bir sistemaga solib, yaxlit bir butun Sharq miniatyura makta-
bini yaratdi.
Zamonasidagi o‘zgarishlar, ayniqsa, insonning ruhiy-ma’naviy
qiyofasida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarning real holatini o‘z
asarlarida tasvirlab, jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga munosib
hissa qo‘shdi. Shuning uchun ham Sharqning mashhur tarixchisi
Xondamir o‘zining «Habib us-siyar» solnomasida Behzodni afso-
naviy musawir Moniyga tenglashtirib, uni «Moniyi Soniy» («Ik-
kinchi Moniy») deb ta’riflagan.
Shunday qilib, tasavvuf o‘rta asr musulmon falsafasining
eng yirik yutug'i bo‘lib, insonning ruhiy-ma’naviy kamoloti
to ‘g‘risidagi ta’limotdir. Bu ta ’limot musulmon falsafasi va ax-
loqi zaminida vujudga keldi. Lekin musulmon falsafasi va axloqi
yutuqlari bilan chegaralanib qolgani yo‘q, balki jahon ilm-fani
yutuqlariga tayandi. Xususan, Hind, Xitoy, Eron, Turon va
Yunon madaniyati xazinasidan bahramand bo‘ldi. 0 ‘z navba
tida, musulmon madaniyati, xususan, falsafasiga yangi ma’no,
yangi mazmun ato etdi. Uni demokratlashtirdi. Nafs, mol-u
dunyo, ta’ma va shahvoniy hirs qurbonlariga, shon-shuhrat,
mansab va amal shaydolariga, ikkiyuzlamachi, riyokor taqvo-
dorlarga shafqatsiz zarba bo‘ldi.
Tasavvuf har qanday aqidaparastlikdan ustun turadigan
ta ’limotdir. Aqidaparastlik, mazhabparastlik insonning ruhiy-
ma’naviy olamini toraytiradi, zaiflashtiradi. Tasavvuf ta’limotining
bilimdoni, professor Najmiddin Kornilov ta ’kidlaganidek, in
sonni muayyan bir sxolastik tushunchalar kishaniga solib qo'yadi1.
Xuddi shuning uchun ham tasavvuf mazhablari orasida sodir
bo'lgan turli bahs, munozaralarni ma’nosiz, behuda qilingan
sa’y-harakatlardir, deb qaraydi. Musulmonlarni ushbu haqiqatni
anglab olishga va yagona sunniylik g'oyalari atrofida birlashishga
da’vat etadi. Tasavvuf gumanizmining umumjahon ma’naviy
madaniyatining tarkibiy qismiga aylanib ketishining asosida ham
xuddi shu haqiqat yotadi.
Tasawufning jahon ma’naviy madaniyati xazinasiga qo‘shgan
eng muhim hissalaridan biri — uning taqlidchilik, zohirbinlik-
ning jaholat ekanligini isbotlab berganidir.
Dostları ilə paylaş: