O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol
Qarmatlik harakati IX asr oxirida Janubiy Iroqda vujudga kelgan. XI asrning
Yüklə 3,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1 Qarmatlik harakati IX asr oxirida Janubiy Iroqda vujudga kelgan. XI asrning
oxiri XII asrning boshlarida yo‘qolib ketgan. 137 koniyatlariga suyanib talqin qilishga qarshi chiqqan bo'lsalar, Abu Abdullo Muhammad ibn-Idris ash-Shofl’iy (767—820-y.) asoschisi bo‘lgan shofi’ya maktabi tarafdorlari Qur’oni Karim qoidalarini, Hadisi Sharif talablarini an’anaviy axloq norma- lari bilan bog‘lashga harakat qildilar. Abu Hanifa an-N u’mon asos solgan hanafi’ya maktabi tarafdorlari esa, aksincha, Qur’oni Karim qoidalari, Hadisi Sharif talablarini tushuntirish, sharh- lash, ya’ni tafsir qilish, ushbu masalalar yuzasidan erkin fikr-mulohaza yuritish mumkin, degan g‘oyani olg'a sura bosh- ladilar. Bahs-munozaralarning avj olib borishi bilan sunniylik diniy- falsafiy ta’limotida biri ikkinchisiga zid bo‘lgan qutblar vujudga keldi. Chunonchi, sunniylik ta’limotining klassik an’analari, ya’ni uning g'oyaviy-nazariy asosi bo‘lgan Qur’oni Karim qoidalari, Hadisi Sharif talablari yuzasidan erkin fikr-mulohaza yuritishni taqiqlovchilar, o‘sha qutblanishning bir qutbida, sunniylik qoi dalari yuzasidan erkin flkr-munozara yuritishni istovchilar ik- kinchi qutbida to ‘plana boshladilar. Alqissa, bahs-munozaralar natijasi o‘laroq VIII asrning oxiri IX asrning boshlarida sunniy lik tarkibida yana ikki ta ’limot — mutakallimlik va mu’taziliylik vujudga keldi. Mutakallimlar «Qur’on» aqidalari qanday yozilgan bo‘lsa, uni sira o‘zgartirmasdan, turlicha sharxlamasdan tushunish va tushuntirish lozim, deydi. Zero, u Ollohning kalomi ekan, bandalar uni o‘zgartirishga haqlari yo‘q. Qur’oni Karim talab larini so‘zsiz, muhokamasiz bajarish lozim. Chunki odamlar Xudo xohlagan narsani xohlashlari darkor, ularda erkin istak yo‘q, degan fikr-mulohazalarini bayon qilib, inson erkinligini inkor etadilar. Mutakallimlar odamning olamni bilish borasidagi imkoni- yatlarini ham tan olmadilar. Olamni bilishda inson sezgilari asosiy ahamiyatga ega ekanligini nazar-pisand qilmadilar. Olam va odam to ‘g‘risida hissiy bilishda ehtimollik, tavakkalchilikning rolini bo‘rttirib ko‘rsatdilar. Qur’oni Karimda nimani ma’qullash lozim deyilsa, o‘shani ma’qullash, ma’qullamaslik zarur deyil- gan bo'lsa, o‘shani rad etish darkor. Olam bilan odam o'rtasidagi 138 o‘zaro aloqadorlik jarayonini faqat Qur’oni Karim yoki Hadisi Sharifdan olingan u yoki bu qoida yordamida asoslash kerak. Bundan tashqari, tasdiq yoki uslublar yordamida chiqarilgan hukm yoki xulosani inkor qildilar. Mutakallimlik alohida ta’limot sifatida shakllanib borishi bi lan sunniylik va uning g‘oyaviy-nazariy asosi Qur’oni Karim qoidalari, Hadisi Sharif yo‘l-yo‘riqlarini aql-idrokka mos qilib talqin etish, tafakkur imkoniyatlariga suyanib ish yuritish, is lom dinining mazmun-mohiyatini yanada tiniqroq tasawur etish ehtiyojini oshirib yubordi. 0 ‘z navbatida bunday ulkan ehtiyoj xalifalik hududida yashovchi fuqarolar turmush tarzini islomdan oldingi dinlar (zardushtiylik, moniylik, mazdakiylik) ta ’siridan xoli qilish bilan bog‘liq edi. Shuningdek, bunday ehtiyojning ortib borishi VII asr oxiri, VIII asrning boshlarida ilk islomda shakllangan turli oqimlar: havorijiylar, qadariylar, jaboriylar, murji’iylarning o‘zaro munozaralari ta’siridan ozod qilish bilan ham aloqador edi. Xuddi shu tarixiy zaruriyat Kalom ilmini shakllantirishga turtki bo‘ldi. Kalom («Ilm ul-kalom) — o‘rta asr musulmon falsafasida Qur’oni Karim suralari, oyatlari, Hadisi Sharif talablari yuza sidan erkin fikr-mulohaza yuritish malakasi, o‘sha qoidalarni tafsirlash, tavsiflash san’ati, shuningdek, islom dinida obro‘- e’tibor topgan shaxslar, xususan, Muhammad payg'ambar va uning sahobalariga taqlid qilish madaniyati sifatida vujudga keldi. Asta-sekin islom dinining ilmiy-nazariy asoslarini har tomon lama tahlil qilish, Qur’oni Karim aqidalari, Hadisi Sharif ta lablarini musulmonlar turmush tarziga singdirish usullari va us- lublarining bir butun sistemasi, musulmon e’tiqodining shakl- lanish jarayonini o‘rganuvchi ilm sifatida shakllandi va rivojlanib bordi. Kalom ilmining shakllanishida imom A’zam Abu Hanifa an- N u’mon as-Sobit al-Kufiyning (699—767-yillar) xizmatlari be- qiyosdir. Shuningdek, kalom ilmi rivojiga Movarounnahr olim lari Abu al-Hasan al-Ash’ariy asos solgan ash’ariya va Abu Mansur al-Moturidiy yaratgan moturidiya maktablari munosib hissa qo‘shdilar. % 139 Al-Ash’ariy1 o‘z qarashlarini bayon etishda sunniylik tarkibi- dagi shofl’ya va malakai’ya mazhablari qoidalariga asoslangan bo‘lsa, al-Moturidiy o‘z fikr-mulohazalarini bayon qilishda Abu Hanifa an-Nu’mon asos solgan hanafl’ya mazhabiga tayandi. Ka- lomning ikki yirik maktabi: ash’ariya ham, moturidiya ham sun niylikning dastlabi mazhablari qoidalariga asoslangani uchun ham ushbu ta’limotlar orasida umumiylik va o‘xshashliklar mavjud. Awalo shuni ta’kidlash joizki, ushbu maktablarning asoschilari al-Ash’ariy va al-Moturidiy bir davrda tarix sahnasiga kirib kel- dilar. Ikkala maktab asoschilari bir g‘oyaviy muxolifga, ya’ni mu’taziliylarga qarshi kurash olib bordilar. Shuningdek, al- Ash’ariy, awal mu’taziliylik tarafdori bo‘lgan bo‘lsa, keyinroq ibn Hanbal asos solgan sunniylikdagi hanbaliylar tomoniga o‘tishga intildi. Al-Moturidiy esa hanafiylarning ishonchli namo- yandasi sifatida shakllandi. Umrining oxirigacha ushbu diniy- falsafiy oqim tarafdori bo‘lib qoldi. Al-Moturidiy yaratgan moturidiya ta ’limoti1, inson e’tiqodida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni tahlil qilganda nafaqat «Qur’on» aqidalariga, aql-idrok, mantiq dalillariga, balki naql, ya’ni ibrat va tajriba ma’lumotlariga ham asoslanmog‘i darkor, degan g‘oyani ilgari suradi. Al-Moturidiy Qur’oni Karim aqidalari va Hadisi Sharif normalari yuzasidan bir-birlari bilan uzluksiz munozara, bahs yuritayotgan turli oqimlar tarafdorlariga murojaat qilib, o'zining Yüklə 3,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|