Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2-bob bo`yicha qisqa xulosa
- 3.1.Pedagogik eksprement o`tkazish va uning taxlili.
|
57
Ingliz psixologi D.Shattlevort (1935) muhit va irsiyatning aqliy rivojlanishga ta‟sirining miqdoriy nisbatlarini aniqlagan: irsiy ta‟sirlar - 64%, oila muhiti darajasidagi farqlar – 16%, oilada bolalar tarbiyasidagi farqlar – 3%, aralash omillar (irsiyatning muhit bilan ta‟siri) – 17%. Umumiy xulosa shundan iboratki, odam unga yaqin va uzoq atrof-muhit eng qulay sharoitlar beradigan joyda rivojlanishning yuqoriroq darajasiga erishadi. Har bir odam o„zicha rivojlanadi va irsiyat va muhitning ta‟siri «ulushi» har kimda o„ziga xosdir. Irsiyat va muhitning ta‟siri tarbiya bilan korreksiya qilinadi. Tarbiyaviy ta‟sirning samaradorligi rahbarlikning maqsadga yo„naltirilganligi, tizimliligi va malakaliligi bilan bog„liq. Shu bilan birga, tarbiyaning kuchsizligi irsiyat va muhit ongsizlik va ongosti orqali ta‟sir ko„rsatgani holda, tarbiya esa, inson ongiga asoslanishi va uning ishtirokini talab qilishi natijasidir. Tarbiya rolini baholash diapazoni keng bo„lib, tarbiyaning to„liq kuchsizligini (noqulay irsiyatda va muhitning salbiy ta‟sirlarida) ta‟kidlashdan boshlab, uni inson tabiatini o„zgartirishning yagona vositasi deb tan olishgacha boradi. Shu munosabat bilan fransuz ma‟rifatparvari D.Didroning «tarbiya orqali ko„p narsaga erishish mumkin, lekin tarbiya bolaga tabiat berganini rivojlantiradi», deb aytgan so„zlari o„z tasdig„ini topadi.
Irsiyat – odamdagi biologik xususiyatlarning aks etishi, ota-onalardan bolalarga ma‟lum sifatlar va xususiyatlarni berish. Irsiyatni tashuvchilar – genlar (grekchadan tarjima qilganda – «yaratuvchi»), xujayra yadrosi tarkibida – xromosomalarda joylashgan. Zamonaviy fan shuni isbot qildiki, organizmning xususiyatlari o„ziga xos gen kodida yashiringan. Genetika odam rivojlanishining irsiy dasturini ochib berdi, u quyidagilarni o„z ichiga oladi: 58
- determinatsiyalangan qism – odamni odam qiladigan umumiy xususiyatlarni belgilaydi, bu qism quyidagi xususiyatlarga ega; dasturning determinatsiyalangan qismi inson zotining davom etishini ta‟minlaydi; odamning tur sifatidagi qobiliyatlarini, inson zoti vakili sifatidagi nutq, tik yurish, mehnat faoliyati, tafakkur qobiliyatlarini ta‟minlaydi; ota-onalardan bolalarga tashqi belgilar (gavda tuzilishi, shakli, soch, ko„z va teri rangi)ni beriladi; organizmdagi turli oqsillar birikmalari genetik jihatdan qat‟iy dasturlangan, qon guruhi, rezus-faktor belgilangan; irsiy xususiyatlarga psixik jarayonlar kechishi xususiyatlarini belgilaydigan (ota-onalar asab faoliyatidagi, masalan, avlodga o„tishi mumkin bo„lgan shizofreniyani chaqiruvchi patologik kamchiliklar) asab tizimi xususiyatlari kiradi; qon kasalliklari (gemofiliya), qandli diabet, ayrim endokrin buzilishlar (masalan, pakanalik) irsiy xarakterga ega; ota-onalarning alkogolizmi va narkomaniyasi avlodga salbiy ta‟sir ko„rsatadi.
- o„zgaruvchan qism – odamlarni bir-biridan farqli qiladigan belgilardan iborat, odam organizmiga uning yashash sharoitlaridagi o„zgarishlarga moslashishi uchun yordam beradigan tizimlarning rivojlanishini ta‟minlaydi; har bir odam dasturning bu qismini mustaqil ravishda o„zini rivojlantirish va kamol toptirish yo„li bilan to„ldiradi, shunday qilib, tarbiyaga bo„lgan zarurat odamga tabiat tomonidan berilgan.
Ayrim irsiy sifatlar (burun shakli, soch, ko„z rangi, yuz tuzilishi musiqiy eshitish qobiliyati, xonandalik ovozi va boshqalar)ni aniqlash uchun qandaydir asboblardan foydalanish talab qilinmaydi, boshqa, sitoplazma va DNK yadrosi bilan bog„liq (moddalar almashuvi, qon guruhi, xromosomalar to„plamining to„liqligi va boshqalar)ni aniqlash yetarlicha murakkab tadqiqotlar o„tkazishni nazarda tutadi. Og„irlashgan irsiyat, hatto yaxshi tarbiya muhitida bo„lganda ham, har doim ham bolaning normal rivojlanishini ta‟minlay olmaydi. Odatda u anomaliyalar
59
(normadan chetga chiqishlar) va hatto majruxlik sababi bo„ladi, qator hollarda esa, uzoq davom etadigan kasallik va o„limning ham sababi bo„ladi. Bundan tashqari bolalardagi anomaldiyalarning sababi ota-onalar alkogolizmi va ular kasblarining zararliligi (masalan, radioaktiv moddalar, zaharli ximikatlar, vibratsiya bilan bog„liq ishlar) bo„lishi mumkin. Ammo, o„ta noxush irsiyatni qandaydir qutulib bo„lmaydigan kasallik deb hisoblash kerak emas. Ayrim hollarda uni korreksiya qilish va boshqarish mumkin. Masalan, gemofiliyani davolash usullari – maxsus qon oqsili kiritish usullari ishlab chiqilgan 13 .
yordamida saqlanish mumkin. Xususan, bunday konsultatsiyalar anomal bolalar tug„ilishiga sabab bo„ladigan yaqin qarindoshlar orasidagi nikohlarning oldini olishga yordam beradi. Bolalarga ota-onalaridan o„tgan belgilarni o„z vaqtida aniqlash ulardan talablarga javob beradiganlarini iqtidorli bolalar uchun maktablarga, boshqalarini yordamchi maktablarga yo„naltirish imkonini beradi. Aqliy va jismoniy nuqsonli (aqli zaif, kar, ko„r) bolalar yordamchi maktablarda ijtimoiy foydali mehnatga jalb qilinadi, savod o„rganadilar va o„z intellektual rivojlanishlarini oshiradilar. Bolalardagi nosog„lom irsiyatni tuzatish bo„yicha oligofreno-, surdo- va tiflopedagogikaning xizmatlari katta. Pedagogik nuqtai nazardan 3 ta asosiy muammolarga e‟tibor qaratiladi: 1. Intellektual sifatlarning o„tishi. Bolalarga birorta faoliyat turi bo„yicha tayyor qobiliyatlar emas, faqat ularning qobiliyatlari – qobiliyatlarni rivojlantirish uchun potensial imkoniyatlar o„tadi. Bunda mavjud oliy asab faoliyati turlaridagi farqlar faqat tafakkur jarayoni borishini o„zgartiradi, lekin intellektual faoliyatning sifati va darajasini belgilamaydi. Odamga o„tgan qobiliyatlar vaziyat (yashash sharoitlari, muhit, jamiyat ehtiyojlari, odamning u yoki bu faoliyati mahsulotiga bo„lgan talab)ga
13
adoption and linkage studies // Vol. 77. P. 647-723.
60
bog„liq holda yoki amalga oshadi, yoki amalga oshmaydi. Mashhur genetik, akademik N.P.Dubinin intellekt darajasi ota-onalardan bolalarga o„tad, deyilgan, keng tarqalgan fikrni xato deb hisoblaydi. Shu bilan birga, butun dunyo pedagoglari intellektual qobiliyatlarni rivojlantirish uchun noqulay irsiyat (ichkilikbozlar bolalarida bosh
miya po„stlog„ining sust hujayralari, giyohvandlarda buzilgan genetik tuzilmalar, irsiy psixik kasalliklar) mavjud deb hisoblaydilar. Zamonaviy pedagogika farqlarni aniqlash va ularga tarbiyani moslashtirishni emas, balki har bir odamdagi o„z aqliy kuchlarini rivojlantirish uchun bor bo„lgan qobiliyatlarni rivojlantirish uchun teng sharoitlar yaratishni nazarda tutadi. 2.Maxsus sifatlarning o„tishi. Maxsus sifatlar deb ma‟lum faoliyat turiga (musiqiy, badiiy, matematik, lingvistik, sport va boshqalarga) bo„lgan qobiliyatlarni aytiladi. Maxsus qobiliyatlarga ega bo„lgan bolalar tanlagan faoliyat sohasida tezlikda birmuncha yuqori natijalarga erishadilar va o„sib boradilar. Bunday qobiliyatlar kuchli ifodalangan bo„lgan hollarda, agar odamga zarur sharoitlar yaratilsa, ular kichik yoshda namoyon bo„ladi. 3. Axloqiy sifatlarning o„tishi. Pedagogika fanining uzoq vaqtlar davomidagi yetakchi qoidalaridan biri shaxsning hamma psixik sifatlari ota-onadan o„tmaydi, balki organizmning tashqi muhit bilan munosabati jarayonida orttiriladi, deb hisoblanar edi. Bunda bola yomon ham emas, yaxshi ham emas bo„lib tug„iladi, ya‟ni odamning genetik dasturlarida ijtimoiy xulqi to„g„risida axborot yo„q (yangi tug„ilgan bola ruhiyati – “toza qog„oz varag„i”), deb hisoblanar edi. Haqiqatan ham, genetik dasturlarning ma‟nosini ochishda olimlar yaxshilik yoki yomonlik genlarini ham, tajovuzkorlik yoki itoatgo„ylik genlarini ham, xulqqa bog„liq boshqa genlarni ham aniqlamaganlar. Shu bilan birga, g„arb pedagogikasida (M.Montessori, K.Lorens, E.Fromm va boshqalar)da odamning axloqiy sifatlari biologik asosga ega, ya‟ni odamlar yaxshi yoki yomon bo„lib tug„iladilar, tabiat tomonidan odamga tajovuzkorlik,
61
shafqatsizlik beriladi, degan qarash ustunlik qiladi. Bunday xulosalar jonivorlar va odamlarda instinktlar (instinktlar ota-onadan o„tadi) va reflekslar mavjud, ya‟ni odamning xulqini instinktiv, refektor deb hisoblashga asoslanadi. Akademik P.K.Anoxin, N.M.Amosov va boshqa olimlar odam axloqi va uning ijtimoiy xulqi irsiyatga bog„liqligini aytish bilan birga, odam biologik tur sifatida mavjud bo„lgan va odamlar biladigan butun tarixiy davri davomida juda ham oz o„zgarishlarga uchraganligini, bu esa, odam tabiati o„zgarmasligining isboti ekanligini ko„rsatib o„tadilar. Shunday qilib, axloqiy sifatlarni tadqiq qilish masalasi hozirgacha ochiq va murakkab holda. Genetik omillar – bola ota-onasidan irsiy axborot bilan oladigan quvvatdan iborat. Bu omillar bilan individiuum intellektual rivojlanishining yo„nalishi ma‟lum darajada bog„liq. Ammo, individiuumga ota-onasining tegishli darajasiga bog„liq bo„lgan “sof” intellektning muayyan darajasi o„tmaydi. Bu genetik omillar, ularning tarkibi va kelib chiqish mexanizmlari hamda hozirgi kundagi namoyon bo„lishlari to„g„risida juda kam narsa ma‟lum. Faqat organizm rivojlanishining qo„pol nuqsonlariga hamda organizmning qator jismoniy belgilariga javob beradigan bir qator genlar aniqlangan. Ota-onalarning shaxsiy sifatlari. Yuqori darajadagi intellektga va ijodiy qobiliyatlarga ega bolalarning ota-onalariga, odatda, hayotga ijobiy munosabat xos bo„lib, ular o„z ishlarini sevadilar, serg„ayrat va serharakat bo„ladilar, bo„sh vaqtlarida madaniy yoki artistlardek vaqt o„tkazishni xush ko„radilar. Ularning boshqalardan asosiy tafovutlari – moslashuvchan emasliklari (boshqalar fikriga, jamiyatning shartliliklari va xurofotga nisbatan mustaqillik)dan iborat. Ular o„zlariga ishonadilar va o„z obro„lari haqida alohida qayg„urmagan holda o„zlarini erkin tutadilar. Agar bolalarda ham intellektual, ham ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun sharoitlar mavjud bo„lsa, qaysi biri ustun bo„ladi? Bu ko„p jihatdan bolalarning ota-onalari bilan munosabatlariga bog„liq. Ikkala holatda ham bola o„ziga nisbatan 62
katta yoshdagilar tomonidan insoniy iliqlik va hurmatni his qilishi jiddiy ahamiyatga ega. Misol. Intellekt yuqori rivojlangan oila muhitida ota-onalar bilan bolalar o„rtasida bolalarning kichik yoshidan boshlab munosabatlar o„rnatilgan; ota-onalar maktabdagi o„zlashtirishga alohida e‟tibor qaratadilar; yuqori verbal qobiliyatli bolalarda, odatda, ota-onalari bilan juda mustahkam emotsional bog„liqlik bo„ladi, bu esa, xulqning qaram shakllarini mustahkamlaydi. Bunday hollarda ota-onalar bolalarning aqliy rivojlanishiga ko„p e‟tibor qaratadilar, ularga bilim beradigan o„yinchoqlar va kitobchalar sotib oladilar, katta yoshdagilar suhbatida ishtirok etishga yo„l qo„yadilar; matematika va fazoviy tasavvur sohasida katta qobiliyati bo„lgan bolalar o„z tashabbuslarida bir muncha erkinroq bo„ladilar. Ijodiy qobiliyatlar ustun rivojlangan oilada ota-onalarda hech qanday avtoritarlik bo„lmaydi; bolalarni bevositalik va o„ziga ishonch uchun rag„batlantiriladi, oilada mas‟uliyat hissi qadrlanadi. Bunday oilalarda ko„pincha ota-onalar va
bolalar o„rtasida emotsional masofa, hattoki, chuqur kelishmovchilikkacha sovuqlik kuzatiladi, lekin bu bolalarga nisbatan dushmanlikka yoki ularga e‟tiborsizlikka olib kelmaydi. 2-bob bo`yicha qisqa xulosa 1.O`quvchilar o`zlashtirishda muhit va irsiyatning ta`siri, ulushi masalasi ta`lim jarayonini tashkil etishda muhim ekanligi aniqlandi. Keying yillarda O`zbekiston kadrlar tayorlash milliy dasturida qo`yilgan talablarda kelib chiqqan holda yoshlarni iqtidorli qobiliyati qiziqishga qarab ta`lim berish va shundan kelib chiqqan vazifalarda bu masalalarga katta o`rin berilgan. 2.Adabiyotlar taxlili shuni ko`rsatadiki odamda intelektning 70%, o`quv predmetlari bo`yicha o`zlashtirishning 63% irsiyatga bog`liqligi aniqlangan. Lekin, alohida o`quv predmetlari bo`yicha irsiyat va muhitning ulushi haqida yetarli ma`lumotlar yo`q. Bu sohadagi izlanishlar bizning Respublikamizda ham o`tkazilmagan.
63
3-BOB PEDAGOGIK EKSPREMENT O`TKAZISH VA UNING TAXLILI.
Eksprement so`zi lotincha tajriba-sinov degan ma`noni anglatadi. Pedagogik eksprement pedagogika fanining tadqiqotining asosiy metodlaridan biri bo`lib hisoblanadi. Pedagogik eksprementning mazmuni tadqiqotda paydo bo`lgan farazni tekshirish va tasdiqlash uchun qo`llaniladi. Pedagogik eksprement o`zining hajmi bo`yicha global, vokal va mikroeksprement bo`lishi mumkin. Uning hajmi unda qatnashadigan o`quvchilarni soni bilan belgilanadi. Global eksprement sifatida davlat, hukumat vat a`lim boshqarmalar tomonidan olib boriladigan eksperemenlarni misol qilib, olishimiz mumkin. Masalan, xalq ta`limi tarixida 6 yoshdagi bolalarni maktabga jalb qilishi bo`yicha eksperement olib brogan. Ma`lumki uning natijasida yoppasiga barcha 6 yoshdagi bolalarni 1-sinfga jalb qilish maqsadga muvofiq emasligi eksprementda o`z natijasini topgan. Pedagogik eksperementga ma`lum bir talablar qo`yiladi. Ular quyidagilardan iborat: 1.Pedagogik eksperement unga jalb qilingan yoshlarni sihat-salomatligiga salbiy ta`sir ko`rsatmasligi lozim. 2.Eksprement natijasida ta`lim muassasasi ning o`quv rejasi,dasturlari buzilishiga yo`l qo`ymaslik lozim. 3.Pedagogik eksprement maqsad vazifalari ta`lim muassasasi rahbarlari bilan kelishilgan holda o`tqazilishi lozim. Pedagogik eksprement quyidagi sxema asosida o`tkaziladi. Dastlab, pedagogik eksprementning farazi ishlab chiqiladi. Bunga ko`ra eksprement natijasida qanday natijalar olishimiz mumkin. Nimalar o`zgaradi. Shundan so`ng pedagogik eksprementning o`tkazish uslubi , shart-sharoiti , unda qatnashuvchilar, rejasi belgilanadi. Shundan so`ng pedagogik eksprement o`tkaziladi. Pedagogik eksprement o`tkazishda albatta nazorat guruhlari va eksprementda qatnashuvchi guruh belgilanadi. Bunda shu ikki guruhni eksprementdan avval imkoniyatlari , soni, aynan bir-biriga o`xshash bo`lishligi maqsadga muvofiqdir. Eksprement
64
natijalari olingandan so`ng ularni matematik,statistikusullari bilan ishlab chiqiladi va har bir olingan natija muqarrarligi yoki tasodifligi extimollik nazariyasi talablariga ko`ra mezonlanad 3.1.Pedagogik eksprement o`tkazish va uning taxlili. Pedagogik eksprement 2013-2014 va 2014-2015 o`quv yillarida Toshkent shahar Sergeli tumanining ikkita maktabda o`tkazildi. Tajribada jalb qilingan umum
ta`lim maktablari barcha talablarga javob beradigan qayta rekonstruksiyadan chiqqan maktablar bo`lib xizmat qiladi. Tajriba davomida biz maktab ma`muriyatining ruxsati asosida tajriba uchun zarur bo`lgan ma`lumotlarni o`rgandik.Bunda tanlab olingan o`quvchi guruhlarning o`zlashtirish natijalari, guruh jurnallari va tabellar asosida bitirib ketgan o`quvchilarning ma`lumotlari arxivlardan olindi. Biz o`quvchilarni qarindoshlik darajasiga ko`ra bir necha guruhlarga bo`ldik. 1. Ota-qiz 2. Ota-o`g`il 3. Ona-qiz 4. Ona-o`g`il 5. Opa-singil 6. Opa-uka 7. Aka-uka 8. Bir tuxumdan rivojlangan egizaklar 9. Har-xil tuxumlardan rivojlangan egizaklar Yuqorida qayd etilgan guruhlarda ularning umum ta`lim fanlar bo`yicha o`zlashtirish natijalarini bog`liqligini taqqoslandi. Umumta`lim fanlari sifatida quyidagi predmetlar olindi. Matematika,rasm,musiqa,tarix,chet tili, adabiyot,geografiya va biologiya fanlari. Yuqoridagi fanlardan guruhlardagi juftliklarda o`quv yili so`ngida ya`ni yil yakuni bo`yicha olingan 5 ballik tizimdagi baholar taqqoslandi. Olingan natijalar barchasi matematik- statistik usulda ishlab chiqildi. 65
O„quvchilar o„zlashtirishida irsiyat va muxitning ulushini aniqlashda mono va dizigota juftlarini natijalarnidan foydalinildi. Genetik tadqiqotlarda o„rganilayotgan belgi-xossalar bo„yicha egizaklar juftida o„zaro konkordantlik (lotincha concordare – o„xshashlik) va bir-biridan farq qilish diskordantlikni (lotincha discordare - o„xshamaslik) belgilash nihoyatda muhimdir. Har ikki juft egizaklarda konkordantlik koeffitsentini aniqlash S K = ------------- S + D formulasi yordamida amalga oshiriladi. Bunda K - belgining irsiylanish koeffitsenti. U foizlar orqali ifodalanadi. S - konkordant juftlar soni D – diskordant juftlar sonini bildiradi. Agar belgining irsiylanish koeffitsenti monozigota egizaklarda yuqori, dizigota egizaklarda past bo„lsa, u holda belgini irsiylanishida irsiy omillar ustunlik qilganligini, mabodo «K» monozigot va dizigot egizaklarda yaqin bo„lsa, unda belgining rivojlanishida tashqi muhit omillari ustunlik qilgan, degan xulosaga kelinadi. Agar monozigota egizaklarda irsiylanish unchalik yuqori bo„lmasa, lekin dizigota egizaklarda nisbatan anchagina yuqori bo„lsa, u holda belgining shakllanishida ham irsiyat va tashqi muhit ta‟sir ko„rsatgan bo„ladi. Belgining rivojlanishida qay darajada tashqi muhit va irsiyat ta‟sir etganligini ob‟ektiv baholash uchun N-irsiylanish koeffitsientidan foydalaniladi. MZK - DZK N = ------------------ 100 100 DZK
Bunda: N - irsiylanish koeffitsenti (foiz hisobida) MZK – monozigotalar konkordantligi DZK – dizigotalar konkordantligi
66
Yuqoridagi formula asosida, biror belgining irsiylanishida genotip va muhitning rolini ko„rib chiqamiz. Misol uchun ko„z rangining irsiylanishini olsak, monozigot egizaklarda uning konkordantligi 100% yoki 1 ga, dizigotalarda esa 28% yoki 0,28 ga teng. 100 - 28 Demak, N = -------------- . 100 = 100 100 – 28
Ye = 100 – N = 100 – 100 = 0 Ye=0, bunda belgining namoyon bo„lishida muhit ta‟sirining yo„qligini bildiradi. Agar N- irsiylanish koeffitsenti 0 ga teng yoki yaqin bo„lsa belgining namoyon bo„lishi muhit ta‟siri ostida bo„lishini anglatadi. Agar N ning miqdori 0,4-0,7 atrofida bo„lsa, u holda belgi ham tashqi muhit ham genetik omillar ta‟sirida rivojlangan hisoblanadi. Mabodo N=0,7 (70%) bo„lsa, belgining rivojlanishida irsiyatning roli, N=0,4 (40%) dan kam bo„lgan taqdirda, belgining rivojlanishida tashqi muhitning roli hal qiluvchi ahamiyatga ega bo„ladi. Qarindosh urug`lar juftliklar orasidagi bog`liqlikni aniqlash maqsadida ularning o`quv fanlar bo`yicha o`zlashtirish natijalarini korrelyatsiyasi quyidagi
formula asosida aniqlanadi:
bunda va -
qarindosh juftlikdagi belgining natijasi; -birinchi
juftlik birining o`rtacha natijasi;
|