O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Qarang: Вольтер. Бог и люди. В двух томах. Том 1. М ., 1961, 549-bet.
2 Mashhur fransuz faylasufi, adibi, dramaturgi, inqilobchi Jan Jak Russo
1712-yilda Jenevada soatsoz oilasida tug'ilgan. Olz kasbini tez-tez- o'zgartirib tur-
ganligi uchun muntazam ta’lim ololmagan. 1741-yilda Parijga kelgan. Didro tashkil
etgan ensiklopediya ishida faol ishtirok etgan. 1762-yilda Shveytsariyada, 1766—
1767-yillarda esa Angliyada yashagan. Uning inson to ‘g‘risidagi fikr-mulohazalari
«Odamlar o ‘rtasida tengsizlikning kelib chiqishi va asoslari haqida mulohazalar»
(1755-y.), «Ijtimoiy shartnoma» (1762-y.), «Emil yoki tarbiya to ‘g‘risida» (1762-
y.) asarlarida bayon etilgan.
296

---

biror yaxshilik olib kelmaydi, degan g‘oyani olg‘a surgan 
bo‘lsada, turmushdagi turli ijtimoiy muammolar, ayniqsa, 
huquqsizlik ildizlarini boshqa jabhadan, ya’ni ijtimoiy taraqqiyot- 
dan qidirdi. Kundalik turmushda mavjud bo‘lgan salbiy illatlar- 
ning manbai — ijtimoiy tengsizlikdir. Ijtimoiy tengsizlik esa, 
Russoning ta’kidlashicha, mulkiy munosabatlardagi notekislik- 
lardan kelib chiqadi. Odam bolasi tug‘ilgan vaqtda hammasi 
teng bo‘lib tug‘iladi. Tengsizlik insonning umri o‘tishi bilan 
vujudga keladi.
Russoning tushuntirishicha, ijtimoiy tengsizlik uchta asosiy 
bosqichda sodir bo‘ladi. Mulkiy tengsizlik, xususan, boylar va 
kambag‘allarning paydo bo‘lishi — ijtimoiy tengsizlikning bir­
inchi bosqichidir. Tengsizlikning ikkinchi bosqichi — davlatning 
vujudga kelishi bilan bog‘liq. Chunonehi, boylar hamda 
kambag‘allar tinchlik va adolatni ta’minlovchi kafolat sifatida 
davlatni vujudga keltiruvchi shartnoma tuzadilar. Shunday qilib, 
boylar va kambag'allar orasidagi tengsizlik yangi bosqichga 
ko‘tariladi va hukmdorlar bilan tobelar orasidagi tengsizlikka 
aylanadi. Tengsizlikning uchinchi bosqichi — qonuniy hokimi- 
yatning hokimi mutlaqqa aylanishi bilan sodir bo‘ladi. Agar, 
awalo, xalq davlat va uning qonunlari yordamida aldangan bo‘lsa, 
endi zo‘ravon hokimiyat qonunni ham, xalqni ham aldaydi. 
Tengsizlikning bu bosqichi, o‘z navbatida, yangi tengsizlikni 
vujudga keltiradi — zo‘ravon hokimiyatga nisbatan barcha odam­
lar o ‘zlarining huquqsizliklari bilan barobar bo‘ladilar. Russo 
tengsizlikning sababini, bir tomondan, mulkning notekisligidan 
qidirsa, ikkinchi tomondan, odamlarning bir-birlari bilan bog‘liq 
ekanligidan qidiradi1.
Jan Jak Russo turmushdagi ijtimoiy tengsizlikning, xuro- 
fotning ildizini quritishning eng muhim yo‘li tarbiya deb biladi. 
Tarbiya yordamida kundalik turmushda ijtimoiy o‘zgarish yasamoq- 
chi bo‘ladi. Uning tushuntirishicha, tarbiya jarayonida tarbiya- 
lanuvchida uch muhim omilning: tabiat, odamlar va jamiyat 
ta’siriga alohida e’tibor bermoq lozim. Tarbiya jarayonida har bir 
omilning o ‘ziga xos funksiyasi borligini unutmaslik lozim. Chu-