O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

2. 
A m aliy m ash g'ulotlarni tash k il etish m etod ik asi. 
O'qitish 
shakli d e ga n da o ' q uv c h il a r n i n g a n i q m a s hg ' ul o t (dars)dan k o' zda 
t utilgan ma qs a dg a erishishi u c h u n m e h n a t t a' l imi o'qituvchisi 
rahbarli gida o' quv m at e ri a li n i ongli va faol ravishda p ux t a
o'zlashtirishga qarat il gan o' quv tarbiya faoliyatini t u s h u n m o q
kerak. S h u n d a n keyin m e h n a t t a i i m i d a f oydal anadi gan xilma-xil 
s h akl la r masal asi ni o y di nlas hti ri sh zarur. O ' q u v c h i l a r n i n g o'quv 
ustaxonasidagi o' quv m e h n a t t a ’l im i i sh l ari ni ng asosiy s ha kl id a n 
biri da rs yoki a ma l iy m as hg' ul ot di r . O' quv m e h n a t ishi si fat i- 
dagi d a r s ni n g asosiy belgisi: o' q u v c hi la r tarkibi d o i mi y va u l ar ­
n i n g bilimi (tayyorgarlik darajasi) t a x m i n a n bir saviyada bo'lishi, 
m a s h g ' u l o t l a r q a t ’iy jadval asosida, o' quv ishlari u c h un b elgi la n­
g a n m a i u m vaqt davom etishi. M e h n a t t a ’limi o ' qi tuvc hi si ning 
bevosita rahbar ii gi , u n i n g xilma- xi l o'qitish m e t o d l a r i d a n foy- 
da la ni shi dars ni frontal, zvenolab va yak ka s ha klda olib borish 
i mk on i ga ega b o ' l is h da n iborat deyish m u m k i n .
Shu n d a y qilib dars o'qitish j ar ayoniga t ashkiliy aniqlik kiritadi 
h a m d a mel ma t t a ’limi va bos hqa f an l ar d a rs la ri ni navbatlashtirib 
t ashki l etishga, b i no b a r i n , o ' q u v c h i l a r n i n g yuqori u n u m d o r l i k
bilan o'qi shi ni h a m d a d a m olishini t a ’mi llas hga i m k o n beradi. 
Leki n, m e h n a t t exn i ka t a ’limi t i z i m i d a o ' quvc hil arga m e h n a t qi-
195

---

lish y uz a si d an qo' yi lgan vazifalarni hal etish u c h u n faqat ayri m 
d ars la rn i yaxshi tashkil etishni o' zigina kifoya qilmaydi. To'g'ri va 
u yg ' un tashkil et il ga nd a gi na d a rs n in g m a z m u n i to'la va m a q s a d ­
ga muvofiq ochilishi m u m k i n . B u n d a n t ashqari, ishlab chiqar ish 
t a ’limi m aq sa dl ar i va vazifalariga muvofiq ravishda quyidagiga 
o 'x s ha sh h a r xil dars t url ari ni qo'llash m u m k i n :
1. Kombinatsiyali (o'qitish j arayoni ni ng h a m m a zvenolarini 
o' z ichiga olgan) dars.
2. Oper atsi yal arni o' zlashtirishga (ayni operatsiyaga oid ish 
m e h n a t j ar a yo n l ar in i o'rgani shga) b a g' i sh l an g a n dars.
3. Kompl eks ishlarni bajarishga (konkret b u y u m tayyorlash 
m u no s a ba t i bilan ilgari o' r gan i l gan operatsiyalarni t exnologik 
kompleks tarzida birlashtirishga) b a g' is hl a ng a n dars.
4. Kontr ol- tekshi ri sh, sinov topishiqlari va m al a ka olishga 
b a g' is hl a ng a n dars (chorak oxirida, yari m yillik, o' quv davrida).
Ayri m dars shaklidagi ishlab chiqar ish t a ’limi a sosan o' quv 
u s ta xo na si da tashkil eti 1 ishini e ’tiborga olib shuni h a m t a ’- 
k i d l a s h i m i z kerakki, o' qu v ch i la r bajaradigan i shl ar ni ng x a r ak t e-
riga q ar ab (bir tipli yoki turli tipli i sh l arni ng bajarilishiga qarab) 
d ars ni tashki l etish shakli h a m (ishni yoki darsni frontal, b u t u n
s i n f u c h u n , zvenolab, vakka va aralash turdagi) t an l a na di .
Masalan, o 'quvchil arni ng h a mm as i bir xil ishni bajaradigan bo' I­
sa (bolg'a tayyorlash, kalit yasash va hokazo) da rs ni ng frontal shak- 
lini qo'llash m u m k i n . Bu holda o'qituvchi o' quvchilarning h a m m a ­
si uchun bitta u m u m i y vo' riqnoma beradi va h a m m a o'quvchilarga 
nisbatan qo'yiladigan u m u m i y talablar asosida b u y u m n i tayyorlash 
texnologiyasining to'g'ri bajarilishini kuzatib boradi.
O ' q u vc h il ar bajaradi gan ishlar m a z m u n i (tayyorlash t exnol ogi ­
yasi) bir-biriga yaqin lekin xarakteri, y a’ni konstruksiyasi bos hqa - 
b o s h q a bo' lgan ho l la r da darsni zvenolarda tashkil etish m a ’qul, 
m a sa l an , tokarlik s tanogi ni yig'ish ( m u r a k k a b ma hs u lo t vosita- 
sida o' rgatib o' qitish)da o'qituvchi ishni uzellarga ajratadi (uza- 
t ishl ar qutisi, keyingi skoba va s h un g a o' xshash) va h a r bir uzel- 
ni 2—3 kishilik zvenoga t opshi radi . Yig'ish operatsiyalariga oid 
h a m m a u m u m i y m a ’l umo t la rn i o' qituvchi frontal v o' r iq n om a 
t a r z i d a o'quvchil arga aytib beradi, h a r bir u z e l ni n g o'ziga xos 
m a ’l umo tl ar in i esa h a r bir z v e n o ni n g o'ziga aytadi. O ' qi t i s h n i ng
bu s h a kl i d an f oydal anganda o ' q i tu v c h in in g ish hajmi, ayniqsa 
j ori y y o ' r i q n o m a d a , frontal f o rm ad ag i da n ko'ra a n c h a ortadi. Bi-
196

---

r oq b u nd a g i xilma- xi l ishlar s o n i n i n g k o ‘p b o ‘lishi ( s ta nokni ng 
turli uzellari) o 'qu v c h il a rd a kasbiy b i l i m l a r n i n g o' sishigagina 
e ma s , balki pol it exni k bilimlari d o i ra s in i n g kengayishiga h a m
y o r d a m qiladi.
I ndivi dual
(yakka) 
0
‘qitish 
s ha kl in i 
sinfdagi 
ko‘pchilik 
o ' qu v c h i l a r konstruksiyasi h a r xil, m a z m u n a n esa bir-biriga 
ya qin b o ‘lgan ishlarni ba ja rganl ari da q o ‘llash m u m k i n . Bu xil 
ishlar, ma sa l an : o ‘quv ustaxonasi u c h u n xilma- xi l m ay da b u-
y u r t m a l a r d a n yoki d o n a hisobi u n c h a ka tt a b o ' l m a g a n turli- 
t u m a n d et al la r (tokarlik yoki p a r m a l a s h s ta nok l ar i detallari) 
bo' lishi m u m k i n . Bu n da y hol larda o' qi tuvchi t ayyor lani shi kerak 
b o' l ga n b u y u m l a r n i n g tayyorlanish t exnologiyasini a na li z qilib 
chiqib, o' qu vc hi la rg a frontal y o ' r i q n o m a t ar z i d a u m u m i y belgi- 
larni ( m a l u mo t la r ni ) va yakka s h a k ln i q o ' l l a g a n d a aytiladigan 
m a ’l u m o t l a r n i o l d i n d a n ajratib qo' yadi. B u n d a individual t ar zda 
ayti ladi gan m a ’l u mo t la r k o' pr oq bo'ladi. K o ' r a m i z k i , d ars ni i n ­
dividual shakl asosida t ashkil e tg an da , o ‘qituvchi ko ' pr o q tay­
yorgarlik ko'rishi kerak bo' lar ekan, b u n d a d a r s n i n g induvidual 
shakli va i nduvidua l y o ' r i q n o m a d a n iborat i kkita t u s h u n c h a n i
b ir -b i r i d a n farq qilish zarur. Ind u vi dua l yo ‘r i q n o m a n i h a r qa nda y 
s h ak ld a t as hki l etilgan d ar sd a qo' llash m u m k i n , lekin bu i shni ng 
hajmi frontal d ar s sha kl ida k a m r o q , induvidual shakldagi darsda 
esa k o ‘p ro q b o ‘ladi.
Ni h oy a t, aralash shakldagi dars y u q o r i d a k o ‘rsatib o ‘tilgan 
u c h al a d ar s s h ak l l a r i n i n g e l e me nt l ar i da n t ar ki b t opadi.
Sh u ni h a m t a ’kidlab o' tish kerakki, d a s t u r m a t e r i a l i n i n g m a z ­
m u n i g a , ixtisos xarakteriga va b o s hq a faktorlarga qarab, ishlab 
c h iq a ri s h t a ’l i m id a b os hqa t ashkiliy s h ak ll a rn i h a m qo'llash 
m u m k i n . Ma sa la n, o ' qu vc hi la r brigadasi s hakli dagi o'qitish ish­
lab c hi qa ri sh s haroi ti da dars shakli ni q o' l la s h m u m k i n b o ' l m a g a n
h ol la r da m a q s a dg a muvofiqdir. Bu shakldagi t a ’l i m n i k o' pi nc ha
k o ' m i r koni s haxtyorlarini t ayyorlashda, met all urgl ar, ki myogar- 
lar va qi shl oq xo'jaligiga tegishli ko‘p g i n a ixtisos ishchilarini 
tay yo rl as hd a qo' llash m u m k i n .