Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti fizika-matematika fakulteti

Teorema. Agar berilgan (*) sistema vektorlari aniqlaydigan A mat-ritsa rangi r sistema vektorlari soni m ga teng bo`lsin, ya`ni r = m, (*) sistema chiziqli erkli, agarda A matritsa rangi r, sistema vektorlari soni m dan kichik, ya`ni r < m bo`lsa, (*) sistema chiziqli bog`liqdir.
Teorema isboti bir jinsli chiziqli tenglamalar sistemasining yagona trivial yechimga egaligi va trivial yechimdan tashqari notrivial yechim-larga egaligi haqidagi teorema asosida isbotlanadi va uning shartlari tasdig`ini quyidagi xususiy misollarda tekshirib ko`rish mumkin.
Masalalar.
1) R<sub>2</sub> haqiqiy fazoda (koordinatalar tekisligida) ikki a<sub>1</sub>(a<sub>11</sub>; a<sub>21</sub>) va a<sub>2</sub>(a<sub>12</sub>; a<sub>22</sub>) vektorlardan iborat sistema berilgan bo`lsin. Agar vektorlar kollinear bo`lmasa, r(A) = 2 = 2 = m munosabatlar o`rinli va sistema – chiziqli erkli. Agarda vektorlar kollinear bo`lsa, r(A) = 1 < 2 = m munosabatlar o`rinli bo`lib, sistema chiziqli bog`liqdir.
2) R₂ haqiqiy fazoda a₁, a₂, …, a_k (k ≥ 3) vektorlar berilgan bo`lsin. Ushbu holda r(A) ≤ 2 < k = m munosabatlar o`rinli bo`lib, sistemaning ixtiyoriy vektori qolganlarining chiziqli kombinatsiyasi shaklida tasvirlanishi mumkin. R<sub>2</sub> fazoda 3 ta va undan ortiq vektorlar sistemasi har doim chiziqli bog`liq sistemani tashkil etadi.
3) R₃ haqiqiy fazoda a₁(a₁₁; a₁₂; a₁₃) va a₂(a₁₂; a₂₂; a₃₂) vektorlar sistemasi berilgan bo`lsin. Agar vektorlar kollinear bo`lmasa, r(A) = 2 = 2 = m munosabatlar o`rinli va sistema chiziqli erkli. Agarda vektorlar kollinear bo`lsa, r(A) = 1 < 2 = m shartlar bajariladi va sistema chiziqli bog`liqdir.
4) R<sub>3</sub> haqiqiy fazoda a<sub>1</sub>, a<sub>2</sub>, a<sub>3</sub> vektorlardan iborat sistema berilgan bo`lsin. Agar vektorlar o`zaro komplanar bo`lmasa, r(A) = 3 = 3 = m munosabatlar o`rinli va sistema – chiziqli erkli. Aks holda, r(A) ≤ 2 < 3 = m shartlar o`rinli bo`lib sistema chiziqli bog`liqdir.
5) R₃ haqiqiy fazoda a₁, a₂,…, a_k (k ≥ 4) vektorlar sistemasi uchun r(A) ≤ 3 < k = m munosabatlar o`rinli bo`lib, sistema har doim chiziqli bog`liq. R<sub>3</sub> fazoda kamida to`rtta vektorlardan iborat har qanday sistema chiziqli bog`liqdir va hokazo.
Masala. a<sub>1</sub>(2; -1; 3; 0), a<sub>2</sub>(8; -9; 1; -4), a<sub>3</sub>(-3; 4; 1; 2) vektorlar sistemasining chiziqli erkli yoki chiziqli bog`liqligini aniqlang.
Sistema vektorlari koordinatalaridan matritsa tuzamiz va uning rangini Gauss algoritmi yordamida aniqlaymiz:

r(A) = 2 < 3 = m munosabatlar o`rinli bo`lgani uchun berilgan sistema chiziqli bog`liq sistemani tashkil etadi.

XULOSA

Eng sodda egri chiziqlar. Biz barchamiz, egri chiziq nima ekanligini u yoki bu darajada tushunamiz va hech bo‘lmaganda intuitiv ravishda fahmlaymiz. Egri chiziqlarning umumiy ta'rifi doirasiga, xususiy hol sifatida shuningdek to‘g‘ri chiziq ham mansub bo‘ladi. Lekin biz egri chiziqning odatiy ta'rifi bilan cheklanamiz.Agar qo‘lga qalam olib qog‘oz bo‘ylab yo‘nalishni o‘zgartirmasdan chiziq chizsak, aniqki to‘g‘ri chiziqni ifodalagan bo‘lamiz: Agar yo‘nalishni bir yoki bir necha marta o‘zgartirsak, siniq chiziqlarga ega bo‘lamiz:
Bunda ko‘rinib turibdiki, to‘g‘ri chiziq chizish jarayonida yo‘nalish faqat bir marta va keskin o‘zgarmoqda, ya'ni, chiziq sinmoqda. Lekin, agar bunda yo‘nalishni keskin o‘zgarishlarisiz, sekin-astalik bilan, lekin muntazam o‘zgartirib borsak, bunday yasash natijasi qandaydir egri chiziq, yoki, egri chiziqli geometrik obyekt bo‘ladi:
Yopiq oddiy egri chiziqli geometrik shakl egri chiziqning eng sodda ta'rifi quyidagicha: egri chiziq bu - o‘z harakat yo‘nalishi uzluksiz o‘zgartirib turadigan nuqtaning harakat trayektoriyasidir. Agar egri chiziqning oxiri uning boshlang‘ich nuqtasi bilan ustma-ust tushsa, ya'ni, oxirida egri chiziqning har ikkala uchlari o‘zaro tutashsa, bunday egri chiziq yopiq egri chiziq deyiladi va u muayyan bir geometrik shaklni hosil qiladi.
Aks holatda esa u ochiq egri chiziq bo‘ladi, boshqa aytganda, u shunchaki egri chiziq bo‘lib qolaveradi.
Agar ochiq egri chiziq bir yoki, bir necha marta o‘z-o‘zini kesib o‘tsa bunday egri chiziq murakkab ochiq egri chiziq deyiladi
Fanda egri chiziqlarga shuningdek dinamika nuqtai nazaridan ham ta'rif beriladi. Bunda qalam o‘zining harakat yo‘nalishiga perpendikulyar ta'sir qilayotgan kuch tufayli harakatlanmoqda deb tasavvur qilinadi. Aynan ushbu kuchning yo‘nalishiga va kattaligiga bog‘liq holda, egri chiziq u yoki bu tarafga og‘ib, yo‘nalishini o‘zgartirib boradi.

ADABIYOTLAR