O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

71- bet.
2 Abu Rayhon Beruniy, 973-yilda Xorazmning qadimgi poytaxti Kot shahrida
tug‘ildi. Yoshligida Abu Nasr Mansur ibn Iroqdan saboq oldi. Astronomiya,
fizika, matematika, geodeziya, geologiya, mineralogiya, tarix kabi fanlarni har
tomonlama o ‘rgandi. 990-yildan e ’tiboran Kot shahrida astronomik kuzatishlar
olib bora boshladi. Xorazm zodagonlarini taxt uchun boshlangan kurashi tufayli
22 yoshida o ‘z vatanidan chiqib ketdi. 998-yil Juijonga keldi. Xorazm hukmdori
Abu Abbos M a’mun taklifiga ko‘ra Urganchga qaytdi. Ilmiy markazda ishlay boshladi.
Mahmud G ‘aznaviy Xorazmni bosib olgach, 1017—1048-yillarda G'aznada yasha-
di. 1048-yil 11-dekabrda vafot etdi. Ilm-fanning turli sohalariga oid 160 asarni
o'zidan meros qilib qoldirdi.
’ Abu Rayhon Beruniyning inson to ‘g ‘risidagi qarashlari «Qadimgi xalqlardan
qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Minerologiya», «Umrni aniqlashda hindlar
tutgan yo'lning hikoyasi haqida», «Munajjimlik san’atidan boshlang'ich tushun-
chalar» kabi asarlarida bayon etilgan.
4 Абу Райхан Мухаммад ибн Ахмад ал-Беруни. Собрание сведений для
познания драгоценностей. М ., 1963, 224-bet.
157

---

Abu Rayhon Beruniy o ‘zining «Hindiston» asarida o‘rta asr 
sharoitidayoq, insonning jismoniy va ma’naviy kamoloti, tur­
mush tarzi bilan u yashayotgan geografik muhit orasida dialek- 
tik aloqadorlik mavjudligi to ‘g‘risidagi g‘oyani ilgari surdi1. H at­
to, odamlaming turli tillarda so'zlashuvining yuzaga kelishi ham 
geografik shart-sharoitlarga bog‘liq ekanligini isbotlashga urindi. 
Tillarning turlicha bo‘lishiga sabab, odamlarning turli guruhlarga 
ajralib ketishi, bir-birlaridan uzoq-uzoqlarda yashashidir, deb 
tushuntirdi.
Abu Rayhon Beruniyning fikriga ko‘ra, odamlar o'zlarining 
kundalik ehtiyojlarini qondirish maqsadida (tashqi dushmanlardan 
himoya qilish, dehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilikka 
oid turli yumushlarni birgalashib bajarish zaruriyati) turli ja- 
moalarga birlashadilar. Aniqroq qilib aytganda, inson o'zaro 
uyushishga, birlashishga, qandaydir bir jamiyat bo‘lib yashash- 
ga doimo ehtiyoj sezadi. Kishilar madaniylasha borgan sari va 
mulkchilikning yuzaga kelishi bilan bunday ehtiyoj yanada rivo­
jlanib boradi2. Lekin «ehtiyojlar turli-tuman, son-sanoqsizdir. 
Faqat ularni bir qancha kishilar birgalikda ta ’minlay olishlari 
mumkin»3. Xuddi shuning uchun ham Beruniy jamiyatning 
insonparvarligi odamlarning kundalik ehtiyojlarini qondirish bi­
lan belgilanadi, degan fikrni bayon qiladi. Uning yozishicha, 
odamlarning kundalik ehtiyojlari moddiy va ma’naviy ehtiyojlarga 
bo‘linadi. Kishilarning moddiy ehtiyojlarining qondirilishi jam i­
yat hayotida hal qiluvchi ahamiyatga ega va odamlarning yanada 
mustahkamroq birlashishlariga sabab bo‘ladi.
Abu Rayhon Beruniy fuqarolaming moddiy va ma’naviy ehti­
yojlarini qondirmoq uchun, eng awalo, ularni zulm va istib- 
doddan qutqarmoq, jamiyatda tinchlik, osoyishtalik, insof va 
diyonatni o‘matmoq darkor, deb tushuntiradi. Fuqarolaming 
farovonligini ta ’minlovchi ijtimoiy adolat normalari va prinsip- 
lariga asoslangan insonparvar jamiyatni faqat adolatli podsho