O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Qarang: Shovsil Z i^ d o v . Al-M oturidiy hayoti va merosi. Toshkent, 2000,
20-bet.
141

---

qobiliyati yotmog‘i darkor. Xuddi o‘sha oraliq yo‘l, turli muno- 
zaralarda, bahslarda (masalan: vahiy va aql, Olloh va inson, 
Olloh va olam va hokazo) qandaydir bir mantiqiy mutanosiblik 
bo‘lishini taqozo etadi.
Mantiqiy mutanosiblik usulini musulmon falsafasida dastlab 
hanafiylar tatbiq etgan edilar. Hanafi’ya sunniylikning yirik oqim- 
laridan biriga aylangach, ushbu usulni nafaqat Xudoning, balki 
insonning xulq-atvorini o ‘rganish jarayoniga ham tatbiq etdi. 
Ushbu usulni fikrlash madaniyatining o‘ziga xos xususiyati 
darajasiga ko‘tardi. Shuningdek, al-Moturidiyning fikriga ko‘ra, 
mantiqiy mutanosiblik bilish jarayonida hissiy idrok, naql va aql 
usullarining birining ikkinchisi bilan tengligini, o‘zaro aloqa- 
dorligini ifodalaydi.
Al-Moturidiy olamning yaxlit, bir butunligini tavsiflashda 
olamdagi har bir jism nisbiy mustaqil ekanligi, o‘sha jismlar- 
ning o'ziga xos xususiyatlari borligini isbotlashga urindi. Olam­
ning yaratuvchisi bilan u yaratgan mavjudot o'rtasidagi o‘zaro 
aloqadorlikni aniqlab berish maqsadida, inson xatti-harakatining 
ikki xil andozasini ishlab chiqdi. Samarqandlik allomaning fikriga 
muvoflq, Xudo borlig‘ining eng muhim xususiyati shundaki, 
birinchidan, u mustaqil va hech kimga tobe emas, ikkinchidan, 
mu’taziliylar aytganidek, uni aql bilan anglab olsa bo‘ladi'.
Shunday qilib, al-Moturidiy musulmonlarning muqaddas ki­
tobi Qur’oni Karim g'oyalarining kishilar e’tiqodiga aylanishida 
fikrlash madaniyatining mantiqiy mutanosiblik usulining ahami- 
yatini aniqlab berdi. Ilohiy g‘oyalarning inson e’tiqodiga aylan- 
ish jarayonini aql chig‘irig‘idan o‘tkazib tahlil qildi. Xuddi 
shuning uchun ham moturidiya Kalomning (Qur’oni Karim- 
ning) mazmun mohiyatini yanada chuqurroq bilishga xizmat 
qiladi. U musulmon e’tiqodining mag‘zini tashkil etgan, sun­
niylikning asosi bo‘lgan hanafi’ya ta’limotining rivojlanish bos- 
qichlarini aniqroq tushunib olishga ko‘mak beradi.
Moturidiya ta ’limotini yanada rivojlantirishda Abu al-Mu’yin 
an-Nasafiy, Ahmad as-Samarqandiy, Abu al-Hasan al-Poz-