Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1-bob bo`yicha qisqa hulosa.
|
30
faol kovariatsiya - individ o„zining genetik moyilligiga eng ko„p darajada mos bo„lgan muhitni yoki faol izlaydi, yoki yaratadi . Genotip-muhit kovariatsiyasi tiplari ijobiy yoki salbiy bo„lishi mumkin; ularning har biri ma‟lum yosh davrida ustunlik qilishi mumkin. Masalan, bola rivojlanishining birinchi bosqichlarida o„zaro ta‟sirning birinchi tipi ustunlik qilishi aniqlangan . Psixologiya fanida ta‟lim olishga qobiliyatlar an‟anaviy ravishda odamning umumiy kognitiv qobiliyatlari tarkibida ko„rib chiqiladi. Qobiliyatlarning uchta turi ajratiladi konvergent qobiliyatlar yoki intellekt - mavjud bilimlarni qo„llash asosida masalalar yechish qobiliyati; 2)divergent qobiliyatlar yoki kreativlik - tasvvur va xayol ishtirokida bilimlarni o„zgartirish qobiliyati; 3) ta‟lim oluvchanlik yoki ta‟lim olish qobiliyati - bilimlarni olishga bo„lgan qobiliyat.
Tadqiqotchilar maktabdagi o„zlashtirish ko„rsatkichlariga real hayotdagi yutuqlar muvaffaqiyatini aks ettiradigan tashqi kriteriylar sifatida qaraydilar. Lekin zamonaviy xorijiy tadqiqotlarda ta‟lim olishdagi muvaffaqiyatlilik ko„rsatkichlarini tahlil qilishning parallel traektoriyasi - ta‟lim olish qobiliyatini mustaqil qobiliyat sifatida o„rganish - mavjud 8 . Bu holda ta‟lim olish qobiliyati indikatori sifatida o„quvchi tomonidan maktab dasturining u yoki bu elementlarini o„zlashtirishning muvaffaqiyatliligi darajasini aks ettiradigan o„qituvchilarning baholaridan foydalaniladi. Bunda o„qishga qobiliyat, til o„rganishga qobiliyat, matematikaga qobiliyat borligi hamda ularning asosida yotgan ta‟lim olishga umumiy qobiliyat to„g„risida gapirish qabul qilingan.
Tadqiqotlar olib borishda “ta‟lim oluvchanlik” atamasini ishlatish an‟anaga aylangan. Uning
mazmuni xorijiy
tadqiqotlarda foydalaniladigan va o„qituvchilarning baholariga asoslangan “learning abiliti” iborasining mazmuniga faqat qisman mos keladi. Bizdagi psixologiya fanida implitsit va eksplitsit “ta‟lim oluvchanlik”ni bir-biridan ajratgan holda ikki darajali tashkil qilish modeli taklif
8
Byrne B., Coventry W.L., Olson R. K. et al. (2010) “Teacher effects” in early literacy development: Evidence from a study of twins // Journal of Educational Psychology. Vol. 102. No. 1. P. 32-42.
31
etilgan. Implitsit ta‟lim oluvchanlikka psixikaning ongsiz faolligi namoyon bo„lishi sifatida qaraladi. Eksplitsit ta‟lim oluvchanlikni ikkilamchi, “ongli” sifatida belgilanadi va aynan u maktab ta‟limining muvaffaqiyatliligi va akademik yutuqlar ko„rsatkichlari bilan bog„lanadi.
Ta‟lim olish qobiliyatlarini o„rganishda u yoki bu masalalarni yechishning muvaffaqiyatliligidagi kuzatiladigan individual farqlarning sabablari to„g„risidagi masala albatta ko„ndalang bo„ladi. Genetika bu masalani - umumiy kognitiv qobiliyatlarning, ularning tarkibiga ta‟lim olish qobiliyatlari ham kiradi, individual farqlaridagi irsiy va muhit omillari nisbatlari muammosi sifatida ancha keng darajada ko„rib chiqish imkonini beradi.
Genetik va irsiy omillarning faqat umumiy kognitiv ko„rsatkichlar dispersiyasidagi hissasini emas, balki
to„g„ridan-to„g„ri maktab ta‟limi muvaffaqiyatliligidagi individual farqlarning ifodalanganligidagi hissasini ham o„rganish borgan sari ko„proq tadqiqotlarning mustaqil mavzusiga aylanib bormoqda. 6 dan 12 yoshgacha bo„lgan amerikalik bolalarning maktabdagi o„zlashtirishlarini psixogenetik tadqiq qilishda olingan irsiy o„tish ko„rsatkichi 40% ga yaqin va umumiy muhit ta‟sirining ko„rsatkichi ham 40% ga yaqin bo„lgan Maktabdagi o„zlashtirishning individual farqlarida irsiy omilning va umumiy muhit omillarining hissasini baholashda shunga o„xshash ko„rsatkichlarni AQShdagi boshqa tadqiqotda ham tegishli tartibda - 40% va 30% olingan [Loehlin, Nichols, 1976]. Irsiy o„tishning birmuncha yuqori ko„rsatkichlari Avstraliyadagi 15-18 yoshli o„smirlarda 60% va Gollandiyalik 12 yoshli bolalarda 60% aniqlangan.
Bundan tashqari, maktabdagi ayrim o„quv fanlari bo„yicha o„zlashtirishdagi u yoki bu fan sohasida ta‟lim olishga qobiliyat ko„rsatkichi sifatida qaraladigan individual farqlarning psixogenetik tadqiqotlari mavjud. Masalan, o„qishga qobiliyatni tadqiq qilishda umumiy muhit ta‟siri ko„rsatkichi 25 dan 45% gacha bo„lgani holda, irsiy o„tish ko„rsatkichi esa, 40% ga yaqin bo„lgan. Matematika bo„yicha o„zlashtirish uchun individual ko„rsatkichlar dispersiyasida umumiy muhit omilining hissasi - 6%yuqori bo„lmagani holda, irsiy omillar hissasining 32
ko„rsatkichi esa, ancha yuqori - 69% ga yaqin bo„lgan . Buyuk Britaniyadagi keng ko„lamli egizaklar tadqiqotida (TEDS, tadqiqotning turli bosqichlarida 5084 dan 11482 gacha 7, 9 va 10 yoshli egizaklar) maktabdagi o„zlashtirish dispersiyasiga irsiy omillar va umumiy muhit omillari hissasining ko„rsatkichlari tegishli tartibda til (o„qish va yozish) bo„yicha 64 va 15 % va matematika bo„yicha 68 va 10% atrofida olingan .
Shu eslab o„tilgan oxirgi tadqiqot yana shunisi bilan qiziqarliki, unda umumiy intellekt (g) bilan maktabdagi o„zlashtirish (standartlashtirilgan shakl bo„yicha qo„yiladigan o„qituvchilar baholari) ko„rsatkichlari bir vaqtda baholanadi. Bu tadqiqot natijalari bo„yicha genetik omillarning maktabdagi o„zlashtirishdagi individual farqlarni tushuntirishdagi hissasi ularning kognitiv qobiliyatlar darajasidagi individual farqlarni tushuntirishdagi hissasiga nisbatan birmuncha yuqori ekanligi (tegishli tartibda 65 va 35%) ma‟lum bo„ldi.
Genotip bilan muhitning nisbiy hissasi turli populyatsiyalarda, masalan, yoshi, ijtimoiy madaniy va demografik xarakteristikalari bo„yicha farqlanadigan populyatsiyalarda turlicha bo„lishi mumkin. Shunga muvofiq tadqiq qilinayotgan guruhda, masalan, ta‟lim muhitining ko„p jihatdan bir xildaligi, tahlil qilinayotgan belgining dispersiyasini tushuntirishda irsiy komponentlar hissasi ortishiga olib keladi. Buyuk Britaniyada olingan ta‟lim olish qobiliyatlarining irsiyligi ko„rsatkichi AQShdagi xuddi shu ko„rsatkichdan jiddiy darajada yuqori ekanligi shu nuqtai nazardan izohlanadi. Buyuk Britaniyadagi ta‟lim tizimi qat‟iy tartibga solingan, majburiy ta‟lim standartlariga asoslanadi va shuning uchun AQShdagi ta‟lim tizimiga nisbatan barcha o„quvchilar uchun ko„proq bir xillikka ega. Amerika ta‟lim tizimi esa, dunyodagi eng detsentralizatsiyalanganlardan biri hisoblanadi va ta‟lim muhitining yuqori darajada xilma-xilligi ta‟lim olishdagi individual farqlar dispersiyasiga muhit omillari ta‟sirining ko„rsatkichlari ancha yuqori ekanligining sababi bo„lishi mumkin.. Genetik tadqiqotlar ta‟lim olish qobiliyatlariga, masalan, matematikani o„rganishga faqat irsiy va muhit omillarining nisbiy ulushlarining ta‟sirlarini emas, balki shu qobiliyatlarning har turli ko„rsatkichlari orasidagi o„zaro bog„liqliklarni 33
tushunishga ham imkon beradi. Masalan, ko„p o„lchamli tahlil o„qishga o„rganish qobiliyatiga ta‟sir qiluvchi irsiy va muhit omillari boshqa ko„rsatkichga, masalan, til o„rganish qobiliyatiga qaysi darajagacha ta‟sir ko„rsatishini aniqlash imkoniyatini beradi 9 . Ko„p o„lchamli tahlilning jiddiy natijalaridan biri - bitta genlarning o„zi yoki bitta muhitning o„zi shu ikkita ko„rsatkichga qanchalik ta‟sir qilishini ko„rsatadigan irsiy va muhit korrelyatsiyalari olinishidan iborat. Bunday ko„p o„lchamli tadqiqotlar doirasida olinadigan ta‟lim olishdagi muvaffaqiyatning genetik korrelyatsiyasi o„qishni va tilni o„rganish qobiliyatlari uchun 0,67 dan 1,00 gacha [Stromswold, 2001], o„qishni va matematikani o„rganish qobiliyatlari uchun 0,47 dan 0,98 gacha [Kovas et al., 2007], tilni va matematikani o„rganish qobiliyatlari uchun 0,59 dan 0,98 gacha [Plomin, Kovas, 2005] bo„ladi.
Shunday qilib, olinadigan genetik korrelyatsiyalar har turli qobiliyatlarning keng doirasiga irsiy ta‟sirlar uchun “universal” genlarning bir xildagi to„plamining o„zi javob berishi to„g„risida gapirish imkonini beradi. Shu aytilgan oxirgi taxmin psixogenetika bo„yicha hozirgi adabiyotlarda “universal” genlar gipotezasi sifatida belgilanadi [Plomin, Kovas, 2005; Kovas, Plomin, 2007].
Bunda kognitiv ko„rsatkichlar bilan ta‟lim olishdagi muvaffaqiyatlilik ko„rsatkichlarini shunday turdagi ko„p o„lchamli tahlil doirasida qiyoslash ta‟lim olishdagi muvaffaqiyatlilik ko„rsatkichlari bilan bog„liq “universal” genlar har xil turdagi intellektual genlarga ham ta‟sir ko„rsatadi, deb xulosa chiqarishga imkon beradi.
Bunda universal“ genlarning ta‟lim olishdagi muvaffaqiyatlilik ko„rsatkichlariga ta‟siri bu genlarning faqat kognitiv ko„rsatkichlar bilan o„zaro bog„liqligi bilan cheklanmaydi. Masalan, turli fanlarni o„qitishda ta‟lim olishdagi muvaffaqiyatlilik ko„rsatkichlari o„zaro bir-biri bilan intellektual ko„rsatkichlarga nisbatan ancha yuqori irsiy korrelyatsiyalarga ega bo„ladi. Masalan, til va matematika bo„yicha irsiy omillarga hisob qilinadigan o„zlashtirish dispersiyasining to„rtdan uch qismiga yaqini intellektning (g) “irsiy dispersiyasi”
9
KovasY., Plomin R. (2007) Learning abilities and disabilities: Generalist genes, spcialist environments // Current Directions in Psychological Science. Vol. 16. P. 284-288.
34
bilan
umumiy hisoblanadi, ta‟lim olishdagi muvaffaqiyatlilikning “irsiy
dispersiyasi”ning, lekin g bilan bog„liq bo„lmaganining, yana to„rtdan uch qismiga yaqini shu ikkita maktab o„quv fanlari uchun umumiy hisoblanadi, qolgan to„rtdan uch qismi esa, har bir fan sohasi uchun alohida holda xos bo„ladi. Genetik ko„p o„lchamli tahlil doirasida olinadigan muhit korrelyatsiyalari ham katta qiziqish tug„diradi. Irsiy korrelyatsiyalarga o„xshab umumiy muhit omillariga hisob qilinadigan korrelyatsiyalarning o„rtacha ko„rsatkichlari ham juda yuqori bo„ladi. Masalan, ular o„qish va matematikani o„rganish muvaffaqiyatliligi ko„rsatkichlari uchun 0,74 atrofida bo„ladi, matematikagning har xil jihatlarini o„zlashtirish muvaffaqiyatliligi ko„rsatkichlari uchun esa, 0,86 atrofida bo„ladi. Boshqachasiga aytganda, umumiy muhit omillari ham bir vaqtda kognitiv ko„rsatkichlarning keng
spektriga hamda
turli fanlarni o„qitishdagi muvaffaqiyatlilik ko„rsatkichlariga ta‟sir
ko„rsatishi ma‟nosida ma‟lum darajagacha “universal” bo„ladi. Bunday natijalar mantiqiyligining sabablari ijtimoiy-iqtisodiy holatni, oila muhiti xususiyatlarini, ta‟lim tizimining turli aspektlarini o„z ichiga oladigan umumiy muhit omillari, ko„pincha, ta‟lim olish qobiliyatlarining ayrimi
ko„rsatkichlariga emas,
umuman ta‟lim
olish qobiliyatlariga ta‟sir ko„rsatishi bilan asoslanadi. Bu omillarni yanada chuqurroq tushunish uchun keng miqyosda turli madaniyatlar bo„yicha tadqiqotlar o„tkazish zarur. Eng qiziqarli va bahslashilmaydigan psixogenetik natijalardan biri aynan individual muhit omillari bir boladagi ta‟lim olish qobiliyatlari kognitiv ko„rsatkichlarining turli darajalarida tabaqalanish (differensiatsiya)ga olib kelishi fakti hisoblanadi. Bunda bitta fan sohasidagi ko„rsatkichlarga ta‟sir ko„rsatadigan individual muhit omillari boshqa sohadagi muvaffaqiyatlilik bilan bog„liq individual muhit omillardan asosan farqli bo„ladi. Masalan, TEDS ma‟lumotlariga ko„ra individual muhit ta‟sirining ko„p o„lchamli baholari 16% ga yaqin bo„lib, bu omillarning har xil turdagi qobiliyatlarning ishonarli o„zaro bog„liqligini tushuntirishda hissasi kam ekanligini aks ettiradi. Kognitiv ko„rsatkichlar bilan
35
ta‟lim olishdagi muvaffaqiyatlilik ko„rsatkichlari orasidagi tegishli muhit korrelyatsiyalari yana ham pastroq [Kovas et al., 2007].
Shunday qilib, individual muhit omillari yuqori ixtisoslashgan hisoblanadi: ular ta‟lim olishdagi turli darajali individual qobiliyatlar bilan maktabdagi muvaffaqiyatlarning shakllanishida ayniqsa jiddiy rol o„ynaydi. Tadqiqotchilar oldida turli madaniyatlardagi aynan shunday o„ziga xos va ixtisoslashgan muhit omillarini aniqlash va o„rganish vazifasi turibdi.
Shunga o„xshash tadqiqotlarning amaliy ahamiyatini ta‟kidlab o„tish lozim. Haqiqatan ham, agar individual muhit omillari o„qish va matematikadagi muvaffaqiyatlarga erishishdagi farqlarga eng ko„p hissa qo„shsa, bunday farqlar o„quvchilarning muvaffaqiyatlari kesimida eng ko„p darajada tashqi ta‟sir ostida bo„lishini kutish mumkin. 1-bob bo`yicha qisqa hulosa. 1.Odam genetik jihatdan o`rganish qiyin bo`lgan ob`ekt bo`lib, uning o`rganishda o`ziga hos metodlar qo`llaniladi. Bu metodlar jumlasiga , geneologik metod, egizaklar metodi, sitogenetik metod, populyatsion statistik metod, molekulyar bioximya metod va dermotoglifik metodlari kiradi. Bizning tadqiqotlarimiz uchun eng maqbul metod sifatida egizaklar metodi to`g`ri kelishi aniqlandi. 2. Egizaklar metodi-odamdagi belgi xususiyatlarini namoyon bo`lishida irsiyat va muhitning o`rnini aniqlashda eng maqbul metod ekanligi aniqlandi. Bunda bir tuxumdan va turli tuxumlardan rivojlangan egizaklardagi belgi va xususiyatlar bo`yicha konkordantlik va diskonkordantlikni aniqlab, irsiylanish koefitsenti, irsiyat va muhitning o`rnini aniqlash mumkin. 3. Adabiyotlar taxlili shuni ko`rsatadiki egizaklar metodi orqali odamda juda ko`p morfologik, fiziologik belgi va xususiyatlarni namoyon bo`lishida irsiyat va muhitning roli aniqlangan. Keyingi yillarda odamdagi xulq atvor belgilarni namoyon bo`lishida ham bu metod keng qo`llanilgan. Lekin odamdagi o`quv predmetlarni o`zlashtirishda irsiyat va muhitni ulushini aniqlash bo`yicha
36
izlanishlar yetarli darajada olib borilmagan. Ayniqsa bunday izlanishlar o`zbek millatiga mansub bo`lgan ishlar orasida umuman o`tkazilmagan.
37
2-BOB. O`QUVCHILAR O`ZLASHTIRISHIDA MUHIT VA IRSIYATNING TA`SIRI MUAMMOSI Odamning genetik potensiali vaqt bilan chegaralangan bo„lib, bunda esa, yetarlicha qattiq chegaralangan. Agar ilk ijtimoiylashuv muddatini o„tkazib yuborilsa, u amalga oshmagan holda so„nadi. Buni tasdiqlovchi yaqqol misollar sifatida go„daklarning vaziyat taqozosi bilan jungliga tushib qolgan va jonivorlar orasida bir necha yilni o„tkazgan ko„plab hodisalarni ko„rsatish mumkin. Ularning odamlar orasiga qaytganlaridan keyin qo„ldan chiqarilgan rivojlanish bosqichini to„liq darajada egallay olmaganlar: nutqni egallashlari, inson faoliyatining yetarlicha murakkab ko„nikmalarini o„zlashtirishlari, ularda odamning psixik funksiyalari yetarlicha rivojlanmagan. Bu esa, odam xulqi va faoliyatining xarakterli xususiyatlari faqatgina ijtimoiy meros olish, faqat ijtimoiy dasturni tarbiya va ta‟lim jarayoniga uzatish orqali egallanishini tasdiqlaydi. Irsiyat va muhitning odam ontogenezidagi rolini tushunish uchun «genotip» va «fenotip» tushunchalari jiddiy rol o„ynaydi. Genotip bu – organizmning irsiy asosi, uning xromosomalarida joylashgan genlar yig„indisi, bu organizm o„z ota-onasidan oladigan genetik konstitutsiY. Fenotip bu – organizmning individual rivojlanishi jarayonida shakllangan barcha xususiyatlari va belgilari yig„indisi. Fenotip organizmning rivojlanishi amalga oshib boradigan muhit sharoitlari bilan o„zaro munosabatlari orqali belgilanadi. Fenotip genotipdan farq qilgan holda, organizmning butun hayoti davomida o„zgaradi va genotip hamda muhitga bog„liq bo„ladi. Bir xil genotiplar (bir tuxumli egizaklarda), har xil muhitlarga tushib qolgan hollarida, ularda har xil genotiplar hosil bo„lishi mumkin. Barcha omillar ta‟sirini hisobga olganda, odam genotipini bir nechta elementlardan tashkil bo„lgan holda tasavvur qilish mumkin. Ularga quyidagilar kiradi: genlarda kodlashtiriladigan biologik belgilar; muhit (ijtimoiy va tabiiy); indvid faoliyati; aql (ong, tafakkur).
38
Odam fenotipining murakkab tarkibiy tuzilishidan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, yevgenikaning mazmuni faqat bitta – yuqorida aytilganlardan birinchi element (genlarda kodlashtiriladigan biologik belgilar) hisoblanadi. Yevgenika vakillari aynan shuni absolyutlashtiradilar. Shu bilan bir qatorda, odam genotipining ijtimoiy elementlari ularning e‟tiborlaridan chetda qoladi. Bu nazariya izdoshlari pozitsiyasining cheklanganligi shundan iborat.
Odam rivojlanishida irsiyat va muhitning o„zaro ta‟siri uning butun hayoti davomida jiddiy rol o„ynaydi. Lekin, u organizm shakllanishining embrional, emizish, bolalik, o„smirlik va o„spirinlik davrlarida alohida ahamiyatga ega bo„ladi. Aynan shu vaqtda organizm rivojlanishi va shaxs shakllanishining intensiv jarayoni kuzatiladi.
Irsiyat organizm qanday bo„lishi mumkinligini belgilaydi, lekin odam ikala omillar – irsiyatning ham, muhitning ham bir vaqtdagi ta‟siri ostida shakllanadi. Hozirda umume‟tirof qilinib bormoqdaki, inson adaptatsiyasi irsiyatning ikkita: biologik va ijtimoiy dasturlari ta‟sirida amalga oshadi. Istalgan indvidning barcha belgilari va xususiyatlari uning genotipi bilan muhitning o„zaro ta‟siri natijasi hisoblanadi. Shuning uchun har bir odam ham tabiatning bir qismi, ham ijtimoiy rivojlanish mahsulidir.
Hozirda shunday nuqtai-nazarni ko„pchilik olimlar ma‟qullamoqdalar. Kelishmovchiliklar insonning aqliy qobiliyatlarini tadqiq etishda irsiyat va muhitning roli to„g„risida gap borganda kelib chiqadi 10 . Ayrimlar aqliy qobiliyatlar genetik o„zlashtiriladi deb hisoblasalar, boshqalar aqliy qobiliyatlar rivojlanishi ijtimoiy muhit ta‟sirida belgilanadi, deb aytadilar.
«Aqliy qobiliyatlar» tushunchasining aniq ta‟rifi ham yetarlicha murakkab masala hisoblanadi. Intellektual qobiliyatlar g„oyat xilma-xil va o„ziga xosdir. Inson genial shaxmatchi bo„lishi va yomon artist (shoir, matematik va sh.k.) bo„lishi va aksincha bo„lishi mumkin. Ammo IQni aniqlash bo„yicha testlarni
10
achievement and cognitive measures in reading- disabled and control twin pairs// Human Biology. Vol. 70. P. 215-237.
|