O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 
Qarang: Ulrix Rudolf. Al-Moturidiy va Samarqand sunniylik ilohiyoti. Toshkent,
2002, 179—180-betlar.
142

---

daviy, Abu Hafs Umar an-Nasafly, Umar at-Taftazoniylar 
salmoqli hissa qo‘shdilar.
Mutakallimlar o‘z ta’limotlarini shakllantirishda, nafaqat ka­
lom ilmi, balki Yevropa mamlakatlarida VIII asrning oxiri IX 
asrning boshlarida keng tarqalgan aristotelizm falsafasi yutuq- 
laridan ham ustakorlik bilan foydalanganliklarini unutmaslik 
darkor.
Yuqorida eslatib o'tganim izdek, sunniylik tarkibida VII 
asrning oxiri V III asrning b o shlarida vujudga kelgan 
ta ’limotlardan biri m u’taziliylik edi. M u’taziliylik tushuncha- 
sining asosida «mu’tazila» so'zi yotadi. «Mu’tazila», Sharq- 
ning buyuk musulmon allomalaridan biri Jaloliddin Rumiy 
yozganidek, arabcha so‘z bo'lib, «bir tom onini tutgan», 
degan m a’noni bildiradi1.
M u’taziliylik ta’limotining shakllanishiga mashhur musulmon 
ilohiyotchi olimi Hasan Basriy (642—728-y.) asos solgan. H a­
san Basriy ushbu ta ’limotni yaratishda musulmonlarning urf- 
odatlari, rasm-rusumlariga tayanadi. Qur’oni Karim qoidalari, 
Hadisi Sharif talablarini fuqarolar turmush tarziga singdirish 
muammolarini tahlil qilganda aql-idrok, mantiq imkoniyatlari- 
dan kengroq foydalanadi. Hasan Basriy asos solgan mu’taziliylik 
rivojida uning izdoshlari Vosil ibn Ato (699—748) va Amir ibn 
Ubayd (vafoti 761-y.)larning hissasi sezilarli bo‘ldi2.
M u’taziliylik Qur’on qoidalarining abadiyligini rad qiladi. In­
son aqlini, uning olamni o‘zgartirish borasidagi faoliyatini yuqori 
baholaydi. Insoning Xudoga butunlay bog'liqligi to ‘g‘risidagi 
ta ’limotga qarshi borib, inson o‘z faoliyatida erkin bo‘lmog‘i 
lozim, degan g‘oyani olg‘a suradi. Inson faoliyati peshanasiga 
yozilgan taqdir bilan bog‘liqligi haqidagi aqidani rad etadi.
Mu’taziliylar Xudo insonga o‘xshash, deb tushuntiradilar. 
Lekin unda insonga xos barcha xususiyatlar, xislatlar, fazilatlar 
mavjudligi to‘g‘risidagi fikr-mulohazalarni inkor etdilar. Xudoni 
sof, jismsiz, ko‘rinmas ruh, deb e ’lon qildilar. Shu g‘oya 
Xudoning obro'-e’tiboriga putur yetkazdi, mavhumlashtirishga 
olib keldi.