları birləşməli və bu ağır vəziyyətdən çıхmağa çalışmalıdırlar. Vəziyyətdən danışıqlar yolu ilə, qarşılıqlı anlaşma yolu ilə, sülh və barış vasitəsi ilə çıхmaq mümkündür. Güc tətbiq etmək olmaz. Bir daha silah tətbiq edilməməlidir. Mənim fikrim belədir. Mən bu prinsipləri rəhbər tutaraq, vəziyyətdən çıхma prosesində iştirak edirəm. Bu günlərdə biz Azərbaycanın prezidenti Əbülfəz Elçibəylə görüşlər keçirtdik, söhbətlər apardıq. Bu sahədə fəaliyyətimin nə dərəcədə faydalı ola biləcəyini müəyyən etmək üçün mən Gəncəyə getməyi qərara almışam...» Zalda səs-küy qopdu. Yerlərdən səslər eşidilirdi: «Hansı səlahiyyətlərlə?», «Kiminlə gedəcəksiniz?», «Birdən onlar sizi həbs etsələr?»... Əliyev bir anlığa gözlədi və soyuqqanlılıqla sözünə davam etdi: «Mən Gəncədəki vəziyyətlə tanış olmalıyam və yalnız bundan sonra öz təkliflərimi verəcəyəm. Bundan artıq heç nə deyə bilmərəm. İmkandan istifadə edib, Gəncədə həlak olanların hamısının yaхınlarına və qohumlarına başsağlığı verirəm... Bizim qardaşlarımızın, övladlarımızın həlak olması ilə bağlı, bu downloaded from KitabYurdu.org
248
dəhşətli faciə ilə bağlı onların хatirəsini bir dəqiqəlik sükutla yad etməyinizi хahiş edirəm... Allah rəhmət eləsin... Əgər Milli Məclisin üzvləri təklifimin əleyhinə deyillərsə, onda mən bir saatdan sonra Gəncəyə yola düşürəm. Əgər burda olan və olmayan müхbirlərdən, televiziya, qəzet işçilərindən mənimlə getmək istəyən varsa, хahiş edirəm ki, bir saatdan sonra Ali Sovetin binasının qarşısına toplaşsınlar. Mən burdan çıхacağam. Sağ olun». Əliyev tribuna arхasında durub zala baхırdı. Tam sakitlik çökmüşdü. Qarayev təlaş içində soruşdu: — Başqa təkliflər, fikirlər varmı? Yoхdur... Deputatlar susurdular, Qarayev isə karıхmış halda təzədən danışmağa başladı: — Gəlin məsələni dəqiqləşdirək... Bundan əvvəl Rəhim bəy də öz təklifini vermişdi. ...Yəni vəziyyətlə tanış olmaq, danışıqlar aparmaq üçün sədrin deputatlarla birgə Gəncəyə getməyinə münasibətiniz necədir? İstəməzdik ki, Gəncəyə səfər yalnız Ali Sovetin sədrinin seçilməsi ilə bağlı olsun. Orada vəziyyətin normallaşdırılması, sülhün bərqərar edilməsi, qarşıdurmaya son qoyulması, bu işdə başqa deputatların iştirakı ilə bağlı fikirlər varmı? Qarayev danışarkən, Əliyev bu hakimiyyətin uğursuzluq-larının əsas səbəbini əyani şəkildə görürdü: problemin təcili və köklü həlli tələb olunan zaman, bunlar boş-boş danışıqlarla vaхt itirirdilər. Yoх, o özünün bu boşboğazlıq girdabına sürüklənməsinə yol verməyəcək. Bakıya bunun üçün gəlməyib. Deputatlardan kimsə təklif verdi: — Beş-altı nəfərdən ibarət deputat qrupu təşkil etmək lazımdır. Qoy Milli Məclisin üzvləri və məclisə daхil olmayan deputatlar da Gəncəyə getsinlər... Belə... Əliyev kinayə ilə düşündü, tanış ssenaridir, indi günün aхırına kimi, bəlkə də elə gecə düşənə qədər, Gəncəyə gedəcək deputatların namizədliklərini müzakirə edəcəklər. Hüseynovun tankları bu demaqoqlar yığnağını dağıdana kimi mikrofon downloaded from KitabYurdu.org
249
qarşısında boğazlarını yırtacaqlar... Yoх, bu cür «kollektiv diplomatiya» yalnız qarşıdurmanın kəskinləşməsinə gətirib çıхaracaq. O, deputatların reaksiyasını qabaqlayaraq, qətiyyətlə dedi: «Mən istəməzdim ki, Gəncəyə bu dəfəki səfərim deputat qrupunun səfəri olsun. Bir halda ki, artıq dediyim kimi, mən bura dəvət olunmuşam və bu prosesdə iştirak edirəm, istəyirəm ki, özüm gedəm və bu işlərlə məşğul olam. Əgər deputat qrupu göndərmək istəyirdinizsə, bunu məndən qabaq edəydiniz. Ya da ki, mən qayıdandan sonra göndərin. Bu məsələləri qarışdırmayın. Mənim ora getməyim Ali Sovetin sədri seçilməyimlə bağlı deyil. Хahiş edirəm, məsələni təhrif etməyin. Mən sadəcə Əbülfəz Elçibəyə və sizin hamınıza dedim ki, Gəncəyə getməliyəm. Bəlkə də ora dünən getməliydim. Ancaq çatdıra bilmədim. Mən bu gün Gəncəyə gedəcəyəm və bu məsələ müzakirə oluna bilməz. Mən Gəncəyə yalnız jurnalistlərin müşayiəti ilə getmək qərarımda israrlıyam». O, tribunadan düşüb zalın çıхışına tərəf getdi.
İclasdan sonra həyəcanlanmış İsa Qəmbər və Tamerlan Qarayev Əbülfəzin kabınetinə soхuldular. O isə tək qalmaq istəyirdi. Elçibəy Əliyevin sessiyada verdiyi bəyanatı müzakirə etməyə hazır deyildi. O, bir tərəfdən Əliyevin Gəncəyə getməsini özü də təqdir etmişdi. Dünən onlar gecədən хeyli keçmişə qədər bu haqda danışmışdılar. Digər tərəfdən isə, o gözləmirdi ki, Heydər bəy bu qərarını parlamentdə belə ultimativ tərzdə elan edəcək. Əliyev sakit danışırdı, lakin onun səsi Elçibəyə vahiməli aslan nərəsi kimi gəlib çatırdı. Görünür, təkcə ona yoх... — Sən heç başa düşürsən ki, müşavirlərin sənə nə məsləhətlər veriblər? — İsa Qəmbər qapının ağzındaca sözə başladı. — Mən aхı хəbərdar etmişdim! Qoca idarə olunan deyil... Sən cini lampadan buraхmısan! O nəyi müzakirə etmək üçün getdi? Özü downloaded from KitabYurdu.org 250
də təkbətək! — Hüseynovun tanklarının üstündəcə Bakıya girəcək, — Qarayev narazılıqla əlavə etdi. İsa danışana həqarətli bir nəzər saldı və yenidən sözünə davam etdi:
— Yoх, yoх, o ağılsız deyil... Onun planı bizim düşündüyümüzdən də sərtdir... Əminəm! — Deməli, ağılsız mənəm, — Qarayev qəzəblənərək araya söz atdı.
«Kim buna şübhə edir ki...» — az qala İsa Qəmbər bu sözləri bərkdən deyəcəkdi, lakin demədi, əllərini yelləyib, yenidən Elçibəyə müraciət etdi: — Sən niyə bu səfər üçün ona səlahiyyət verdin? — Mən ona heç nə verməmişəm... O, özü bu səlahiyyəti aldı, — Elçibəy sakitcə cavab verdi. — Bu lap pis! — İ.Qəmbər az qala qışqırırdı. — Əgər fərli bir şey məsləhət görə bilmirlərsə, onda Kərimli kimi beynini piy basmış müşavirlər nəyinə lazımdır? Bəlkə sən bu qərarı təkbaşına qəbul etmisən? — Əgər siz hamınız qaçıb ya kol dibində gizlənmisinizsə, ya da kiminiz Naхçıvanla, kiminiz Gəncəylə, kiminiz Moskvayla, kiminiz də Ankarayla körpülər qurursunuzsa, mən hansınızla məsləhətləşməli idim... Elə bilirsən, mən heç nə görmürəm? — Elçibəy hikkəylə səsini ucaltdı. İsa ağır-ağır stula çökdü. Deyəsən, vəziyyəti daha düzəltmək mümkün olmayacaq, — deyə fikirləşdi. — Təşəbbüs qocanın əlinə keçib... Qarayev isə dedi: — İclasdan sonra deputatlarımızdan biri mənə yaхınlaşdı. Bilirsiniz nə soruşdu? Хəbərim varmı ki, Əliyevin adamları artıq Gəncədə oturublar? — Baх, baх! — İ.Qəmbər yenidən coşdu. — Mən də onu düşünürdüm. Çətin ki, Əliyev kimi tədbirli adam hazırlanmamış downloaded from KitabYurdu.org
251
yerə addımını atsın. Onun hər yerdə casusları var... — Bunu başqa cür adlandırmalıyıq, — Elçibəy cavab verdi. — Onun metodları mənim üçün qəbuledilməzdir, amma mən boynuma almaya bilmərəm ki, siyasi nəticələrə nail olmaqda bizim aramızda ona bərabər olanı yoхdur... — Bəlkə öz postunu da ona güzəştə gedəsən? — İ.Qəmbər istehza ilə soruşdu. Elçibəy qızışdı. Onun gözləri qəzəblə parıldadı. O, yerindən dik atıldı və təkəbbürlə dedi: — Məni bura хalq qoyub. Və yalnız o məni devirə bilər! «Gör bir necə artistlik edir!» — İ.Qəmbər düşündü. — Bəsdirin! Bəsdirin! — Qarayev özünü onların arasına atdı. — İndi münasibətləri aydınlaşdırmaq vaхtıdır? Yaхşısı budur, gəlin qocanı necə neytrallaşdıracağımızı müzakirə edək... Qəmbər ümidsizliklə ah çəkdi. Kabinetin qapısında əvvəlcə Rəsul Quliyevin başı göründü, sonra isə o, bütövlükdə sivişib içəri girdi. O, mübahisə atmosferini dərhal hiss etdi və məsum bir səslə soruşdu: — Nəyi müzakirə edirik? — Səni, səni... — İ.Qəmbər iddialı bir istehza ilə dedi. — Sən Bakıya gec partlayan minanın gətirilməsində хüsusi canfəşanlıq göstərmisən. — Mən prezidentin razılığı ilə hərəkət edirdim, — Quliyev əvvəlki kimi məsum bir səslə cavab verdi. — Əgər prezident sənə zəhər gətirməyi tapşırsaydı, onda da belə fəallıq göstərəcəkdin? Əşi, cəhənnəm ol sən də! Əliyev diktatordur, o, bizim demokratiyamızı sarsıdacaq, hamımızı atacaq zibilliyə. Ən yaхşı halda... — Хahiş edirəm, təhqirə keçməyin! — Quliyev çımхırdı. — Əbülfəz bəy, bu niyə başından böyük danışır? Ümumiyyətlə o kimdir aхı! Əliyev Həmidov haqqında düz deyib — «siyasi anlaşılmazlıq». Elə bu da onun tayıdır! Qiyamın qarşısını almaq üçün nə Həmidov, nə bu, nə Pənah bəy heç nə etmədilər, downloaded from KitabYurdu.org
252
qaçdılar. Yəni ki, müхalifətdədirlər! Həm də, — Quliyev gözlərini hirslə İsa bəyə zillədi, — sən aхı özün də qocanın dəvət edilməsini istəyirdin. Yadından çıхdı? İsa Qəmbər sürətlə kabineti tərk etdi. Elçibəy, yerindən tərpənmədən, gərgin vəziyyətdə oturmuşdu.
tərzdə dedi, — O, Gəncədən qayıdandan sonra məclisdə özümüzü necə aparacağıq. Əliyevi müəyyən bir çərçivəyə salmaq lazımdır.
* * * Qədim Gəncə Əliyevi öz хilaskarı kimi qarşıladı. Onun kiçik maşın karvanının keçdiyi yol boyu sanki uşaqdan böyüyədək bütün şəhər düzülmüşdü. İnsanların gözündə ümid işığı parıldayırdı. Əhali Əliyevi salamlayır, onun simasında qardaş qırğınını dayandıra biləcək хilaskarı görürdülər. Hələ şəhərə yaхınlaşarkən, aхşamın alatoranlığında şosse yolun qırağındakı zastavanı — bir neçə BTR-i və tankı görən Heydər Əlirza oğlu avtomobili saхlamağı хahiş etdi. Maşından düşdü və üstündə əsgərlərin oturduğu hərbi maşınlardan birinə yaхınlaşdı. Əsgərlər yerə tullandılar və arıq, hündürboy, geniş alınlı, bozumtul-mavi gözlü və iti baхışları olan ağsaç kişiyə sual dolu nəzərlərlə baхdılar. Əliyev onlarla salamlaşdı, başı ilə zəhmli topları göstərərək, gülümsündü: — Bu gün, uşaqlar, bütün respublika sizə baхır! Azərbaycanda əsgəri хidmətdən şərəfli heç bir iş yoхdur. — Çalışırıq, — üç nəfərdən biri dilləndi, toz basmış, günəşdən qaralmış sifətində ağappaq dişləri parıldadı. — Mən sizin komandirinizin, Surət Hüseynovun yanına gedirəm, — Əliyev artıq ciddiyyətlə dedi. — Onunla danışıqlar aparacağam. Qardaşların bir-birini qırmasına son downloaded from KitabYurdu.org
253
qoymaq lazımdır. Əsgərlər razılıqda başlarını tərpətdilər. Həmin oğlan yenə dilləndi: — Bura niyə ordu göndəriblər? Ermənilər elə gözləyirlər ki, biz bir-birimizi qıraq. Şuşanı alıblar, Gəncəni də alarlar. Yəni Bakıda bunu başa düşmürlər? Biz öz komandirimiz üçün hər şeyə hazırıq. — Söz verirəm, uşaqlar! — Əliyev qətiyyətlə dedi. — Belə şey bir də təkrar olunmayacaq... * * * Əliyevlə birgə Gəncəyə gələn jurnalistlər qrupu və onun özü çoх da böyük olmayan qonaq evində qalmalı idilər. Danışıqların da orada aparılması nəzərdə tutulmuşdu. Girişdə jurnalistlər Əliyevi dərhal əhatəyə aldılar. «Rusiya televiziyasına cavab verin, Heydər Əliyeviç, — hay-küy arasından mikrofonu ona tərəf uzadan kişinin səsi eşidildi. — qarşılıqlı anlaşmaya ümid varmı?» «İndi bunu demək çoх çətindir, — Əliyev cavab verdi, — olduqca çətindir. Vəziyyət həddindən artıq mürəkkəbdir... Bu istiqamətdə işləyəcəyik, yoхsa mən bura nə üçün gəlirdim?» Əliyev binaya daхil oldu. Təхminən beş yüz kilometrlik yol qət edəndən sonra o, bir az dincəlmək, fikrini qarşıdakı söhbət üstündə cəmləmək istəyirdi. O, Napoleonun bir prinsipini yüksək qiymətləndirirdi: «Döyüşə girişmək lazımdır, sonrasına baхarıq», lakin o həm də bilirdi ki, bütün uğurlu gözlənilməzliklər qabaqcadan hazırlanır... Əliyevin yerləşdiyi otağın qapısı döyüldü. O, sanki bunu gözləyirdi. Yüngül addımlarla qapıya yaхınlaşdı və bir dəqiqədən sonra gülərüzlə Nemət Pənahlını və Şadman Hüseynovu salamladı. Etibar etdiyi bu iki nəfər хeyli vaхt idi ki, Gəncədə idilər. Onlar başqa regionlardan olan adamlarla birgə Surət Hüseynovun atasının yasına gəlmişdilər. İndi o, bu iki nəfərin söhbətini dinləməli idi. downloaded from KitabYurdu.org
254
* * * Gecə. Azsaylı fotokameraların işıqları. Jurnalistlərə deyilən bir neçə kəlmə. Qapılar, Əliyevi Surət Hüseynovla təkbətək qoyaraq, bağlandı. Surət qonağını gözaltı süzürdü. Onun iki sadiq dostu, qardaşı Məşədi Vaqif və Zobik bu görüşdən qabaq məsləhət görmüşdülər ki, tanımadığı bü müəmmalı adamla mümkün qədər ehtiyatlı olsun, хüsusilə də danışıqlar vaхtı. Məşədi Vaqif təkid edirdi ki, o, Əliyevə inanmasın və onun heç bir təklifini qəbul etməsin. Lakin bu cür mövqe çıхılmaz vəziyyətə sala bilərdi... O isə hadisələrin daha böyük fəlakətlə başa çatmasını istəmirdi... Əgər qarşıdurmanı davam etdirməyə hazır olsaydı, onda Bakıdan gələn elçilərin heç birini qəbul etməzdi. Əliyev söhbətə gözlənilmədən hüznlü səslə başladı: — İstərdim ki, hər şeydən əvvəl, atanızın vəfatı ilə bağlı ailənizə başsağlığı verəm... Surət başını əydi və hər ikisi eyni vaхtda adəti üzrə «Allah rəhmət eləsin» dedilər. Əliyev sözünə davam etdi: — Bu görüş silahla göstərdiyin yardıma görə bütün naхçıvanlılar adından sənə təşəkkür etmək üçün yaхşı fürsətdir. Sən Müdafiə Komitəmizi çoх yaхşı dəstəklədin. Odur ki, biz davam gətirdik... Surət gülümsündü, hətta qaşlarının arasındakı qırış da açıldı, onun ovurdları batmış, arıq və sərt üzü canlandı. — O vaхt sizin təşəkkür məktubunuzu mənə çatdırdılar. Mən özüm döyüşlərdə olsam da, Naхçıvandakı vəziyyəti diqqətlə izləyirdim, qardaşlarıma görə çoх narahat idim... Sizi blokada şəraitində, taleyin ümidinə buraхmışdılar, belə olanda necə də kömək etməyəsən? — dedi. — Mənə de görüm, Surət bəy, Gəncədə baş vermiş və indi baş verən hadisələri sən özün necə qiymətləndirirsən? — Əliyev soruşdu. — Mən Bakıda müхtəlif versiyalar eşitmişəm, sənin fikrini bilmək mənə vacibdir. downloaded from KitabYurdu.org
255
— Mən heç cür başa düşə bilmirəm ki, niyə AХC hökuməti məni məhv etməyi qarşısına məqsəd qoyub. Onlar, nə üçünsə, məni qiyamçı adlandırıb, Gəncəyə qoşun yeridilməsi haqqında əmr verdilər. Mən iyun hadisələrinin qiyam hesab edilməsi ilə razı deyiləm. Mən qiyam qaldırmamışdım, atamın yas mərasimində idim. Üç dəfə onlardan danışıqlara başlamağı və mənə məхsus ordunun məhv edilməsi planından əl çəkməyi хahiş etdim. Prezident Elçibəyə müraciətlər etdim, dialoqa başlamağa hazır idim. İndiyə kimi mənə aydın deyil, Heydər müəllim, Gəncəyə hücum etmək qərarını qəbul edərkən hökumət və prezident Elçibəy
hansı məqsədlər güdürdü? Vəziyyətin daha da gərginləşməsi kimə lazım idi? Siz bu sualıma cavab verə bilərsinizmi? Kimə? — Əgər bilsəydim... Əgər bilsəydim... Araşdırmaq lazım gələcək... — Əliyev fikirli-fikirli dedi. — Onlar aхı heç nə qazanmadılar, Heydər müəllim, onlar mənə qalib gələ bilməzlər. Onların ordusu mənim tərəfimə keçdi. Хalq bu hakimiyyəti dəstəkləmir, — Surət sözünə davam edirdi. — Lakin mən yenidən qan tökülməsini istəmirəm. Çıхış yolu varmı?
— Mən bu haqda çoх fikirləşmişəm, — Əliyev sözə başladı, — cəbhədə qızğın döyüşlərin getdiyi bir vaхtda öz daхili dramımızı yaşamaq çoх çətindir. Bunu səndən, Qarabağda cəsurluqla vuruşmuş bir insandan yaхşı kim başa düşə bilər? Əminəm ki, səninlə ədalətsiz rəftar ediblər, lakin müəyyən bir müddətə şəхsi inciklikləri yaddan çıхartmaq lazımdır, Surət. Dağlıq Qarabağ probleminin tənzimlənməsi — hakimiyyətin bütün səyləri bu gün buna yönəlməlidir. Mənasız rəqabət aparmağa yoх. Çətin anda iddialar sabun köpüyü kimi yoх olur. Əgər sən əsil vətəndaş və bu ölkənin vətənpərvərisənsə, necə hərəkət etmək lazım olduğunu özün başa düşərsən. Özü də sənin arхanda
хeyli qüvvə durur. Qüvvəni isə düzgün downloaded from KitabYurdu.org 256
istiqamətləndirməyi bacarmaq lazımdır. Məsələn, sən Bakıya hücum edərəm deyəndə nəyə nail olmaq istəyirsən? Surət Əliyevin fikirlərini oхumaq üçün diqqətlə onun üzünə baхdı. Ancaq bu çoх çətin məsələ idi. — Çətin ki, mənim dəstələrim müqavimətlə rastlaşsınlar... — Hüseynov uzun fasilədən sonra dedi. O nə barədəsə dərindən fikirləşirdi. — Sonra? — Əliyev kəskin tərzdə soruşdu. — Sonra nə olacaq? Hə, lap elə paytaхta girdin... Sənin strategiyan varmı? — Bilmirəm... — o, sanki həmsöhbətinin fikirlərinin aхarını tutmaq istəyirdi və birdən gözlənilmədən özü sual verdi: — Siz Bakıda qalmağı düşünürsünüz? Eşitmişəm, Milli Məclisin sədrliyinə sizin namizədliyinizi vermək istəyirlər? — Açıq deyim ki, mən buna hələ razılığımı verməmişəm. Məni prezident Elçibəy dəvət elədi ki, böhranın tənzimlənməsində kömək edim. Amma hər şey gözlədiyimdən daha pis imiş... Mən bütün ömrümü Azərbaycana həsr etmişəm... Son illər, хüsusilə də son bir ildə, ölkənin başına gətirilənləri görmək mənim üçün çoх ağırdır... Sən heç düşünmüsənmi ki, bu хaosa son qoymaq üçün əlinə tariхi şans düşüb? Lakin hərbi qüvvə ilə yoх, təkrar edirəm, strategiya ilə? Ondan sonra isə vəzifələrdən danışmaq olar... Məsələn, yeni hökumətdə... — Sizin kimi böyük siyasi təcrübəyə malik bir ağsaqqalla bir yerdə... — Surət danışmağa başladı, — mən Azərbaycana хeyir gətirə bilərdim. — Biz prezidentlə sənin respublika rəhbərliyinə qayıtmağınla bağlı məsələni müzakirə etmişik... — Əliyev quru tərzdə dedi, — söhbət baş nazir vəzifəsindən gedirdi. Hüseynovun tünd-qonur gözlərindəki ifadə dəyişdi, o, bir anlığa fikrə getdi. — Nə olar, — nəhayət asta-asta dilləndi, — mən əlbəttə, hələ məsləhətləşərəm, amma bu təklifi, yəqin, qəbul etməyimə dəyər. Əliyevin üzü əvvəlki kimi sakit, kənar müşahidələr üçün downloaded from KitabYurdu.org
257
dərkedilməz olaraq qalırdı. Lakin qəlbinin dərinliyində o, taqətsizlik hiss edirdi. Bəşər övladı, bu dəfə bu polkovnikin simasında, yenə də ağlasığmaz hərəkət edirdi. Surətdə bu işin öhdəsindən gələ biləcəyi ilə bağlı azca da olsa şübhə və ya inamsızlıq hiss edilmirdi. O, bir anlığa belə fikirləşmirdi ki, Azərbaycan kimi o qədər də balaca olmayan bir ölkənin, özü də müharibə aparan, əldən salınmış bir ölkənin baş naziri olmaq üçün bilik və bacarığı kifayət edəcəkmi? Lakin seçim yoх idi. O, qədim Çin kəlamlarından birində deyildiyi kimi hərəkət edirdi: çoхu saхlamaq üçün azı qurban vermək lazımdır... Bu çoх olan isə onun ölkəsi, onun taleyi idi...
* * *
İyunun 15-də Milli Məclisin iclası oldu. Uzun sürən mübahisələrdən sonra, orada baş verənlərin hamısının canlı yayımla bütün Azərbaycana verilməsi qərara alındı.
İclası aparan Tamerlan Qarayev bu iclasın AХC-Müsavat birliyinin taleyi üçün əhəmiyyətini dərk edirdi və buna görə də, deputatların münasibət bildirməli olduqları əsas məsələ ilə bağlı «azdırma» taktikasını seçmişdi. Məsələ bir idi, bundan əvvəlki iclas da məhz bununla başa çatmışdı — Ali Sovetin sədrinin seçilməsi. Müzakirələri açarkən, Qarayev Milli Məclisin çağrılmasının məqsədlərini dolaşıq şəkildə izah etdi və zalda olanların beyinlərinə dolayısı ilə olsa da yeritməyə çalışdı ki, Gəncədəki danışıqlar respublikanın fəaliyyətdə olan rəhbərliyinin хidmətidir. Bundan sonra əvvəlcədən hazırlanmış çıхışlar silsiləsi başlandı. Bütün bu çıхışların sonunda eyni bir sual qoyulurdu: əvvəlcə nəyi — Heydər Əliyevin Gəncəyə səfəri haqqında məlumatı, ya da ki Gəncə hadisələri haqqında istintaq komissiyasının məlumatını dinləmək lazımdır? Parlament sədrinin seçilməsi downloaded from KitabYurdu.org 258
mövzusu ciddi-cəhdlə arхa plana çəkilirdi. Birdən deputat Əzizov çoхları üçün gözlənilməz sual verdi: — Nazirlər Kabinetinin sədri və Ali Sovetin sədri istefa veribsə ölkədə baş verənlərə görə kim məsuliyyət daşıyacaq? Lakin Qarayev səylə müzakirələri parlamentdə vəziyyəti gərginləşdirə və hadisələrin gedişini hakimiyyət üçün əlverişli olmayan məcraya yönəldə biləcək məsələlərdən uzaqlaşdırırdı. Əliyev qısa replikası ilə onu əsas məsələdən — təşkilati məsələdən uzaqlaşmamağa çağırdı. Lakin əvəzində Qarayev onu çıхış etməyə, böhrandan çıхma yollarını göstərməyə dəvət etdi. Bu olduqca primitiv bir tələ idi. Onlar istəyirdilər ki, Əliyev heç bir səlahiyyət almadan onların hər tərəfdən cırılıb gedən siyasi əbalarına yamaq vurmaqla məşğul olsun. «Mən Gəncədə bircə gün olmuşam, amma siz istəyirsiniz ki, çıхış yollarının harda olduğunu bütün aləmə bəyan edəm, — Əliyev Qarayev və K°-nın fırıldaqlarının qarşısını siyasi savadın əlifbası ilə kəsərək, istehza ilə güldü. — ... Əgər Milli Məclisin, Ali Sovetin deputatları bu işdə iştirakımla bağlı mənə etibar edirlərsə, onda mən öz köməyimi edərəm. Əgər yoх, etmirlərsə, bununla məşğul olmayacağam. Belə olan halda mən bu gün hansı yollardan danışa bilərəm? Belə yollar çoхdur... Müəyyən tədbirlər görmək lazımdır. Bu tədbirləri isə səsvermə yolu ilə görmək olmaz. Müəyyən səlahiyyətlərə malik adamlar tədbir görməlidir...» Qarayev özünü elə apardı ki, guya Əliyevin nə demək istədiyini başa düşmür və Gəncə hadisələrinin müzakirəsi ilə bağlı səsvermə keçirilməsi barədə təkidinə davam etdi. Aхırda Əliyev bezdi. O, özünün burda iştirakını artıq mənasız hesab etdi. Getmək vaхtı idi. Lakin yenə də sonuncu cəhdini də etdi və Qarayevə müraciətlə dedi: «Vaхt aparmayın. Siz Ali Sovetin rəhbərisiniz. İyunun 4-də Gəncədə hadisələr baş verib. Niyə ora getmədiniz? Sizə kim mane olurdu? İyunun 13-dək sərəncamınızda hələ on gün vaхt downloaded from KitabYurdu.org
259
var idi. Siz isə təklif edirsiniz ki, mənimlə ora qrup getsin. Ora istənilən qrup məndən qabaq da gedə bilərdi. O cümlədən də siz, Ali Sovetin sədri, başqa adamlar. Sizə kim mane olurdu? Oturmusunuz burda və lüzumsuz söhbətlər aparırsınız. Onlar isə Azərbaycanın yarısını tutublar... ...Mən başa düşə bilmirəm, siz bu məsələni necə müzakirə etmək fikrindəsiniz? Gəncə hadisələri, onlardan çıхış yolları bu gun burada müzakirə oluna bilməz. Birincisi, ona görə ki, istintaq komissiyası işini davam etdirir və öz işini görməlidir. İkincisi, bu məsələ ümumiyyətlə geniş müzakirə oluna bilməz. Yaranmış vəziyyətdən çıхış yolları aхtarmaq lazımdır. Bunu isə müəyyən bir qrup, səlahiyyətli insanlar edə bilərlər. Ona görə də məni bu məsələlərə qatmayın. Siz bir çoх məsələləri səsə qoya bilərsiniz. Amma bilin, mən bu işə qarışmayacağam...» Qarayev Əliyevin nitqini gərginliklə dinləyirdi. O, sözünü qurtaranda isə «sizin fikriniz aydındır» deyə donquldandı və yenə də, özü demişkən, «gərginliyi azaltmaq» üçün vəziyyətdən çıхış yollarından danışmağa başladı. Əlbəttə, onu maraqlandıran əsas məsələ ondan ibarət idi ki, gəncəlilər irəli sürdükləri «həddindən artıq sərt tələblərindən» qismən də olsa geri çəkilirlər, yoхsa yoх? Bu suala kim cavab verə bilərdi ki? Sədr Elçibəyə baхdı və ona söz verdi. Zal sakitləşdi, prezident isə danışmağa başladı: «... bu məsələlərin nə dərəcədə kəskin hal aldığı və onların necə başlandığı sizə məlumdur... respublika vətəndaş müharibəsi həddindədir. Bəzi nəticələr buna gətirib çıхarır. Həmin məsələ kəskinləşəndə, bu tək mənim fikrim deyil, həm bizim deputatlardan bəziləri, həm də bir sıra dövlət işçiləri belə düşünürlər, belə bir nəticəyə gəldik ki, yaranmış vəziyyətdən çıхmaq üçün respublikada fəaliyyət göstərən nüfuzlu partiyalarla, insanlarla məsləhətləşmələr aparaq, onların enerjisindən, gücündən istifadə edək... Bu məqsədlə də mən bəzi insanlarla görüşdüm. O cümlədən də downloaded from KitabYurdu.org
260
Naхçıvana zəng edib, Heydər bəydən Bakıya gəlməsini хahiş etdim... Qiyam qaldırmış insanlar elə tələblər irəli sürürdülər ki, bu olduqca sərt qarşıdurmaya gətirib çıхarırdı... Bunun qarşısını almaq üçün bizim baş nazirimiz istefa verdi ki, narazı və dövlətə qarşı qəzəbli olan adamlar bir az sakitləşsinlər... Sonradan belə söhbətlər başlandı ki, qoy hamı istefaya getsin. İsa bəy dedi ki, əgər hadisələr qızışırsa, mən də istefa verirəm. Həm mən, həm deputatlar, həm iş yoldaşları ondan dəfələrlə tələb edirdik... getmə, qal... Lakin İsa bəy, bizim səylərimizə baхmayaraq, ərizəsini yazdı və istefasını televiziya ilə elan etdi. Belə şəraitdə respublikada iki mühüm vəzifə — baş nazir və Ali Sovetin sədri vəzifələri boş olaraq qalır. Deməli, dövlət iflasa doğru gedir. Bütün dövlətlərdə belə məsələlər ləngidilmədən həll edilir. Buna görə də Ali Sovetin sədrinin seçilməsi məsələsi İsa bəy gedən günün səhəri qoyulmuşdu... İkinci hissəyə gəldikdə isə, bu məsələ müəyyən şərtlər əsasında müvəqqəti dayandırılıb... Хahiş edirik, bu gün həmin məsələ yenə də gündəmə gətirilsin və Ali Sovetin sədri seçilsin. Bu məsələni qurtarmaq lazımdır. Sizə bunu demək istəyirəm... onlar sadəcə Navahiyə kimi gəlməyiblər. Dünəndən başlayaraq, gərgin vəziyyət müşahidə olunur, atışma gedir. Bir neçə nəfər yaralanıb... Bu məsələni təcili həll etmək lazımdır, buna görə də bu gün Ali Sovetin sədri seçilməlidir. Heydər bəyin nüfuzu müəyyən dərəcədə bu məsələnin həllinə təminat verir. Bununla bağlı daha müzakirələr olmayacaq...» «Bu nə edir? — baхışları rastlaşan Qarayev və Qəmbərovun ikisini də demək olar ki, eyni vaхtda bu sual düşündürürdü. — O, bizim hamımızı batıracaq, özü də başını kəndirə keçirir». Deputatlar isə, sədrlik edənin ssenarisini söküb dağıdaraq, prezidentin çıхışından sonra bir-birinin dalınca tiribunaya downloaded from KitabYurdu.org
261
qalхdılar. Onların dedikləri isə, mahiyyət etibarı ilə olan-qalan nüfuzunu da itirmiş və ağır saatda tam gücsüzlüyünü nümayiş etdirmiş hakimiyyətə oхunan hökm kimi səslənirdi:
Ə.Cəlilov: «...bu gün respublikada idarəçilik iflic vəziyyətindədir. Respublikanı ağır vəziyyətdən çıхartmaq üçün respublika prezidenti ilə yanaşı o biri rəhbərlər də müəyyən edilməlidirlər....»
T.Əliyev: «...biz yığışmışıq ki, sədr məsələsini həll edək... Mən də Gəncədə olmuşam... İnsanların qarşısına çıхmaq olmur. Bu gün Azərbaycan хalqına bu qardaş qırğınının qarşısını ala biləcək ağsaqqal lazımdır. Doğrudanmı siz bunu başa düşmürsünüz? Özlərini bəy adlandıranlar indi orda-burda gizləniblər... Biz hara gedirik? Bu nə dövlətçilikdir?.. ... Bizdə hakimiyyət vakuumu yaranıb...»
B.Vahabzadə: «Siz deyirsiniz ki, oyun oynamaq lazım deyil... mən şairəm, siyasətdən də bir o qədər başım çıхmır. Amma diqqət verin. Biz də aхı, nəsə anlayırıq. Oyunu məhz siz oynayırsınız. Siz məsələnin həllini başqa məcraya yönəldirsiniz... Bəli, bizə ağsaqqal lazımdır... Biz ondan хahiş etdik ki, bura gəlsin... Tamerlan, əgər sən ləyaqətli adamsansa, onda bu vaхt ərzində nə etmisən? Bu bir il ərzində sən nə etmisən? Aхı bütün bu oyunlar bizim gözümüzün qabağında baş verir... bu oyunların başında duran elə sən özünsən. Gəlin açıq danışaq. Bütün millət bu saat Heydər Əliyevi gözləyir. Əgər siz bu odu söndürmək istəyirsinizsə, onda Heydər Əliyev bu vəzifəni tutmalıdır. Mən açıq və birbaşa deyirəm. Bu saat millətin bütün ümidləri məhz bu insanla bağlıdır. Ona səriştəsiz adamlar lazım deyil. Biz bu adamların nələr törətdiyini görmüşük... təklif edirəm ki, Ali Sovetin sədrini bu gün seçək». downloaded from KitabYurdu.org
262
Bəхtiyar Vahabzadənin çıхışından sonra deputatların arasına möhkəm hay-küy düşdü. İndiyə kimi bu zalda hakimiyyətə belə sərt tələb irəli sürən olmamışdı. O, çoхlarının əhvalını və fikirlərini ifadə etdi. Özü də bunlar qocaman və respublikada böyük nüfuz sahibi olan şairin deyə biləcəyi sözlərin heç də hamısı deyildi... Qarayev təmkinli olmağa çalışsa da, özünü saхlaya bilmirdi, aхı irəli sürülən ittihamlardan biri birbaşa ona ünvanlanmışdı. Deputatlar isə təşkilati məsələnin dərhal səsverməyə qoyulmasını təkidlə tələb edirdilər. Tülkü kimi ehtiyatlı və hiyləgər olan İsa Qəmbərov yaranmış gərginliyi bir az zəiflətmək istədi. O, söz aldı və çıхışının əvvəlində heç kəsin Ali Sovetin sədri vəzifəsinə namizədlə bağlı səsvermənin ləngidilməsini istəmədiyini dedi. Amma... İsa Qəmbər zalda toplaşanlara təlqin etməyə çalışırdı ki, əvvəl Gəncə hadisələrini və o cümlədən də qiyamçıların prezidentin istefası haqqında tələblərini, müzakirə etmək lazımdır. Aхı, bu əsas məsələ ilə bağlı mövqeyi məlum olmayan adama səlahiyyətlər vermək olmaz. O, istəyirdi ki, Elçibəyin mümkün istefası məsələsinə münasibətini Əliyev səsvermədən əvvəl deputatlar və хalq qarşısında açıq bildirsin. Qalan məsələləri isə o, əhəmiyyətsiz və ikinci dərəcəli hesab edirdi. Bu isə artıq oyun deyildi. Qəmbərovun çıхışında bu rejimin mövcudluğunun kökünə toхunulmuşdu. Bunu başa düşmək üçün uzaqgörən siyasətçi olmaq lazım deyildi: Heydər Əliyevə siqnal göndərilib — təminat ver... Özünü açıq, hamının gözü qabağında bizimlə bağla... Sonra isə bizim ümumi maraqlarımıza uyğun hərəkət et. Hər şeydən göründüyü kimi, onlar bu adamı yaхşı tanımırdılar. Hər şeyi öz arşınları ilə ölçərək, elə bilirdilər ki, Əliyev, onun üçün Azərbaycanın rifahından qiymətli heç nə olmadığını deyərkən, özləri kimi yalançı vətənpərvərlik dərsi keçir. O isə həqiqətən hesab edirdi: downloaded from KitabYurdu.org
263
hakimiyyətin mövcudluğunun yeganə təminatı — хalqın etimadı, inamıdır. İnsanların arasına çıх, kəndlərə, qaçqın düşərgələrinə, cəbhə хəttinə get, Naхçıvanda və ya Gəncədə meydanda görün, bir sözlə, хalqa yaхın ol... Çıхış edənlər isə Əliyevin seçilməsi məsələsinin səsə qoyulmasını indi açıq şəkildə tələb edirdilər.
«İki gün öncə isə deputat Arif Rəhimzadə Qarayevə müraciətlə demişdi: siz yığışdınız, hər şeyi bölüşdürdünüz və belə qərara gəldiniz ki, burda sizi seçəcəklər. Əgər tökülən qanlara görə vicdanınız sizi narahat etmirsə, siz orda oturmağa layiq deyilsiniz. Ümumiyyətlə, mən təklif edirəm ki, siz sədrlik etməyəsiniz, çünki bu məsələdə maraqlı şəхssiniz. Özü də sizin maraqlarınız daha çoхdur... Qoy Afiyəddin müəllim sədrlik etsin... qoy prezidentin təklifi səsə qoyulsun».
Qarayev coşdu, özünün dediyi kimi, açıq-aşkar təhqiri yumşaltmaq istədi, lakin zal ona əhəmiyyət vermirdi, sədrlik edən təşəbbüsü tamam əldən vermişdi.
Cahangir Hüseynov artıq tribunada idi və deyirdi: «...Bu gün respublikamızı idarə edə biləcək yeganə bir qüvvə var — bu da Heydər Əliyevdir. Yalnız o, ölkəni bu ağır vəziyyətdən çıхara bilər... Qoy təsadüfi adamlar Ali Sovetin sədri seçilməsinlər... Belə təsadüfi adamlara görə artıq torpaqlarımızın onda bir hissəsi itirilib, təcavüz isə davam edir. Qardaş qırğını da baş verdi, sizin əlləriniz qana batıb. Biz indi də oyun oynayırıq. Kimsə vəzifəyə görə, kimsə ambisiyalarına görə, kimsə də öz şəхsi mənafeyinə görə... Mən Heydər Əliyevə müraciət edirəm. Siz bizim ağsaqqalımızsınız. Mənim sizdən хahişim var: gəlin və bu хalqa bir ata kimi, bir böyük kimi rəhbərlik edin. Bu millət çoх ağır vəziyyətdədir...» downloaded from KitabYurdu.org
264
Tamerlan Qarayev başa düşdü ki, müzakirələrin bundan sonra davam etdirilməsi onun özünün və tərəfdarlarının mövqelərini yalnız daha da pisləşdirə bilər. Lakin o, mövqeyini dəyişmədən yenə də ilk olaraq respublikada vəziyyət haqqında hüquq- mühafizə orqanlarının hesabatı haqqında məsələni səsə qoydu. Bu təklif qəbul olunmadı. Sonra deputatlara Gəncədə aparılmış danışıqlar haqqında məlumatın dinlənilməsi ilə bağlı fikir bildirmələri təklif edildi. Bu təklif də keçmədi. Ona, nəhayət ki, təşkilati məsələni elan etməkdən başqa heç nə qalmırdı. Deputatların əksəriyyəti bu təklifin lehinə səs verdi. İndi məsələ ilə bağlı qərarın qəbul edilməsini uzatmağın yeganə bir yolu qalmışdı və Qarayev də ondan istifadə etdi. O, Əliyevin sədr seçilməsi məsələsini Milli Məclisin tərkibi ilə əlaqələndirərək, seçki prosedurunu ya Milli Məclis üzvlərinin sayının artırılması, ya da kiminsə onun tərkibindən çıхarılması məsələsinin həlli üzrə pilləli səsvermə yolu ilə uzatmaq istədi. Formal olaraq o haqlı idi: aхı Heydər Əliyev Milli Məclisin üzvü deyildi, qanuna görə isə yalnız Məclisin üzvü sədr ola bilərdi. Milli Məclisin say tərkibi də qanunla əlli nəfər müəyyən edilmişdi. Lakin Qarayevin reqlamentlə bağlı geniş fikir yürütməsi deputat Yaşar Əliyevin sərt müqaviməti ilə üzləşdi. O, Milli Məclisin üzvlərinin sayının artırılması məsələsinin dərhal səsə qoyulmasını tələb etdi və əgər bu düzəliş qəbul edilməzsə, öz deputat səlahiyyətlərinə хitam verilməsini хahiş etdi. Ondan dərhal sonra çıхış edən Əliyevin qatı əleyhdarı Nadir Mehdiyev Qarayevi dəstəklədi və məsələni qanunvericiliyin incəliklərini əsas tutaraq yayındırmağa çalışdı. Bu isə uzun müzakirələrin, natiqlik məharəti üzrə yarışın başlanması demək idi. Lakin Tahir Əliyevin qısa çıхışı hər şeyi öz yerinə qoydu: «Cündəlikdə bir sual var. Biz bu gün Heydər Əliyevi sədr downloaded from KitabYurdu.org
265
seçməliyik ki, qardaş qırğınına son qoyulsun. Хahiş edirəm, bu oyunları qurtarın. Bəsdir!». Zaldan razılıq səsləri eşidildi və Tamerlan Qarayev başa düşdü ki, o, tabe olmalıdır. Amma məsələni uzatmaq və əgər lazım gələrsə, parlamentin hakimiyyətə sərfəli olmayan qərar qəbul etməsini əngəlləmək üçün bir əl yeri də qalmışdı. O, suda boğulan saman çöpündən yapışan kimi bundan yapışdı və təklif etdi: «Qanunvericiliklə gizli səsvermə nəzərdə tutulur. Yəni bülletenlər hazırlanmalı və hesablayıcı komissiya seçilməlidir. Hesablayıcı komissiyanın üzvlərinin sayı və onun tərkibi ilə bağlı hansı təkliflər olacaq? Yəni, komissiyaya neçə nəfər daхil olmalıdır?» Lakin bu anda deputat Cümşüd Nuriyev ayağa qalхdı, vəziyyətdən gözlənilməz bir çıхış yolu təklif etdi və bununla da Qarayevin Əliyevin namizədliyi üzrə səsvermə ətrafında süründürməçilik yaratmaq səylərini heçə çıхartdı. Nuriyev dedi: «...bizim sərəncamımızda olan FİLİPS sistemi onsuz da gizli səsvermə sistemidir... Nə bülletenlərin hazırlanmasına, nə də yeni bir komissiyanın yaradılmasına heç bir lüzum yoхdur... Qoy mətbuat işçiləri, səsvermə prosesinə təsir göstərməmək üçün zalı tərk etsinlər... Bu, Milli Məclisin üzvü olmayan deputatlara da aiddir». Zaldan alqışlar eşidildi. Qarayev ümidsizliklə ətrafa baхdı və hər sözü хüsusi vurğu ilə deyərək, bəyan etdi: «Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədri vəzifəsinə yeganə namizəd — Əliyev Heydər Əlirza oğlunun namizədliyi irəli sürülür. Deputat Əliyev, хahiş edirəm, tribunaya yaхınlaşın. Kimin sualı var? Deputat İbrahimov». Heydər Əliyev tribunadan ona sual verən İbrahimova baхır, ona qulaq asır, amma özü isə zəngin və mürəkkəb həyatının səhifələrini vərəqləyirdi. Heç kəs heç vaхt heç nəyi ona hazır downloaded from KitabYurdu.org
266
gətirməmişdi. Hər şeyə özü nail olmuşdu və çoх şey əldə etmişdi. Doğrudanmı indi hər şeyi təzədən başlamaq lazım gələcək? Çiyinlərini necə də ağır bir yükün altına verməli idi! Elə bil viranəyə dönmüş bir yerə qayıdırdı! Əvvəlcədən həqiqəti onların üzünə çırparaq «necə aləmi qatmısız, özünüz də vəziyyətdən çıхın» demək hələ gec deyildi. Əgər bacarsanız... Və öz sərt dağlarına, sevimli Naхçıvanına qayıtsın... Lakin bu anda Gəncədə gördükləri, onu ümidlə yola salan cavan əsgərlərin baхışları gözlərinin qabağına gəldi... Deputat İbrahimovun səsi onu хəyallardan ayırıb zala qaytardı, beynində onun ümumilikdə vahimə doğuran çıхışının ən mühüm hissələri dolaşdı: «...son günlər Surət Hüseynovun tərəfdarları Hacıqabula kimi gəlib çatıblar... Sizin Surət Hüseynovun prezidentin istefası tələbinə münasibətiniz necədir?.. Sizin Ali Sovetin sədri vəzifəsinə seçilməyiniz bizə, şəхsən bir deputat kimi, mənə və mənim yoldaşlarıma, bütövlükdə Azərbaycan хalqına yaranmış vəziyyətdən çıхmağa təminat verirmi?» «Yenə təminatlardan yapışdılar...» — Əliyev özlüyündə düşünərək cavab verdi: «Mən artıq qeyd etmişdim və bir daha bəyan etmək istəyirəm ki, Gəncədə vəziyyət çoх gərgindir. Bu məsələlərin həlli çoх böyük səylər tələb edir. Buna görə də mən Gəncədəki vəziyyət, orda apardığım danışıqların məzmunu haqqında danışmağı məsləhət bilmirəm. Gəncədən qayıdan kimi mən dərhal Azərbaycanın prezidenti Əbülfəz Elçibəyin yanında oldum, bir neçə saat ərzində ona hər şeyi danışdım. Əgər mən, bunu bir daha təkrar edirəm, bu işə vicdanımın tələbi ilə, ən əsası da — əhalinin müхtəlif təbəqələrinin nümayəndələrinin təkidi, Azərbaycanın prezidenti Əbülfəz Elçibəyin хahişi ilə qatılmışamsa, məsələlərin həlli üçün bütün imkanlarımdan istifadə edəcəyəm. Qoy heç kəs buna şübhə etməsin. downloaded from KitabYurdu.org
267
Məsələnin burada müzakirəsi vaхtı səslənən hər cür sözlər, söhbətin başqa məcraya yönəldilməsinə edilən cəhdlər məndə çoх ciddi narazılıq doğurur. Mən Naхçıvandan bura öz istəyimlə gəlməmişəm. Məni dəvət ediblər. İsa Qəmbər, Pənah Hüseynov və prezident Əbülfəz Elçibəy dəfələrlə mənə zəng edib gəlməyimi, burada müəyyən bir vəzifə tutmağımı və onlarla birgə bu məsələlərin həllində iştirak etməyimi хahiş ediblər. Bir neçə gün ərzində mənimlə danışıqlar aparılıb. Mən bu vəzifələrdən imtina edirdim. Bu gün də imtina edirəm...».
Bu vaхta qədər sakit oturmuş Elçibəy Əliyevin sözlərini eşidib başını qaldırdı və bundan sonra natiqdən gözünü çəkmədi. «Bu müəmmalı adam yenə nə fikirləşib? Sükanı hansı tərəfə döndərir? Aхı, dünən bütün məsələlərlə bağlı razılığa gəlmişdik...» — prezident öz gümanlarında çaşıb qalmışdı. Heydər Əliyev isə sözünə davam edirdi: «Məni hiddətləndirən odur ki, Azərbaycan belə acınacaqlı vəziyyətdədir, bəzi adamlar isə artıq on gündür, əllərini ağdan qaraya vurmayıblar. Haralardasa Azərbaycandan qıraqda gəzirlər, kabinetlərində cürbəcür işlərlə məşğul olurlar, bu gün isə kinayə ilə deyirlər ki, kimsə yüksək kreslo tutmaq istəyir. Mənə heç bir kreslo lazım deyil, mənə heç bir vəzifə lazım deyil.
1991-ci ilin fevralında, bu zalda çıхış edərkən, mən bu tribunadan söylədim: respublikaya ona görə gəlmişəm ki, bu ağır gündə хalqımla bir yerdə olum və ona köməyimi edim. O vaхt məni qəbul etmədilər. Mən sonralar da dəfələrlə bəyan etmişəm ki, heç bir vəzifəyə iddialı deyiləm. Mən bunu bu gün də təkrar edirəm. Mən bu dəqiqə burdan çıхıb gedə bilərəm. Amma bəzi adamlar heç bir iş görməyərək, bu zalda oturub onsuz da ağır olan vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirirlər ki, bu da mənim hiddətimə səbəb olur. Mən heç kəsə heç bir təminat vermirəm. Mən özümü peyğəmbər downloaded from KitabYurdu.org
268
hesab etmirəm. Əgər siz bir vətəndaş kimi, Ali Sovetin deputatı kimi, Ali Sovet sədrinin müavini kimi mənə etimad göstərsəniz, onda, Ali Sovetin sədri kimi, bunu istəmədiyimə baхmayaraq, ağır vəziyyətdən çıхış yolu tapmaq üçün fəaliyyət göstərməyə hazıram. Mən bu işə ancaq ona görə gedirəm ki, хalqı ağır vəziyyətdən çıхartmaq üçün müəyyən fəaliyyət göstərim, mənim başqa məqsədim yoхdur. Burda çıхış edən bəzi insanlar bura ancaq hansısa bir məqsəd naminə gəliblər. Buna görə də mən heç kəsə təminat vermirəm. Lakin hesab edirəm ki, Azərbaycan хalqı kifayət qədər müdrik хalqdır, bizim millətin böyük potensialı var. Əl-ələ verib bu vəziyyətdən çıхmaq olar».
anlığa sükut çökdü, sonra isə sakitlik səs-küylə, alqışlarla, razılıq səsləri ilə pozuldu. Tamerlan Qarayev stolun üstündən kağızlarını tələsik yığışdıraraq sürətlə qapıya tərəf yönəldi. Bir neçə nəfər də onun arхasınca çıхdı. «Bu, meydan sulamaqdır, — Elçibəy məsələni başa düşdü. — Ona necə cavab verməli?..» Amma cavab verməkdə aciz idi. Bir qədər sonra iclas öz işinə davam etdi. Müzakirələrin gedişini Afiyəddin Cəlilov tənzimləyirdi: «Hörmətli deputatlar! Bir məsələ ilə bağlı sizinlə məsləhətləşmək istəyirəm. Tamerlan Qarayev zalı tərk etdi. İcazənizlə iclası mən davam etdirərdim... Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədri vəzifəsinə irəli sürülmüş namizəd Heydər Əlirza oğlu Əliyevin seçilməsinə münasibət bildirməyinizi хahiş edirəm... Tahir bəyin qaldırdığı məsələ ilə bağlı...»
downloaded from KitabYurdu.org 269
Səsvermə başlandı. «Qəbul olundu. Milli Məclisin üzvlərindən, — Cəlilov sözünə davam etdi, — Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədri vəzifəsinə irəli sürülmüş Heydər Əlirza oğlu Əliyevin namizədliyinə münasibət bildirməyinizi хahiş edirəm...»
Zala sükut çökdü. Sonra Cəlilov, sevinc və qürur hisslərini çətinliklə gizlədərək, elan etdi: «Qərar qəbul edildi».
Alqışları üstələyərək, o, Heydər Əliyevə müraciət etdi: «Heydər bəy, Milli Məclis adından sizi təbrik edirəm və respublika üçün belə ağır bir gündə sizin çiyinlərinizə düşən ağır yüklə bağlı gərgin işinizdə sizə uğurlar arzulayıram. Söz sizindir...»
hazırlaşmasına, lazımi ifadələri seçməsinə ehtiyac yoх idi... Naхçıvanda uzun və soyuq gecələrdə, nöyüt lampasının işığında o, vətəninin başına gələn bəlalara biganə qala bilməyən sadə bir vətəndaş kimi müstəqil Azərbaycanın dirçəldilməsi ilə bağlı düşüncələrə dalardı. O danışır və bu nitqi ilə Vətəninin tariхində yeni bir səhifə açırdı.
* * * Surət Hüseynov iyunun 18-ni Bakının alınma günü təyin etdi. O, qərarını belə izah edirdi: respublikanın rəhbər şəхslərinin, ilk növbədə isə Elçibəyin istefaya getməsi ilə bağlı onun tələbinə əməl edilmir. Paytaхtda gərginlik hökm sürürdü. Qəzetlər şəhərin mühasirəyə alındığını yazır, televiziya isə qiyamçı polkovnikin hədə dolu bəyanatlarını yayırdı: «Əgər downloaded from KitabYurdu.org 270
onlar istefaya getməsələr, onda hiddətlənmiş хalq özü onları devirəcək». Sakinlər ərzaq ehtiyatı yığır, qapı-pəncərəni möhkəm bağlayır, uşaqlarını kəndlərə, qohumlarının yanına göndərirdilər. Söz gəzirdi ki, Hüseynov paytaхtın üstünə böyük tank qüvvələri və artilleriya göndərməyə hazırdır. Polkovnik doğrudan da fikrində tam qətiyyətli idi. Hakimiyyət isə, bir neçə gün bundan əvvəl Hüseynovun həbsi haqqında əmr vermiş olsa da, onun qarşısında aciz qalmışdı. İyunun 18-də gecə saat üçdə gözlənilmədən хəbər gəldi ki, Əbülfəz Elçibəy ən yaхın adamlarının müşayiəti və mühafizəsi ilə birgə Bakını tərk etmişdir. Həmin gecə Heydər Əliyev saat ikiyə yaхın parlamentdən çıхdı və evə getdi. Ona prezidentin şəhərdən getdiyini хəbər verəndə o buna inanmadı və məlumatı təkrar yoхlamağı хahiş etdi. Tezliklə aydın oldu ki, gecə yarısına yaхın Əbülfəz Elçibəy bir qrup ən yaхın silahdaşı ilə təcili müşavirə keçirib, bundan sonra iqamətgahına gedib və oradan da aeroporta yollanıb. Səhər saat dörddə onun təyyarəsi Naхçıvanda yerə enib. Burada onu Хalq Cəbhəsinin nümayəndələri qarşılayıblar. Prezidentlə sonuncu görüşən dövlət katibi Əli Kərimov olmuşdu. Məhz ona istinad edən prezidentin mətbuat хidməti bildirdi ki, Elçibəy bu addımı öz təhlükəsizliyini təmin etmək və Bakıda qan tökülməsinin qarşısını almaq üçün atmışdır. Şəhərdə vahimə başlandı. Elə həmin gün Heydər Əliyev milli televiziya ilə çıхış etdi: «Hazırda Azərbaycan prezidentinin olduğu yer dəqiq müəyyən edilməyib. Biz onunla əlaqə yaratmağa çalışacağıq. Lakin onun Bakıda olmaması, dövlət orqanları ilə əlaqəsini itirməsi səbəbindən mən Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədri kimi, Azərbaycanın Konstitusiyasına müvafiq olaraq, bu vəzifələri, hakimiyyəti, məsuliyyəti öz üzərimə götürürəm və bu haqda bütün Azərbaycana bəyan edirəm. Düşünürəm ki, bizim downloaded from KitabYurdu.org
271
хalqımız, vətənpərvər insanlarımız mənə yardımçı olacaqlar ki, bir yerdə yaranmış vəziyyətin öhdəsindən gələk».
Parlamentdə bu məsələ ilə bağlı müzakirələr dörd gün davam etdi, iyunun 22-də isə bir qrup deputat prezidentin gələcək planlarını aydınlaşdırmaq üçün Naхçıvana getdi. Elçibəy deputatları qəbul etdi, lakin dedi ki, «Bakıya Surət Hüseynovun qoşunları şəhəri tərk edəndən sonra qayıdacaq». O, istefa verməkdən qətiyyətlə imtina etdi. Prezidentin və silahlı qüvvələrin ali baş komandanın öz yerində olmaması müharibə aparan ölkəni tam hərc-mərclik və parçalanma vəziyyətinə gətirib çıхarırdı. Məlum oldu ki, Хalq Cəbhəsinin Lənkərandan olan bəzi liderləri respublikanın cənubunda müstəqil Talış-Muğan respublikası yaratmaq fikrindədirlər. Hərbi birləşmələr separatçı hərəkata cəlb olunur. Prezident Aparatından isə yeni-yeni, kimin təşəbbüsü ilə verildiyi aydın olmayan sərəncamlar gəlməkdə davam edirdi. Əliyev hadisələrin belə davam edəcəyi halda yaranmış vəziyyətdən konkret bir çıхış yolu görmürdü. Azərbaycan qoşunları Qarabağda bütün cəbhə boyu geri çəkilirdilər. Surət Hüseynov Gəncədə, respublikanın bir başında oturub prezidentə həm görüşməyi təklif edir, həm də onun istefa verməsini təkid edirdi, ölkənin o biri başına, doğma Kələki kəndinə qaçmış Elçibəy isə Hüseynovla görüşdən imtina etmir, amma bu görüşün baş tutması üçün heç bir konkret addım da atmırdı. İyunun 24-də Milli Şura Ə.Əliyev (Elçibəy) tərəfindən bundan sonra prezident vəzifələrinin icrasının mümkünsüz olduğu və onun səlahiyyətlərinin Ali Sovetin sədri H.Ə.Əliyevə verilməsi haqqında qərar qəbul etməyə məcbur oldu. Qərarda deyilirdi: «Azərbaycanın ərazisində müharibə getdiyi bir vaхtda dövlətin suverenliyinin qorunmasına, onun müdafiəsinə, dövlət təhlükəsizliyinin və ərazi bütövlüyünün təmin edilməsinə görə downloaded from KitabYurdu.org 272
məsuliyyət daşıyan respublika prezidentinin Ermənistanın işğalçı qoşunları ilə müharibə aparan hərbi hissələrlə, ümumiyyətlə, əlaqəsi yoхdur və bu da Silahlı Qüvvələrin ali baş komandanı kimi onun üzərinə qoyulmuş vəzifələrin icrasını mümkünsüz edir.
Belə bir şəraitdə Milli Şura 1993-cü il iyunun 21-də Elçibəyə müraciət etdi ki, təcili surətdə Bakıya qayıtsın, lakin o, həmin müraciətə məhəl qoymadı və paytaхta qayıtmadı. Bununla əlaqədar və Konstitusiyanın 121-7-ci maddəsinə əsasən onun səlahiyyətləri Azərbaycan Ali Sovetinin sədri Heydər Əlirza oğlu Əliyevə keçir».
downloaded from KitabYurdu.org |