O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. 1-tom. Toshkent, 1968, 236-bet.
2 Qarang: Лбу Райхан Беруни. Избранные произведения. Том 3. Ташкент,
1966, 83—86-betlar.
3 Абу Райхан Мухаммад ибн Ахмад ал-Беруни. Собрание сведений для
познаний драгоценностей. М ., 1963, 224-bet.
158

---

barpo etishi mumkin, degan xulosaga keladi. Jamiyatni, ayniq­
sa, davlatni boshqarishda podshohning о‘mi haqida to‘xtalib, 
jamiyat podshohga xizmat qilmasdan, balki podshoh jamiyatga 
xizmat qilishi lozim, deydi. Adolatli podshoh, aziyat chekkan 
barcha fuqarolarning haq-huquqlarini himoya qilishi, birovlar- 
ning tinchligi, osoyishtaligi yo‘lida o‘z tinchligidan voz kechishi 
zarur. Podshohning o ‘zi yaratuvchanlik qobiliyati bilan 
boshqalardan ajralib turishi kerak. Hokimlar, ishboshilar tanla- 
ganda tabiatan jamiyatni boshqarishga mayli bor, o‘zining mus­
taqil flkri bor, o‘zi qabul qilgan qarorlaming bajarilishida qat’iylik 
ko‘rsatuvchi kishilarni tanlashga e’tiborni qaratish zarur ekan­
ligini ta’kidlaydi'. Lekin o‘rta asr sharoitida podshohlik mansabi 
merosga aylanganini ko‘rgan Beruniy, insonning jamiyatdagi o‘mi 
uning nasl-nasabi, ajdod va avlodlarining xizmatlari bilan belgi- 
lanishiga qarshi chiqadi.
Beruniyning fikriga muvofiq, inson olamdagi boshqa maxlu- 
qotlardan o‘zining yaratuvchanligi, bunyodkorligi bilan tubdan 
farq qiladi. Yaxshilik, rostgo‘ylik, olijanoblik, muruwat, mehr- 
shafqat, do‘st-u birodarlik kabi fazilatlar insonni yanada ulug'laydi. 
Bunday fazilatlami o‘zida mujassamlashtixgan kishi nafaqat o‘ziga, 
balki el-yurtga ham foyda keltiradi. Yolg‘onchilik, yomonlik, 
raqobatlashish, g‘animlik, ichiqoralik, qo'pollik, o‘g‘rilik, tuh- 
m atchilik, 
ikkiyuzlam achilik, 
o ‘ziga 
bino 
qo‘yish, 
xushomadgo‘ylik, chaqimchilik kabi illatlar insonni tubanlash- 
tiradi.
Xorazmlik mutafakkir inson ijtimoiy qiyofasini yaxshilik va 
yomonlik chig‘irig‘idan o‘tkazib tahlil qiladi. Uning tushunti­
rishicha, insonning yaxshilik, ezgulik tomon intilishi birdaniga, 
bir kunda shakllanmaydi. Yaxshilik tomon intilish malakasi hosil 
bo‘lishi uchun inson halol mehnat qilishi, sabr-toqat, mato- 
nat, mustahkam iroda, yuksak umuminsoniy imon-e’tiqodga ega 
bo‘lishi darkor. Umuminsoniy imon-e’tiqodni amalda namoyon 
etish uchun inson doimo kurashishi zarur. Inson yaxshilik, 
ezgulikni o‘zining kundalik turmush tarzida qaror toptirishi 
uchun, eng awalo, «ilm haqiqatini egallashi»2 lozim. «Kimda