Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti meliyeva shohida maksudovna
Yüklə 1,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.
Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqning rivojlantirish xususiyatlari Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar to‘g‘risida so‘z yuritishdan oldin, me’yorida rivojlanayotgan bolalar nutqining rivojlanish jarayonlarini eslab olaylik. Me’yorida rivojlanayotgan bolada nutq rivojlanishi erta boshlanadi. Guvranish jarayonida fonematik eshitish shakllanib boradi, artikulyatsion apparat rivojlanadi. Kattalar bilan muloqotda passiv lug‘at yig‘ilib boradi. Bir yoshga yaqin odatda bola so‘zlarni ayta boshlaydi, ikki yoshga kelib esa iboralarni ishlatadi. Aqli zaif bola hayotining dastlabki oylaridanoq rivojlanishdan ortda qola boshlaydi. Keyinchalik bu tutilish yanada kuchayadi. Natijada maktab yoshigacha davrga kelib unda atrofga qiziqish uyg‘onmagan, fonematik eshitish shakllanmagan, artikulyatsion apparat yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi, xislar yetarlicha namoyon bo‘lmaydi, bular nutq rivojiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Ko‘pgina aqli zaif bolalar nafaqat maktab yoshigacha davrga kelib, balki 4-5 yoshda ham gapirmaydilar. Bolalar bir-birlari bilan muloqotga kirishishlari uchun shunday sharoit yaratish kerakki, muloqot zaruriyat bo‘lsin. Muloqot deganda o‘rganilgan iboralar bilan almashinishni tushunish kerak emas. Masalan, o‘yin mazmuni bolalarga hali to‘liq tushunarli bo‘lmaganida ularda muloqotga kirishish istagi tug‘ilmaydi. Odatda bunday hollarda bolalar tarbiyachi ko‘rsatmalariga asosan harakatlanadilar, shu o‘yin uchun maxsus yodlagan iboralarini gapiradilar, muloqotni imitatsiya qiladilar (o‘xshatadilar). Bolalar muloqotga kirishishlari zarur bo‘lgan didaktik vaziyatlar avvaliga juda sodda bo‘lishi kerak. Muloqot ham albatta faqat so‘z orqali bo‘lishi shart emas, ya’ni uni birgalikda bajariladigan harakatlar, qo‘l harakatlari (jest) orqali yaratish mumkin. Biroq, bunda pedagog bolalarga kerakli so‘z va iboralarni aytib turishi, bolalarda paydo bo‘lgan muloqot ehtiyojidan maksimal ravishda foydalanishi kerak. Asta-sekin bolalar oldida turgan vazifalar murakkablashtiriladi, shu bilan birga bolalar muloqot jarayonida foydalanishi 25 kerak bo‘lgan nutq materiali ham murakkablashadi. Endi so‘z orqali muloqot qilishni qo‘l harakatlari orqali muloqotga almashtirib bo‘lmay qoladi 16 . Berilgan muammoga nazariy yondashuv maktab yoshigacha bolalarning nutq rivoji qonuniyatlariga asoslanadi, ular L.S.Vigotskiy, A.A.Leonteva, F.A.Soxina, A. M. Shaxnarovich, D. B. Elkonin ishlarida shakllantirilgan. I.V Karlin va M.Strazullaning tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, bunday bolalarda birinchi so‘zlar 2,5 yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan davrda paydo bo‘lar ekan (bolalarda birinchi so‘zlarning paydo bo‘lish me’yori 10 oydan boshlanadi). A.A.Kataeva (1998) esa, intellekti buzilgan bolalarning ko‘pchiligida birinchi so‘zlar ikki yoshdan keyin paydo bo‘ladi. Odatda, uch yoshgacha iboralar paydo bo‘lmaydi, degan fikrni ilgari suradi. Muhimi shundaki, intellekti buzilgan bolada, kichik yoshdagi nutq muloqot vositasi ham bo‘la olmaydi. Shuningdek, nutq bolaning harakatlarini boshqarish vazifasini ham bajara olmaydi. A.A.Kataeva va E.A.Strebelevalar 17 ta’kidlashicha, intellekti buzilgan bolalarda kichik yoshdan nutqining rivojlanishi uchun zarur holatlar etishmaydi; predmetlar bilan harakatlar, kattalar bilan emotsional muloqot, artikulyatsion apparatning va fonematik eshitishning tayyorligi. Natijada, o‘rganilayotgan kategoriyadagi bolalar muloqoti uchun holat normadagi bolalarniki bilan bir xil bo‘lganiga qaramay, bu holatning mazmuni u bolalar uchun boshqacha tuyuladi; ular uchun o‘zlarining xususiy va kattalar bilan birgalikdagi harakatlari kamroq bo‘lganidan, taqlid umuman shakllanmagan bo‘ladi, shuning uchun kattalarning gaplari havoda “osilib” qolaveradi, normal rivojlanishdagi nutqning tayanchi kabi tajriba bilan qo‘shila olmaydi. Bolalar ko‘pgina predmetlarga e’tibor bermaydilar, demakki, ularning nomlarini ham eslab qolmaydilar. Biroq aksincha jarayon ham aks etishi mumkin; ijtimoiy muhit taqozo etgani uchun 16 Матасов Ю.Т. Динамические особенности мышления детей с умственной отсталостью, с задержкой психического развития и с нормальным психическим развитием // Обучение и воспитание умственно отсталого ребенка- М., изд. ЛГПИ,1981.- с.76- 89 17 Катаева А.А., Стребелева Е.А. Дидактические игры и упражнения в обучении умственно отсталых дошкольников.- М.: « Бук-Мастер», 1993.- 130с 26 ham, u yoki bu darajada muloqotga muhtojlik paydo bo‘ladi. Bundan tashqari, intellekti sust bolani tarbiyalay turib, kattalar yosh normalariga (kun tartibiga, o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatishga, nutqqa) tayanadilar. Birinchi gapda ular e’tiborni, nima qilib bo‘lmasin, nutqning orqada qolmasligiga, o‘z kuchiga va imkoniyatiga tayanib, uning rivojlantirishga qaratadilar. Bolalar ota-onalarining so‘zlarini va iboralarini qaytaradilar. Bularning orqasida hech qanday tasavvur bo‘lmasa-da, ularning tushunarsiz hikoya va ertaklarini tinglaydilar. Ba’zan ular o‘zlariga aniq ma’noni bermaydigan so‘zlar, hattoki iboralarni ham eslab qolishlari mumkin. Bolalarning bir qismi, biror aniq va odatdagi holatda, tez-tez qaytariladigan vazifalarni tushuna boshlaydilar. Masalan, bolani vannaxonaga olib kirib, unga “qo‘llaringni yuv” - deyilsa, bola iltimosni bajaradi. Agar xuddi shu gapni unga oshxonada aytilsa, bola undan nimani so‘rayotganlarini tushunmaydi. Biz A.A.Kataeva va E.A.Strebelevalar fikrlaridan quyidagi ayrim xulosalarni chiqarib aytishimiz mumkin: - intellekti buzilgan bolalarda predmetlar bilan ta’sirlashuvi kichik yoshda, asosan monipulyatsiya ko‘rinishida, endigina boshlanadi. Ularning bir qismida predmetlar bilan standart ta’sirlashuvlar (faqat o‘z-o‘ziga xizmat qilishda) yoki shularni o‘zlashtirishga intilishlar yuzaga keladi. Ularning kichik yoshida predmetli faoliyat bo‘lmaydi. - nutq va muloqotning rivojlanishi ham kechikadi. Bolalarning ko‘pchiligida faol nutq paydo bo‘lmaydi. Ularda passiv nutq yaxshiroq rivojlanadi. Bu esa bolaga yaxshi tanish bo‘lgan sharoitlar doirasida uning faoliyatiga va xulqiga biroz ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ayrim bolalarda alohida so‘zlarning buzib aytilishi paydo bo‘ladi. Faqat sanoqli hollardagina yoshiga rasman mos keluvchi, lekin “bo‘sh” gaplar (nutq) kuzatilishi mumkin ekan 18 . Shuningdek, M.Yu.Ayupova muallifligidagi “Logopediya“ darsligida (2007) aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning o‘ziga xos 18 Катаева А. А. Развитие речи у детей с нарушением интеллекта и их умственное воспитание // Дошкольное воспитание детей с проблемами интеллектуального развития - СПб, Изд. РГПУ им. А. И. Герцена,1999.- с.153- 156. 27 xususiyatlari yoritib berilgan. Unda, aqli zaif bolalarda nutq buzilishi va ularni me’yorga keltirish xususiyati oliy nerv (asab) faoliyati hamda psixik rivojlanishning o‘ziga xos tomonlari bilan belgilanadi, deb ta’kidlanadi. Aqli zaif bolalarda bilish faoliyatining oliy shakllarini yaxshi rivojlanmaganligi fikrlashning yuzakiligi, nutqning sekin rivojlanishi va sifat jihatidan o‘ziga xosligi, xatti-harakatini so‘z orqali nazorat qilishni izdan chiqishi hissiy-irodaviy sohani to‘laqonli emasligi kuzatiladi. Aqli zaif bolalarda nutqining rivojlanishni o‘ziga xos tomonlari ko‘plab mualliflar tomonidan psixologik aspektda o‘rganilgan (V.Petrova, M.Pevzner, I.Karlin, M.Strazulla, S.Borel-Mezonni, Shlezinger, M.Zeeman va boshqalar). S.Ya.Rubinshteyning (1970) fikricha, aqli zaif bolalarda nutq rivojlanmasligining sababi “miya po‘stlog‘i faoliyatining zaifligi, barcha analizatorlarda yangi differensial aloqalarning sekinlik bilan ishlab chiqilishidadir”. Nutqiy eshitish analizatorlari doirasida differensial shartli aloqalarning asta rivojlanishi munosabati bilan aqli zaif bola ancha vaqt nutq tovushlarini ajrata olmaydi, atrofdagilar aytgan so‘zlarini aniq anglamaydi 19 . Motorikaning, shu jumladan, nutqiy motorikaning rivojlanishi aqli zaif bolalarda sekinlik bilan kechadi. Nutqiy harakatlarning aniqligi ikki tomonlama nazorat orqali ta’minlanadi. Eshitish singari kinestetik nazorat ham noaniq bo‘lib rivojlanadi. Aqli zaif bolalar nutqining o‘ziga xos tomonlarini tahlil qilish jarayonida S.Ya.Rubinshteyn (1970), V.G.Petrova (1977) ularning nutq buzilishlari sabablari hisoblangan ko‘pgina faktorlar yig‘indisini, ajratib, aqli zaif bolalar nutqining buzilishi va anomal rivojlanishning asosiy sababi bilish faoliyatining rivojlanma-ganligidir, deb e’tirof etadi 20 . Analitik-sintetik faoliyat darajasining pasayishi nutq tovushlarini differensiallashtiruvchi murakkab psixik (ruhiy) faoliyat, fonematik qabul qilishning buzilishida namoyon bo‘ladi. Bilish faoliyatining buzilishi tilning 19 Рубинштейн С. Я. Психология умственно отсталого школьника: Учеб. пособие для студ. пед. ин-тов по спец. №2111 «Дефектология» - 3-е изд., перераб. и доп. - М.: «Просвещение»,1986.- 192с. 20 Петрова В. Г. Практическая и умственная деятельность детей-олигофренов. М., «Просвещение»,1968.- 144с. 28 semantik tomondan o‘zlashtirishda qiyinchiliklarga olib keladi. Shuning uchun, aqli zaif bolalar semantik jihatdan murakkab bo‘lgan so‘zlarni (mavhum, umumlashgan) va grammatik shakllarni (masalan, maqsad va sabab, ergash gapli qo‘shma gaplar) qiyinchilik bilan egallaydilar. Analitik-semantik faoliyatining umumiy ravishda rivojlanmay qolishi sababli, til umumlashmalarining shakllanishi, til qoidalarining o‘zlashtirishi me’yorda rivojlangan bolalarga nisbatan o‘laroq, qiyinchilik bilan kechadi. Aqli zaif bolalar so‘z boyligining o‘ziga xos tomonlari ko‘plab mualliflar diqqat-e’tiborini o‘ziga jalb qilgan. Ular, idrok qilish faoliyatidagi buzilishlar passiv va aktiv lug‘atlarning shakllanishida o‘z izini qoldiradi, deb e’tirof etganlar. Aqli zaif bolalarda lug‘at boyligining kambag‘alligi, so‘zlardan noto‘g‘ri foydalanish, passiv lug‘atning aktiv lug‘atdan ustun bo‘lishi va so‘zlarni mazmunga qarab ishlatishdagi qiyinchiliklar sezilib turadi. Bu bolalarda so‘z boyligi kambag‘alligining muhim sabablari bo‘lib, ularning aqliy rivojlanishi pastligi, atrofdagi olam haqida bo‘lim va tasavvurlarning cheklanganligi, verbal xotiraning zaifligi, ijtiomiy va nutqiy munosabatga bo‘lgan talabning pastligi, qiziqishlarning shakllanmaganligi hisoblanadi 21 . Aqli zaif bolalarning passiv lug‘ati faol lug‘atga qaraganda ko‘proq, lekin shunda ham biror so‘zni qaytarish, talaffuz etish uchun yo‘naltiruvchi savol talab etiladi. Qiyinchiliklar bir tomondan, aqli zaif bolalarning bosh miya po‘stlog‘idagi tormozlanishdan, boshqa tomondan, semantik maydonlar shakllanishidagi o‘ziga xosliklardan kelib chiqadi. A.R.Luriya va O.S.Vinogradovalarni (1978) semantik maydonlar yuzasidan o‘tkazilgan tadqiqoti ularni to‘liq shakllanmaganligini ko‘rsatdi. Normada so‘zni tanlash, ularning ma’nosidan kelib chiqqan holda, ya’ni mazmuniy o‘xshashliklarga qarab amalga oshiriladi (baland-past, olma-nok). Aqli zaif bolalarda esa so‘zlarni tanlash tahminiy, ba’zan, tovush o‘xshashliklariga 21 Люблинская А. А. Очерки психологического развития - Изд. 4-е, перераб., М.: «Просвещение»,1985.- 356с. 29 asoslanib amalga oshiriladi-ki, bu yana bir bor lug‘aviy sistematiklikning to‘liq shakllanmanligidan dalolat beradi. Ko‘pgina so‘zlar tushunchaga aylanmay qolaveradi 22 . M.P.Xamidova, M.Yu.Ayupova (2009) e’tirofi bo‘yicha: “Aqli zaif bolalar nutqidagi kamchiliklar ularning bog‘langan nutqini shakllantirishda bir qator muammolarni keltirib chiqaradi. Materialning ma’nosini anglash qiyinchiliklari, hodisalarning mantiqini tushuna olmaslik, vaqt haqidagi tasavvurlarni etishmasligi, mavzudan chalg‘ib ketish, shuningdek, tevarak-atrofdagi predmet va hodisalar haqidagi etarli ma’lumotga ega emasliklari oqibatida ularning so‘z boyliklari kambag‘allashadi va muloqotga kirishishni qiyinlashtiradi” 23 . Aqli zaif bolalar bilan olib borilgan kuzatishlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, ular predmetlar va holatlarni bildiruvchi so‘zlarning ma’nosini tushunishda qiyinchilik va xatolarga duch keladilar, hayotiy tajribalarida kam uchraydigan predmetni hatto ko‘rsata olmaydilar. Ularning passiv so‘z boyligi salmog‘i faol nutqidan yuqori turadi. Rasmdagi tasvirlarni mazkur toifadagi bolalar ko‘rsatib bera oladi, ammo nomlashga aqliy imkoni yetmaydi. Faol so‘z boyligining kamligi aqli zaif bolalarning atrofdagilar bilan muloqot qilishda qiyinchilik tug‘diradi. Aqli zaif bolalar ba’zi so‘zlarni rasmdagi tasvirga qarab aytib beradi, lekin boshqa sharoitda va vaziyatga shu so‘zlarning ma’nosini tushunmaydi (M.P.Xamidova, M.Yu.Ayupova 2009). Shu bilan birga, so‘z boyligining kambag‘alligi tufayli bolalar bir guruh so‘zlardangina foydalanishi natijasida nutqning bir yoqlama, noaniq bo‘lishiga olib keladi. Aqli zaif o‘quvchilar nutqning grammatik qurilishining o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘pgina mualliflar o‘rganib chiqishgan (V.G.Petrov, M.F.Gnezdilov, M.F.Feodanov, A.P.Fedchenko va b.). Afsuski, maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqining grammatik tomoni mukammal o‘rganilmaganligini guvohi bo‘ldik. Hattoki, mehnat ta’limi maktabi 1-sinf 22 Виноградова А.Д., Липецкая Е.И., Матасов Ю.Т., Ушакова И.П. Практикум по психологии умственно отсталого ребенка. – М.: «Просвещение», 1985. 23 Ayupova M.Yu. “Logopediya” darsligi, Toshkent “Uzbekiston faylasuflar jamiyati”, 2007y.- 196б. 30 o‘quvchilarining nutqidagi grammatik tuzilishlar takomillashmagan bo‘ladi. Ularning jumlalari bir sodda so‘zlardan iborat bo‘ladi, o‘z fikrlarini bayon qilishda juda qiynaladilar (D.Nurkeldieva, 2000). Shuning uchun, aqli zaif bolalarning maktabgacha yosh davrida hali grammatik komponentlardan foydalana olish malakalari shakllanmagan bo‘ladi, degan xulosaga keldik. Aksincha, aqli zaiflikni keltirib chiqargan gidrotsefaliyada esa, ba’zan nutq yaxshi rivojlangandek tuyulsada, aslida unday emas. Bunday bolalar nutqida juda murakkab jumlalar, so‘zlar bo‘ladi. Ular nutqining grammatik tuzilishi ham juda mukammalligi bilan ajralib turadi. Bu bolalarning fikr yuritishlari nasihatgo‘ydek bo‘lib tuyuladi. Nutqlarining mohiyatiga o‘zlari yaxshi tushunib yetmaydilar. Bu bolalar nutqi yaxshi rivojlangan bo‘lsa ham, aqli zaif bolalarning fikr yuritish quroli bo‘la olmaydi. Aqli zaiflikdagi bunday o‘ziga xos nutq juda kam uchraydi. Shizofreniya kasaliga uchragan aqli zaif bolalarning nutqi ham yuqoridagi holatga o‘xshab ketadi. Bu bolalarda nutq malakalari, tushunish holatlar normal bolalardan ham tez shakllanishi mumkin. Ularning so‘z boyliklari normal bolalarnikidan kam farq qiladi. Ammo ular nutqida buzilgan so‘zlar uchrashi mumkin (G‘.B.Shoumarov, 1980). M.P.Xamidova, M.Yu.Ayupovaning (2009) maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalardagi nutqni asosi bo‘lmish grammatik tomonini tekshirish natijalarining tahlili, ularda tilning leksik-grammatik tuzilishining yetarli shakllanmaganligini ko‘rsatadi. Ular amalda tilning grammatik qoidalarini buzgan holda qo‘llaydilar va nutqda xuddi shunday ifodalaydilar. Aqli zaif bolalarda 5 yoshda so‘zlardan gap tuzish jarayoni zaifligi yoki yetarli shakllanmaganligi kuzatiladi. Tekshirishdan olingan natijalar aqli zaif bolalar 2- 3 so‘zdan iborat gap tuzish imkoniga ega ekanligini ko‘rsatdi. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar gapni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Noto‘g‘ri tuzilgan gaplar orasida tugallanmagan, grammatik jihatdan shakllanmagan, ma’nosiz so‘zlarni o‘rnini almashtirish kabi kamchiliklar kuzatiladi. 31 Ayni vaqtda, intellekti buzilgan bolalarning rivojlanish sur’ati normal rivojlanayotgan bolalarniki bilan bir xildir. Ayrim buzilishlar predmetli harakatlarni o‘zlashtirishdagi kechikish, nutqning rivojlanishidagi va bilish jarayonlaridagi kechikish hamda chetga chiqib ketish sezilarli darajada ikkinchi darajali tabiatga ega. Hayotni to‘g‘ri tashkil etib, ancha kichik yoshidanoq maxsus o‘qitish yo‘lga qo‘yilsa, rivojlanishning anchagina nuqsonlari to‘g‘irlanishi, aksariyat hollarda oldi olinishi ham mumkin. Tafakkur, til va nutqning aloqadorligi haqida L.S.Vigotskiy (1956), A.G.Spirkinlarning juda qiziqarli ishlari bor. Bolalar nutqining rivojiga atalgan umumiy tarzdagi qiziqarli ma’lumotlar S.L.Rubinshteyn (1986) va D.B.Elkonin (1988) ishlarida keltiriladi. Yuqoridagi barcha ishlarda asosiy e’tibor nutqning mazmun tomoniga, bolalar aqliy ishlaridagi va xulqidagi roliga qaratilgan. Normal 3-4 yoshli bola yetarli lug‘at boyligiga ega bo‘lib, uning faol nutqi deyarli to‘g‘ri grammatik shaklni tashkil etadi. Fonetik xatolar u darajada ko‘p bo‘lmaydi. Oligofren bolada esa, so‘zlarni talaffuz qilish birmuncha kechikadi. Ularni nutqi kambag‘al va noto‘g‘ridir. L.V.Zankov (1956) va M.S.Pevznerning (1959) ta’kidlashlaricha, aqli zaif bolalar nutqi 1-1,5 yoshda emas, balki 3 yoshlardagina rivojlana boshlaydi. Chet el olimlaridan Shols-Erzam, Kassel, Shlezinger, Zeemanlarning (1962) ta’kidlashlaricha, 40% dan ortiq aqli zaif bolalarda nutq kechikib shakllanar ekan. Aqli zaif bolalardagi nutqning yaxshi rivojlanmasligi asosida eshitish a’zolarida ham ayrim kamchiliklari yuz berishi mumkin. Bu nuqson oqibatida bola uzoq muddat atrofdagilar nutqini yaxshi eshitmasligi natijasida, bir- birlaridan ajrata olmaydi. Umuman bola kar emas, ammo unga nisbatan aytilgan gaplarni noaniq idrok etadi. Bu bolalar juda kam so‘zlarnigina bir-birlaridan ajrata oladilar. Aqli zaif bolalarning nutqni idrok etishlari birmuncha sekin amalga oshadi. Aqli zaif bolalarning nutqidagi barcha kamchiliklarning asosiy sababi mana shudir. Aqli zaif bolalar nutqining to‘la bo‘lmasdan, kechikib rivojlanishi noto‘g‘ri idrok qilishning asorati ekan. Aqli zaif bolalar tanish tovushlarni yomon 32 farqlaydilar, ayniqsa, undosh tovushlarni bir-birlaridan qiyin farqlaydilar. Fonematik eshitishning yomon rivojlanganligi oqibatida qator tovushlar almashtirilib eshitiladi va shu asosda almashtirilib yoziladi. Hatto, bolaga tovushlar tartibi ham noaniq tuyuladi. Talaffuz qilinayotgan so‘zlar oxirlari yaxshi tahlil qilinmasligi asosida ham, grammatik xatoliklar kelib chiqar ekan. Aqli zaif bola fonematik eshitishidagi kamchiliklar, nutq a’zolaridagi, artikulyatsiyadagi kamchiliklar asosida yanada og‘irlashadi. Analizatorlarning to‘la, mukammal rivojlanmasligi asosida nutqning qator kamchiliklari yuzaga keladi. Tafakkur quroli bo‘lgan nutqning o‘zi yaxshi rivojlanmagan bo‘lsa, tasavvur qiling tafakkur qay holatda bo‘ladi. Aqli zaif bolalarda birinchi, alohida so‘zlari 2-3 yoshlarda, qisqa kambag‘al grammatik gaplari 5-6 yoshlarda yuzaga kelar ekan (G‘.B.Shoumarov, 1980). Aqli zaif bolalarning so‘zlarni tovush tomondan tahlil qila olishlari grammatik qonun-qoidalarni muvaffaqiyatli egallashlarida asosiy narsadir. N.S.Rojdestvenskiyning ta’kidlashlaricha, “So‘zdagi tovushlarni farqlamasdan, ularni ajratmasdan, bolalarni o‘qish va yozishga, keyinchalik to‘g‘ri yozishga o‘rgatish mumkin emas”. Intellekti buzilgan ko‘pchilik bolalar faqat maktabgacha yoshning boshida emas, balki 4-5 yoshda ham gapira olmaydilar. Intellekti buzilgan bolalar, nutqning rivojlanishi nuqtai nazaridan qaraganda, juda turli-tuman kategoriyalardan iboratdir. Ularning orasida nutqi umuman yo‘q bolalar, so‘zlari va oddiy iboralari kichik hajmga ega bo‘lgan bolalar bor. Ularning hammasini, bir tomondan, aytilgan nutqni tushunishning chegaralanganligi, boshqa tomondan, nutqning borliqdan uzilib qolganligi birlashtirib turadi. Nutq bolaning haqiqiy intellektual imkoniyatlarini aks ettirmaydi, unga bilimlarni va axborotlarni uzatishning to‘laqonli manbai bo‘lib xizmat qila olmaydi. Iborali nutq fonetik va grammatik ko‘plab nuqsonlar bilan ajralib turadi. Odatda, maktabgacha yosh davrida nutqning grammatik tuzilishini o‘zlashtirish amalga oshmaydi. Ayniqsa, bog‘lovchi nutq aziyat chekadi. Bunday vaziyatda son bilan otning muhim buzilishlari o‘ziga xos xususiyatlardan biri bo‘ladi. 33 Passiv shakldagi so‘z boyligi faol shakldagisidan yuqori bo‘ladi. Bu odatda, alohida ajratib olingan so‘zlarga tegishli bo‘ladi, biroq barcha vaziyatlarda emas. Shunday so‘zlar borki, intellekti buzilgan bola ularni biror suratga, predmetga nisbatan aytishi mumkin. Biroq ularni o‘ziga tanish bo‘lmagan vaziyatda boshqa birov aytsa tushunmaydi. Ushbu holat intellekti buzilgan bolalarda so‘zning vaziyatli holati uzoq muddat saqlanishini bildiradi. Bunday bolalarda so‘zning semantik vazni ayni shu yoshdagi normal bolalardagidan kamroq bo‘ladi. So‘zning vaziyatli ahamiyati, nutqning grammatik yetarlicha tuzilmagani, fonematik eshitishdagi buzilish va qabul qilish (idrok etish)ning sekinlashganligi shuni ko‘rsatadiki, kattalar nutqni intellekti buzilgan bola yo umuman tushunmaydi yoki aniq tushunmaydi, yoki noto‘g‘ri tushunadi. Ayni paytda kattalarning nutqi imkoniyati cheklangan bolaning faoliyatini tashkillashtirishda muhim rol o‘ynashi mumkin. Bu uning e’tiborini to‘plashi, uni faoliyatga qaratishi, hattoki uning oldiga unchalik qiyin bo‘lmagan vazifani qo‘yishi ham mumkin. Shuni esda tutish lozimki, bunday vaziyatlarda faqat og‘zaki tushuntirish bilan cheklanib bo‘lmaydi, uni maktabgacha yoshning butun davri davomida ko‘rsatish, namuna qilish, bolaning kattalar bilan birgalikdagi harakatlari bilan qo‘shib olib borish lozim. Intellekti buzilgan bolalarda maxsus o‘qitishsiz o‘zlarining xususiy nutqi yordamida faoliyatini boshqarish imkoniyati rivojlanmaydi: ba’zi hollarda kuzatuvchi nutq paydo bo‘ladi, biroq qayd qiluvchi va rejalashtiruvchi nutqlar paydo bo‘lmaydi (A.A.Kataeva, E.A.Strebeleva). Aqli zaif bolalar nutqi turli yo‘nalishlarda, turli yoshdagi bolalarda, turli mutaxassislar tomonidan, turli darajada o‘rganilgan. Nutq nuqsonlarining aqli zaif bola umumiy ruhiy taraqqiyotiga salbiy ta’siri Shif J.I. (1980) qo‘llanmasida atroflicha, chuqur tahlil qilib berilgan. Mualliflarning e’tirof etishlaricha, aqli zaif bola bilan normal bolalar orasidagi farq ularning faol nutqlari ko‘zga tashlanar ekan. Aqli zaif bolalar o‘z nutqlarida sifat, fe’l, bog‘lovchilardan juda kam hollarda foydalanadilar. Bolalar ulg‘aygan sari narsa nomlarining ahamiyati 34 ham o‘sib, aniqlanib boriladi. Aqli zaif bolalarda “taxallus”lardan tushunchalarga o‘tish jarayoni juda uzoq va qiyin shakllanadi 24 . A.A.Kataeva va E.A.Strebeleva birgalikda olib borgan tadqiqotlarda aqli zaif bolalar nutqini erta korreksiyalash, ular so‘z boyligini oshirish, nutqida grammatik komponentlardan to‘g‘ri foydalana olish malakalarini shakllantirish uchun bunday bolalarda muloqot funksiyalarining paydo bo‘lishini ta’minlash lozimligini isbotlab berdilar (1998). Normadagi bolalar eng birinchi kattalar bilan muloqot funksiyalari paydo bo‘ladi. Bu emotsional, predmetli va faol xarakterga ega bo‘ladi. Keyinchalik tengqurlari bilan muloqot paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Bolaning umumiy psixik rivojlanish darajasi qancha yuqori bo‘lsa, muloqotda nutq shunchalik katta rol o‘ynaydi. Nutq bolalar harakatining kollektiv ko‘rinishlarida, ayniqsa, o‘yinda muhim o‘rin tutadi. Bu erda ular nutq yordamida o‘yinning mazmuni haqida kelishib oladilar, uning rejasini tuzadilar, har personajni sharhlagan holda, rollarni bo‘lishadilar. Nutq yordamida, muayyan o‘yin davomida bolalarning o‘zaro munosabatlar ham yuzaga chiqadi. Intellekti buzilgan bolalarda muloqot xuddi shu yo‘llar bilan rivojlanadi, biroq katta kechikish bilan. O‘qitishning boshlang‘ich paytida bolalar, odatdagidek, hali o‘zaro muloqotga kirisha olmaydilar, hattoki bunday muloqotga ehtiyoj ham sezmaydilar. Chunki ularda faoliyatning kollektiv ko‘rinishlari umuman rivojlanmagan. Biroq kattalar bilan muloqotga muayyan ehtiyoj va bu ehtiyojni amalga oshirish usullari barcha bolalarda mavjud. Bolalar kattalarga turli holatdagi iltimoslar bilan murojaat etadilar. Bolaning kattalar bilan muloqoti mashg‘ulotlar jarayonida ham doimiy ravishda paydo bo‘laveradi. Bunday sharoitlarda, har qanday bosqichda bo‘lmasin, bola o‘zining ehtiyojini amalga oshirishi uchun zarur, o‘zi tushina va anglay oladigan muloqot vositalarini olishi kerakligi haqida qayg‘urmoq lozim. Dastlabki 24 Особенности умственного развития учащихся вспомогательной школы - Под ред. Ж. И. Шиф - М.: «Просвещение»,1985.- 342с. 35 bosqichda bu bir so‘zli ibora, keyin ikki so‘zli va, oxirida, yoyilgan (“Ber”, “Suv ber”, “Iltimos, suv bering, ichgim kelyapti”) iboralar bo‘lishi mumkin 25 . Intellekti buzilgan bolalar maktabgacha muassasaga besh yoshida kelsalar-da, ularning nutqi, avval aytib o‘tganimizdek, hali bilish vositasi bo‘lib xizmat qila olmaydi. Pedagoglar oldida nutq rivojlanishining mazmunli va grammatik tomonlari bilan bog‘liq bo‘lgan, nutqning bilish funksiyasini shakllantirish vazifasi turadi. Hozirgi zamon oligofrenopsixologiyasida aqli zaif bolalar nutqi, alohida faoliyat va bilish jarayoni sifatida qaraladi. O‘yin bilan birga nutq aloqasi alohida, faoliyat turi sifatida o‘rganiladi. O‘zaro aloqa jarayonida fikrlar almashuvi hislarni ifoda etish, kattalar va bolalar xulqiga ta’sir etish yuz beradi. Mamlakatimiz va chet el mutaxassislarining ilmiy izlanishlari aqli zaif bolalar nutqining fonetik, leksik, grammatik tomonlarining rivojlanish dinamikasini ochib berishga katta yordam berdi. Aqli zaif bolalardagi turli nutq kamchiliklari ularning atrofdagilar bilan muomalasini qiyinlashtirib, o‘zlarida qayg‘urish holatlarining yuzaga kelishiga salbiy sabab bo‘lar ekan. 25 Петрова В.Г. Практическая и умственная деятельность детей - олигофренов. М.: «Просвещение»,1968.- 160с. |