44
Osiyoning alohida o’rni bo’lganligi, bu davrda savdo-sotiq juda ham gullab
yashnaganligi, ammo, XVI-XVII asrlarda bu savdo bir oz sekinlashgan bo’lsa,
XVIII asrda yana jonlanish sezilganligini ta’kilaydi. Muallif o’rta asr
bozorlaridagi qul savdosiga ham e’tiborini qaratgan. Qulchilik bozori ko’proq
Xivada bo’lganligi extimol. Zelkina ma’limotiga ko’ra, Xivaning katta
bozorlarida 200 tagacha qullar bo’lgan, O’rta Osiyoda qullar mehnati samarasiz
bo’lib, ular asosan uy ishlarida va dalalarda ishlatilgan. U Xiva va Buxoroning
Eron bilan chit, movut va qullar orqali qizg’in savdo qilganligini ta’kidlaydi66.
XVIII asrning 40-yillari oxirlaridan Erondagi ichki vaziyatning og’irligi
va g’alayonlar hind savdosiga o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatgan. Eronda
xonavayron bo’lgan hind savdogarlari endilikda e’tiborlarini O’rta Osiyo
savdosiga qaratishga majbur bo’lgan. Avvallari unchalik rivojlanmagan hind
savdosi, XVIII asrning ikkinchi yarimida muntazam davom etadigan va keng
miqyosda olib boriladigan bo’ldi.
Demak, birinchidan, Xiva xonligi Eron bilan savdo aloqalari o’rnatgan
bo’lgan, ikkinchidan xiva tovarlari hind savdogarlari qo’li bilan Rossiyaga olib
borilgan, uchinchidan hindlar Eron orqali Xiva-Rossiya savdosida vositachi
rolini bajargan.
XVIII-XIX asrlarda Xiva xonligi muayyan dinamik taraqqiyot bosqichiga
erishgan edi. Qo’shni Buxoro amirligi, Qozoq juzlari va
bebosh turkman
urug’larining murakkab o’rovi sharoitida bo’lishiga qaramay, xonlikda ba’zi
stabil holatlar kuzatiladi.
SHu davrda Xiva o’zining tashqi
savdo
munosabatlariga ham katta ahamiyat bergan. Lekin to’plangan materiallar shuni
ko’rsatadiki, Xivaning tashqi iqtisodiy munosabatlari ko’proq Rossiya va u
orqali g’arb mamlakatlari tomon intilgan.
Xuddi shuningdek, G’arb
mamlakatlarining, xususan, Angliyaning Xivaga qiziqishi va u orqali Eronga
chiqish tendentsiyasi paydo bo’lgan. Aslida bu intilish XVI asrdan boshlab
kuzatiladi. Masalan, Angliyaning Moskvada tashkil etilgan savdo kompaniyasi
Ioan Grozniy yorlig’i bilan A.Jenkinson rahbarligidagi savdo ekspeditsiyasiga
Dostları ilə paylaş: 
