Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti muslimov narzulla alixanovich

 
alohida muhim ahamiyat kasb etadi. Maktabda 
tо‘garaklarning asosiy kо‘pchiligini mehnat ta’limi о‘qituvchilari
 
olib 
boradi. Bular - ishlab chiqarish texnika tо‘garaklaridir. О‘qituvchi bunday 
tо‘garaklarda о‘quvchilarda ixtirochilik, konstruktorlik singari maxsus 
qobiliyatlarni ijodiy rivojlantirish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratish 
imkoniyatiga ega. 
Mehnat ta’limi о‘qituvchisi о‘quvchi shaxsini о‘rgangan chog‘da kasbga 
yо‘naltirish maqsadida quyidagi qoidalarga: shaxs kamol topadigan ijodiy 
vaziyatda, jamoada shaxsning xulq atvorini kuzatish; faoliyat orqali 
shaxsni о‘rganish; shaxsni qandaydir qotib qolgan narsa tariqasida 
emas, balki moslanuvchan darajada
kо‘rish; shaxsning vaqtincha psixologik 
holatini, о‘rtoqlariga munosabatini xisobga olish kabi qoidalarga amal qilishi 
maqsadga muvofiqdir. 

---

306 
Mehnat ta’lim о‘qituvchisining ishida psixologik tashhisga katta о‘rin 
ajratiladi. Psixologik tashhis jarayonida u maktab, kasb-hunar kollejlardagi 
kasb maslahatchisi bilan birgalikda xar bir о‘quvchining kelgusidagi kasbni 
tanlashi jarayonida shaxsiy xususiyatlarini aniqlashi mumkin. 
Shunday qilib, mehnat ta’limi о‘qituvchisi ishida quyidagi yо‘nalishlarni: 
- kasb ta’limi о‘quvchilarni mehnat faoliyati sohalari , ishlab
chiqarishning ayrim tarmoqlari, kasblar va mutaxassisliklar bilan 
tanishtirish; 
- 
psixologik-pedagogik 
maslahat-mehnat 
faoliyatining 
turlari 
tо‘g‘risida, о‘quvchi xislatlari, bilimlari va mayllariga eng muvofiq 
bо‘lgan kasblar va mutaxassisliklar haqida о‘quvchiga gapirib berish; 
- kasb tarbiyasi - о‘quvchilarda u yoki bu kasbga nisbatan barqaror 
qiziqishlarni shakllantirish; 
- amaliy kasbiy kо‘nikish - mehnat faoliyatining turli sohalarida kuchlarni 
amaliy jihatdan sinab kо‘rish uchun shart-sharoitlar yaratish; 
- kasbga yо‘naltirish maqsadida о‘quvchining shaxsini о‘rganish, 
mehnatga bо‘lgan qiziqishlarni va kasbga qiziqishlarni shakllantirish kabi 
yо‘nalishlarni kо‘rsatib о‘tish mumkin. 
2. О‘quv muassasalarida kasb tanlashga yо‘llash uslubiyoti.
Mehnat ta’limi о‘qituvchisining kasbga yо‘naltirish ishi о‘zaro bog‘liq 
tarkibiy qismlarning butun bir jamoa bilan, shu jumladan kasbga 
yо‘naltiruvchi о‘quv metodik xona faoliyati, sinf rahbarining, fan 
о‘qituvchilarining ishi, ota-onalar va shu kabilar bilan mahkam 
bog‘langandir. Mehnat о‘qituvchisi bular bilan yaqindan aloqa 
bog‘lamay turib samarali ishlashi mumkin emas.
Mehnat ta’limi darslarida kasbga yо‘naltirish ishini olib borgan 
о‘quvchilarni mehnat faoliyatiga tayyorlashdagi boshqa fanlar bilan 
о‘zaro aloqani ham hisobga olish lozim.
Maktabda har bir о‘quv fani о‘quvchilarni kasbga yо‘nalti-rishni 
amalga oshirishda о‘ziga xos imkoniyatlariga ega, lekin u mehnat turlari, 

---

307 
kasblarning xilma-xilligi va shu kabilar tо‘g‘risida о‘quvchilar bilimlarini 
shakllantirishning birdan-bir manbai bо‘lishi mumkin emas. Shu sababdan 
ham kasbga yо‘naltirish ishida mehnat о‘qituvchisining faoliyatini sinf 
rahbarlari va fan о‘kituvchilari ishi bilan muvofiqlashtirish g‘oyat 
muhimdir.
Tajriba shuni kо‘rsatadiki, о‘quvchilarda
 
kasbga bо‘lgan barqaror 
qiziqishni shakllantirish ishlari samaradorligini oshirish uchun:
- fan asoslarini о‘qitishning, mehnat ta’limining va qо‘shimcha 
mashg‘ulotlarning fanlararo aloqalarini, davomiyligini va kasbga yо‘naltirish 
yо‘nalishini royobga chiqarish; 
- mehnat ta’limi va kasbga yо‘naltirishnshng о‘quvchilar ijtimoiy-
foydali, unumli mehnati bilan о‘zaro aloqasini ta’minlash; 
- о‘quvchilarning bir maqsadga qaratilgan ijtimoiy ahamiyatli о‘quv-
ishlab chiqarish topshiriqlarini bajarishlari; 
- ishlab chiqarishning turli sohalarida о‘quvchilarning qiziqishini 
rivojlantirishga shaxsiy tabaqalashtirilgan yondashuvni amalga oshirish; 
- о‘quvchilarni kasbga yо‘naltirish sohasida maktab о‘qituvchilari bilan 
ishlab chiqarish jamoalarining birgalikda ish kо‘rishi; 
- sanoat va qishloq xо‘jalik kasblarini targ‘ib qilish lozim. 
Tabiiy matematik turkum fanlarni о‘rgangan chog‘da о‘quvchilar 
iqtisodiy tumandagi etakchi kasblar bо‘yicha mehnat mazmuni bilan 
tanishish, ana shu kasblarni muvaffaqiyatli egallash uchun zarur bо‘lgan 
bilim, kо‘nikma va malakalarni olish imkoniyatiga egadirlar.
Maktab 
о‘quvchilari gumanitar fanlar bо‘yicha о‘tkaziladigan 
mashg‘ulotlarda kasb tanlash masalalarida g‘oyaviy, ma’naviy-axloqiy, 
dunyoqarashga oid bilim oladilar.
Fan о‘qituvchisi ongli ravishda kasb tanlashda о‘quvchilarga yordam 
berish uchun ularni mehnat va kasblarning har xil turlari bilan 
tanishtirishi; 
о‘quvchilarning 
mayli, 
xususiyatlari 
va 
k
asbga 
qiziqishlarini о‘rganishi, ularda kasb tanlashning ijtimoiy jihatdan ahamiyatli 

---

308 
sabablarini shakllantirishi; bilim olishni davom ettirish va ishga joylashish bilan 
bog‘liq masalalar yuzasidan ularga maslahatlar berishi zarur. О‘z fani 
doirasida kasbga yо‘naltirish ishini olib borish uchun fan о‘qituvchisining о‘zi 
tegishli nazariy va amaliy tayyorgarlikka ega bо‘lishi kerak. 
Nazariy tayyorgarlik avvalo, kasbga yо‘naltirish maqsadlari, 
vazifalari va yо‘llarini, muayyan fanni, kasbga yо‘naltirishning psixologik-
pedagogik asoslarini о‘qitish sharoitida uni amalga oshirish metodlarini 
bilib olishdan iborat. 
О‘quv jarayonida kasbga yо‘naltirish vazifalariga muvofiq fan 
о‘qituvchilari uchun ish bosqichlari quyidagicha: 
- dasturda kasbga yо‘naltiruvchi mazmunni kiritish maqsadga muvofiq 
bо‘lgan mavzularni belgilash; 
- u yoki bu mavzu mazmuniga eng mos bо‘lgan kasbga 
yо‘naltiruvchi matnni berish shakllarini belgilash, tegishli kо‘rgazmali 
qurollar, video lavhalar tanlash; 
-ishlab chiqarish tarmoqlari tо‘g‘risidagi va mazkur fanga oid 
mehnat bilan bog‘liq asosiy kasblar haqidagi adabiyotni о‘rganish. Bunda 
о‘z iqtisodiy tumanidagi kasblarni о‘rganishga alohida e’tibor berilishi 
kerak. Darslarda о‘quvchilarni tanishtirish mumkin bо‘lgan kasblar 
rо‘yxatini aniqlab olish; 
- о‘quvchilarning qiziqishlari va mayllarini о‘rganish, bularni 
о‘quvchilar va sinf rahbarlari bilan birga muhokama qilish natijalarini 
qayd qilish; 
- о‘quvchilarda о‘rganilayotgan fanga va u bilan bog‘liq kasblarga 
qiziqish va havasni shakllantirish maqsadida ular bilan yakka-yakka 
ishlarni muntazam ravishda olib borish; 
- maktabda kasbga yо‘naltirish xonasidagi mazkur fanni о‘rganish bilan 
bog‘liq kasblarga oid materiallarni yangilab turish; 
- kasbga yо‘naltirishga, pedagogikaga va shaxs psixologiyasiga oid, uni 
о‘rganish metodlariga doir о‘z bilimlarini chuqurlashtirish bosqichlarini 

---

309 
kо‘rsatish mumkin. 
Mehnat о‘qituvchisi, sinf rahbari va fan о‘qituvchilari birgalikda 
ishlashining asosiy maqsadi shuki, о‘quvchilar bilan guruhli va jamoaviy 
ish olib borishning turli shakllari va metodlaridan foydalanib, iqtisodiy 
tumanlarning talab-ehtiyojlarini hisobga olib, о‘quvchilarni kasblarni 
asoslangan tarzda tanlashga tayyorlashdir. 
Shuning uchun ham kasbga yо‘naltirishga oid ishni о‘z tumani 
iqtisodiyotini о‘rganishdan, korxona va tashkilotlarning xodimlarga bо‘lgan 
talab-ehtiyojlarini, maxsus ma’lumot olish imkoniyatlarini о‘rganishdan 
boshlash maqbuldir. Ayni vaqtda о‘quvchilarni mehnat faoliyatining 
muayyan 
turlari 
bilan, 
kasblar 
bilan 
tanishtirish, 
shuningdek, 
о‘quvchilarning mehnatga bо‘lgan va kasbga qiziqishlarini hamda 
niyatlarini shakllantirish imkoniyatlarini aniqlash maqsadida о‘quv fanlarining 
dasturini tahlil qilish lozim. 
Bu sohada о‘qituvchiga 
professiografik 
varaqchalar katta 
yordam berishi mumkin, 
bu varaqchalar 
quyidagicha tuzilgan: 
Sinf 
Fan 
Dars 
mavzusi 
О‘qituvchi 
о‘quvchilarni 
tanishtiradigan 
tarmoq kasb 
(mutaxassislik) 
Kasblar 
tо‘g‘risidagi 
axborotning 
kiskacha 
mazmuni 
Biroq mutaxassislar tuzgan kasb tasniflarini hamma vaqt ham topib 
bо‘lmaydi. Shu boisdan har bir о‘qituvchi kasbga yо‘naltiruvchi materialni tanlash 
metodikasini egallashi zarur. Buni quyidagi sxema, ya’ni: 
- о‘quvchilarning diqqat-e’tibori qaratilishi lozim bо‘lgan о‘quv dasturlari va 
maktab darsliklarini о‘rganish va taxlil qilish; 
- kasb-malaka tavsifnomalarini, kasbga tayyorlash dasturlarini о‘rganish 
va tahlil qilish; 
- korxonalar, tashkilotlar va ilg‘or novatorlarning ish tajribasini о‘rganish; 
- mehnat ta’limi maktab dasturlarini tahlil qilish asosida bajarish 
mumkin. 

---

310 
Professiografik varaqchalar о‘quv fanlari bо‘yicha tavsiflanadi. Bunday 
varaqchalarni eng tajribali о‘qituvchilar (mehnat ta’limi, fan о‘qituvchilari) 
tuzadilar. Bunday materiallar о‘qituvchilarning ilg‘or tajribasi asosida doimo 
tо‘ldiriladi, takomillashtiriladi, bu esa har bir о‘qituvchiga ish stajidan qat’iy 
nazar kasbga yо‘naltirish ishlarini olib borish, uni о‘rganilayotgan fanlar 
mazmuni bilan rejali ravishda va uzviy bog‘lash imkonini beradi. 
О‘qituvchi о‘quvchilarni kasbga yо‘naltirish sohasidagi asosiy ishni darsda 
olib boradi. U darsda: 
- о‘quvchilarga eng ommaviy kasblar tо‘g‘risida muayyan bilimlar beradi, 
kasblarning ijtimoiy-iqtisodiy, texnologik va psixologik jihatlarini ochib 
beradi; 
- о‘quvchilarga tanlangan kasblarni egallash yо‘llari tо‘g‘risida, о‘quv 
muassasalari, ixtisos beradigan kasblar, о‘qish muddatlari, kasbiy о‘sish 
istiqbollari va shu kabilar yuzasidan ma’lumotlar beradi; 
- 
jamiyatning 
ijtimoiy-iqtisodiy 
talablarini 
anglashga, 
shuningdek 
о‘quvchilarning psixofiziologik xususiyatlarini bilishga tayanadigan barqaror 
kasbga qiziqishlarni va tо‘g‘ri asoslangan kasbiy niyatlarini shakllantiradi. 
Kasbga yо‘naltirish ishini amalga oshirish uchun zarur bо‘lgan 
professiografik materiallarni tanlashning asosiy mezonlari ana shu 
prinsiplardan kelib chiqadi. Bu asosiy mezonlar kuyidagilardan iborat:
1.Mezonning ilmiyligi. Bu mezonning mohiyati shundani iboratki, 
о‘quvchilarni kasbga yо‘naltirish mazmunida ijtimoiy va ilmiy-texnika 
taraqqiyoti yutuqlari, shuningdek faoliyatning har xil turlari uchun 
sharoitlar yaratish hamda politexnik bilimlarni va umummehnat 
malakalarini shakllantirish, shaxsni har tomonlama tarbiyalash, shaxsning 
kasbiy iste’dodlari, qobiliyatlari va qiziqishlarini aniqlash va rivojlantirish 
aks etadi.
2.Yuksak ilmiy-amaliy ahamiyatlilik mezoni. Ana shu mezonga 
asoslanib, kasbga yо‘naltirish materiallari mazmuniga fan va amaliyotning 
hamma e’tirof qilgan yutuqlarini,obyektiv fanlararo aloqaga va amaliy 

---

311 
qо‘llanishga 
ega 
bо‘lgan 
politexnik 
yо‘nalishdagi 
texnikaviy 
ma’lumotlarni kiritish lozim.
3.Hammaboplik mezoni. Mazkur mezonga asosan о‘quvchilarni 
kasbga yо‘naltirish mazmuni ularning yosh xususiyatlariga muvofiq, hammabop 
bо‘lishi kerak.
4.Oqilonalik mezoni. Bu mezonning mohiyati shuki, kasbga yо‘naltiruvchi 
materiallarning hajmi о‘quvchilarga juda kо‘p, ortiqcha ish topshirmay, shu 
materiallarni о‘rganish uchun ajratilgan vaqt miqdoriga mos bо‘lishi lozim. 
5.Uzviy о‘zaro bog‘lilik mezoni.Ushbu mezonning mohiyati shundan 
iboratki, professiografik materiallar tabiiy ravishda dars va tarbiyaviy
tadbirlar mazmuniga kiritilishi ,bular zо‘rlab qabul qildirilmasligi va 
lо‘nda bо‘lishi kerak.