O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol
Ash’ariy Abul Hasan Ali ibn Ismoil al-Ash’ariy 873-yilda tug‘ilgan. Mash-
Yüklə 3,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1 Ash’ariy Abul Hasan Ali ibn Ismoil al-Ash’ariy 873-yilda tug‘ilgan. Mash-
hadda tahsil olgan. Taniqli diniy nazariyotchi, islom ilohiyoti — Kalomning asoschilaridan biri darajasiga ko‘tarilgan. M o'tadil ratsionalizm tarofdori. D iniy e ’tiqoddagi formalizmni rad etgan. Uning qarashlarini Abu Hamid a l-G ‘azzoliy yanada rivojlantirgan. 935-yilda vafot etgan. 1 Abu Mansur al-M oturidiy Samarqandning Moturid qishlog‘ida taxminan 870-yilda dunyoga kelgan. Samarqandda savodini chiqargan. Abu Bakr Ahmad al- Juzjoniy, Abu Nasr Ahmad al-Iyodiy kabi olimlardan fiqh va kalom ilmlaridan saboq olgan. 944-yilda Samarqandda vafot etgan. Uning diniy-falsafiy qarashlari «Kitob at-Tavohid», «Kitob al-m aqom at», «M a’xaz ash-Shara’i», «Kitob ad- jadal», «Ta’vilot ahl as-sunna», «Kitob Bayon vahm al-m u ’tazila», «Rad al-usul ul-hamsa», «Kitob radd aval’il al-adila li-1 ka’bi», «Radd kitob al-K a’bi fi va’id al fussaq», «Kitob radd taxzib al-jadal li-1 Ka’bi al-usul», «Kitob al-im om a li- ba’d ar-Ravofid» kabi asarlarida bayon qilingan. 140 «Kitob at-Tavohid» asarida inson ongi va faoliyatida ro‘y bera- digan o‘zgarishlarga «ular tafakkur va tadqiq bilan qarasalar edi, Olloh taolo ham bandalarini tafakkur va tadqiqot, ibrat va tajriba bilan ish qilishga buyurganini tushunar edilar, ibrat va tafakkur esa bilim manbalaridan biridir»1. Bunday g‘oyalarni bayon qilish bilan Al-Moturidiy «Qur’on» aqidalari yuzasidan bahs-munozara yuritayotgan turli oqimlar, guruhlarning asossiz tortishuvlariga chek qo‘ydi. Sunniylik tarkibida turli oqimlarning ko‘payib ketishining oldi olindi. Al-Moturidiy insonning taqdiri, ya’ni uning kelajagi haqida fikr yuritib, uning bu borada «tanlash erkinligi bor», degan g‘oyani olg‘a surdi. Aniqroq qilib aytganimizda, inson kelajakda nimani qilmoqchi, nimani amalga oshirishni o‘zi hal qilishi mumkin, degan fikrni musulmon faylasuflari hukmiga havola qildi. Bunday g‘oyaning kun tartibiga qo‘yilishi, shubhasiz, musulmon falsafasida ulkan g'oyaviy sakrash edi. Al-Moturidiy musulmon falsafasiga xos bilish nazariyasini ishlab chiqdi. Ushbu nazariyaning mazmun-mohiyati Ollohning fazilatlari, xislatlarini bilishga qaratilgan bo‘lsada, uning uslu- biy-ma’rifiy asoslarini falsafa tashkil etar edi. Bunday holatni samarqandlik allomaning inson to ‘g‘risidagi, Ollohning yakka- yu yagonaligi haqidagi fikr-mulohazalaridan darhol ilg‘ab olish mumkin. Shuningdek, al-M oturidiy yaratgan musulmoncha gnoseologiya ishonchli tayanch tushunchalar, qoidalarga asoslan- ganligi bilan ham ajralib turadi. Turgan gapki, bunday holat o‘sha davr mutakallimlariga mutlaqo xos bo‘lmagan, yangi bir tendensiya edi. Al-Moturidiy o‘zi yaratgan musulmon falsafasiga xos bilish nazariyasi yordamida Xudo, olam, odam borlig‘i orasidagi o‘zaro aloqadorlikni tahlil qilar, bir fikrni ikkinchisidan keltirib chiqarardi. Yaratgan bilish nazariyasida bahs, munozara — «tan- qidiy fan» vazifasini bajarardi. Shuningdek, al-Moturidiy yarat gan bilish nazariyasiga ko‘ra, insonning bahs-munozara borasidagi faoliyatining asosida oraliq yo‘l (uchinchi yo‘l)ni tanlay bilish Yüklə 3,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|