Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti meliyeva shohida maksudovna

Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi.
Dissertatsiy ishi kirish, uchta bob, 
umumiy xulosa, 80 ta foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, 6 ta jadvaldan iborat 
bo’lib, 113 sahifani tashkil etadi. 

---

16 
I bob. KORREKSION PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYADA 
MAKTABGACHA YOSHDAGI AQLI ZAIF BOLALARNING NUTQINI 
RIVOJLANTIRISH MUAMMOLARI
1. Nutq faoliyati haqidagi zamonaviy tasavvurlar 
Umumiy va korreksion pedagogikaning muhim masalalaridan biri bu 
nutqni rivojlantirishdir. Chunki nutq inson hayotida juda katta rol o‘ynaydi. 
Rivojlanayotgan nutq avvaliga muomala vositasi sifatida, keyinchalik fikrlarni 
ifodalash va tafakkur quroli sifatida chiqadi, inson xulq-atvori va faoliyatini 
boshqaradi (L.S.Vigotskiy, 1983; A.V.Zaporojets, 1980; A.R.Luriya, 1956; L.S. 
Svetkova, 1972 va boshq.). Aqli zaif bolalarda nutq buzilishining spetsifikasi 
oliy nerv faoliyati o‘ziga xosliklari va ularning psixik rivojlanishi bilan 
aniqlanadi. 
S.Ya.Rubinshteynning fikri bo‘yicha, aqli zaif bolalarda nutqi to‘liq 
rivojlanmaganini asosiy sabablari – barcha analizatordagi yangi differensial 
aloqaning miyadagi sekin ishlab chiqishi va funksiya qatlamlarini zaifligi 
hisoblanadi
7
. 
Nutq-eshitish analizator sohasidagi differensiyalovchi shartli aloqalarning 
sekin rivojlanishi natijasida aqli zaif bola uzoq muddat davomida nutq 
tovushlarini ajrata olmaydi, atrofdagilar aytayotgan so‘zlarni tushunmaydi, 
nutqni aniq-tiniq eshita olmaydi. Ko‘pgina olimlar (M.F.Gnezdilov, R.I.Lalaeva, 
V.G.Petrova, E.F.Sobotovich, A.P.Fedchenko, M.F.Feofanov) tadqiqotlariga 
ko‘ra, aqli zaif bolalarda nutqning grammatik tomonlari shakllanmaganligi 
kuzatiladi, bu agrammatizmlarda, grammatik umumlashtirishlarni talab 
qiladigan ko‘pgina vazifalarni bajarishdagi qiyinchiliklarda namoyon bo‘ladi.
So‘z yasash va so‘z o‘zgartirishning morfologik shakllari, gapning sintaksis 
tarkibi yaxshi shakllanmagan bo‘ladi.
Demak, aqli zaif bolalarga ona tilining grammatik me’yorlarini o‘rgatish 
bugungi kunda dolzarb muammolardan biridir. Mazkur muammoga
7
Рубинштейн С.Я. Психология умственно отсталого школьника. - М., 1986, - 73с.

---

17 
A.G.Arushanova, 
A.N.Gvozdev, 
S.L.Rubinshteyn, 
A.M.Shaxnarovich, 
D.B.Elkoninlarning ilmiy ishlari bag‘ishlangan.
A.V.Zaxarova, 
M.I.Popova, 
N.P.Serebrennikova, 
F.A.Soxinlarning 
ishlarida bolalar nutqining grammatik tuzilishi o‘ziga xos xususiyalari tadqiq 
qilinadi. Me’yorida rivojlanishda bola uch yoshga kelib og‘zaki nutqning 
barcha asosiy grammatik kategoriyalarini o‘zlashtiradi. U morfologik 
vositalardan foydalanib so‘zlarni o‘zgartiradi, grammatik shakllantirilgan qisqa 
iboralar bilan gapiradi
8
.
Aqli zaif bolalar nutqini rivojlanishi dastlabki oylardanoq ortda qoladi. 
Natijada maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar predmetlar bilan faoliyatga 
kirishish, fonematik eshituv, artikulyatsion apparat harakatchanligi va atrof 
olamdagi voqea-hodisalarga qiziqishi yetarli darajada shakllanmaydi, hissiyotlar 
to‘liq namoyon bo‘lmaydi, bularning barchasi nutq rivojishiga salbiy ta’sirini 
o‘tkazadi
9
.
Nutq odamlarning eng muhim va yagona muomala vositasidir. Faqat 
insongina o‘z hissiyotlari haqida so‘zlash, fikrlarini bayon etish, qiziqarli 
axborotni yetkazish, she’r o‘qish va h.k. kabi imkoniyatlarga ega. Bunday o‘zaro 
ta’sir natijasida, muloqatdan rohatlanish hissi yuzaga kelganda biz hamfikrlik, 
hamdardlik, o‘zaro tushunish hissini boshdan kechiramiz.
Maktabgacha yoshdagi bolaning nutqini o‘stirish uning keyingi 
rivojlanishida va maktabda muvafaqqiyatli o‘qishida juda muhim. Nutqni yaxshi 
egallagan bola o‘z fikrlarini yaxshi bayon qila oladi, darsliklardagi materialni 
to‘liq tushuntirib, bayon qilib bera oladi. 
Nutqi maqsadga muvofiq tarzda rivojlangan bola o‘z fikrini «mantiqiylik 
ketma-ketlikda, asoslangan va o‘ziga nisbatan ishonch bilan» xarakterlanadi
10
. 
Nutq sistemasining turli komponentlarini shakllanishini va rivojlanishini 
buzilishi - nutqning umumiy rivojlanmaganligi deb ataladi. Nutq kamchiliklarini 
8
Коломенских Я.Л., Панько Е. А. Детская психология., М.: «Университетское», 1988, - 223с.
9
Войлокова Е.Ф. Особенности использования слов-названий сенсорных эталонов дошкольниками с 
выраженной умственной отсталостью // Теоретические и прикладные проблемы образования лиц с 
интеллектуальной недостаточностью - СПб: Изд. РГПУ им. А.И. Герцена, 2000.- с.38- 40.
10
Лисина М.И. Проблема онтогенеза общения. - М.: «Просвещение», 1986. - 143 с.

---

18 
bartaraf etishning samarali uslublarini ishlab chiqish, shu jumladan bolalarni 
maktabga tayyorlashda ham zamonaviy logopediyaning eng dolzarb 
vazifalaridan biri hisoblanadi. 
Bu muammoni hal qilish ustida ko‘plab mutaxassislar shug‘ullanishgan. 
N.Jukova, 
E.M.Filicheva, 
R.I.Lalaeva, 
M.M.Alekseeva, 
G.A.Volkova, 
A.N.Kornev shular jumlasidandir. 
Nutqning umumiy rivojlanmaganligiga ega bo‘lgan katta maktabgacha 
yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashning samaradorligi va sifatini 
oshirish ularning mavjud og‘zaki hamda ikkilamchi tarzda shakllanishi mumkin 
bo‘lgan yozma nutqdagi kamchiliklarni o‘z vaqtida aniqlash, oldini olish va 
imkon qadar bartaraf etishni ko‘zda tutadi. Ularni korreksiya qilish qancha erta 
boshlansa, ikkilamchi oqibatlarsiz, pedagogik xatolarsiz aynan nutqiy 
kamchiliklarni bartaraf etish natijasi shuncha yuqori bo‘ladi. Mana shuning 
uchun logopedlar bolalar o‘quv muassasasiga kelishdan oldin maktabgacha 
ta’lim muassasalarida yoki yashash joylarida ish olib borishlari zarur. Nutq 
nuqsonlariga ega bolalarni o‘z vaqtida aniqlash, mavjud og‘zaki nutq 
kamchiliklarini to‘g‘ri tasniflash va unga mos korreksion ta’limni tashkil etish 
bu bolalarda yozish va o‘qish kamchiliklarini paydo bo‘lishining oldini olibgina 
qolmasdan kelgusida dastur materialini o‘zlashtirishda ortda qolishga yo‘l 
qo‘ymaydi
11
. 
O‘yin bilan kechadigan barcha jarayonlar bola tomonidan oson qabul 
qilinadi, tez va mustahkam o‘zlashtiriladi. O‘yin jarayonida bolaga turli 
bilimlarni o‘zlashtirish uchun maksimal imkoniyat beriladi. Ko‘plab 
tadqiqotchilar (L.S.Vigotskiy, V.I.Seliverstov, A.I.Sorokina va boshqalar) 
maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyasida o‘yinlardan foydalanishga katta 
e’tibor berishadi. Intellektual kamchiliklarga ega bolalarda nutqni 
rivojlantirishda o‘yin alohida ahamiyatga ega deb yozgan L.S.Vigotskiy
12
. 
11
Баряева Л.Б., Логинова Е.Т., Лопатина Л.В. Подготовка к обучению грамоте детей с умеренной и 
тяжелой умственной отсталостью. Пособие для учителя. - СПб.: Изд-во «Союз», 2004. 56-б.
12
Лев Семенович Выготский. Мышление и речь. Изд. 5, испр. -Издательство "Лабиринт", М., 1999. -352 с. 

---

19 
G.A.Volkova, V.I.Seliverstov, S.N.Shaxovskayalarning tadqiqotlari bolalar 
bilan korreksion ishda o‘yinlardan foydalanish zarurligini isbotlaydi. 
Maktabgacha ta’lim va tarbiya jarayonida o‘yinlardan keng foydalanishga 
qaramasdan, ularning barcha imkoniyatlari tadqiq qilinmagan va to‘laligicha 
amal qilinmaydi, ayniqsa nutq kamchiliklariga ega bolalar bilan ishlashda. 
Nutq – ijtimoiy inson turmushining ajralmas bo‘lagi, insoniy jamiyatning 
mavjudlik vaziyatlari. Inson o‘z faoliyatining 55% vaqtini nutq faoliyatining 
asosiy turlari – gapirishga, eshitishga, o‘qishga, yozishga bag‘ishlaydi. 
Maktabgacha ta’lim tizimida nutqni rivojlantirish yetakchi o‘rin egallaydi. 
Nutqni rivojlantirishning asosiy vazifalari – nutqning tovush madaniyatini 
tarbiyalash, til boyligini, aktivligini oshirish, nutqning grammatik tomonini 
rivojlantirish, aloqa nutqini o‘qitish barcha maktabgacha yoshdagi masofada hal 
qilinadi. Aloqa nutqini rivojlantirish – maktabgacha yoshdagi bola tarbiyasining 
asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Bolani aloqa nutqini shakllantirish – tilning 
grammatik tuzilishi, lug‘at tarkibi, tovush tomonini o‘zlashtirishi bilan 
chambarchas bog‘liqligida kelib chiqadi. 

---

20