O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 M u’taziliylik ta’lim oti Arab xalifaligiga Abbosiylar sulolasiga mansub ar-
Rashid (786—809-y.) A l-M a’mun (813—833-y.), A l-V osiq (842—847-y.) hukm-
ron bo'lgan kezlarda musulmon fuqarolari turmush tarzidan munosib o ‘rin egalladi.
Lekin Al-Mutavakkil (847—861-y.) xalifalikka hukmronlik qilgan paytlarda islomga
zid ta’limot deb, qattiq ta’qib ostiga olindi. M u’taziliyning eng so'nggi tayanchi
Xorazm b o ‘ldi. X III—XIV asrlarga kelib umuman yo'qolib ketdi.
2 X ayrullayev M. U yg'onish davri va Sharq mutafakkiri. Toshkent, 1971,
96—97-betlar.
3 Mansur Xallojning diniy-falsafiy, ahloqiy-estetik qarashlari «Kitobu’t tavosin»
asarida bayon etilgan. Kitob usm onli turk tilida nashr qilingan. Kitobni olim Luis
M assinon fransuz tiliga tarjima qilgan va chop ettirgan.
144

---

erishishi mumkin. Ana shunday buyuklikka ko‘tarilgan inson, 
oliy ilohiy qudratdan tushgan nurni o‘zida aks ettirgan oynaga 
o‘xshaydi. Yoki Halloj tili bilan aytganda, «ilohiylik insoniylikda 
o‘zini namoyon qiladi». Shu bois Hallojning tushuntirishicha, 
yuzaki diniy e’tiqodga ega bo‘lgandan ko‘ra, yoki muqaddas 
Ka’ba nomiga zo‘rma-zo‘raki e’tiqod qilgandan ko‘ra, har bir 
kishi o‘z qalbi, yuragidagi e’tiqodga Ka’ba deb qarashi zarur. 
Yuzaki taqvodorlik o‘rniga faqirlar, beva-bechoralarga madad 
berish, ota-onaning hurmat-izzatini bajo keltirish haqiqiy in­
soniy e’tiqod namunasidir. Xo‘jako‘rsinga uzundan uzoq namoz 
o‘qish, ro‘za tutish, zakot berish, zeb-u ziynat ichida hajga 
borish, amalda esa Ollohning yerdagi bandalariga zulm qilish, 
boylikka, mol-u dunyoga hirs qo‘yish, Xudo oldidagi riyokor- 
likdan boshqa narsa emas.
Bunday erkin fikr-mulohazalami Halloj islom qoidalarini 
inkor qilish, yoki unga shubha bilan qarash ma’nosida bayon 
qilmasdan, balki Ollohga bo‘lgan cheksiz e’tiqodini namoyon 
qilish maqsadida bayon qilgan.
Mansur Hallojning inson to ‘g‘isidagi qarashlarining asosida 
islom qoidalari yotgan bo‘lsada, uning falsafiy ta’limoti erkin 
fikrlashga asoslangan edi. Chunki u bir tomondan, islomning 
sunniylik ta’limotidagi kreatsionizm, ya’ni Olloh, olam, inson 
o‘rtasida o‘tib bo‘lmaydigan jar — chegara qo‘yadigan ta’limotga 
qarama-qarshi o‘laroq, orif inson bilan Olloh o‘rtasida yaqin 
munosabat bo‘lishi mumkinligi haqidagi g‘oyani ilgari surgan 
bo‘lsa, ikkinchi tomondan, Olloh oldida hammaning tengligi 
to‘g‘risidagi Qur’on ko‘rsatmalariga ishora qilib, boylik to ‘plash, 
Ollohning bandalarini aldash, ularga zo‘ravonlik qilish, jabr- 
sitam o‘tkazish, xo‘jako‘rsinga namozxon bo‘lish, soxta taqvo­
dorlik kabi riyokorliklarni qattiq qoraladi.
Hallojning bunday fikr-mulohazalari Arab xalifaligida erkin 
fikrlashning avj olishiga turtki bo'ldi. Odamlarda erkin fikr yuri- 
tishning shakllanishi esa Arab xalifaligida ijtimoiy norozilikning 
kuchayishiga sabab bo‘ldi va Halloj kofir, deb e’lon qilindi. 
Xudo bilan insonning qo‘shilish g‘oyasini targ‘ib qilgani, o‘zini 
ilohiylashtfcb, «Xudoning quliman» deyish o‘rniga, «Anal haq», 
ya’ni «Men Haqman» degani, Xudoni o‘zi bilan tenglashtirga-
145

---

ni, Ka’baga hurmatsizlik qilgani, qarmatiylarni qo‘llab-quwat- 
lab, uni buzib tashlashga da’vat etgani, Arab xalifaligiga qarshi 
bo‘lgan zanjilar qo‘zg‘aloniga yordam ko'rsatgani, haj ziyorati 
o‘rniga dil Ka’basini ziyorat qilishning o‘zi kifoya, degani uchun 
musulmon qozilarining fatvosi bilan Hallojning qo‘llari, bo'yni 
chopib tashlandi. Tanasi to ‘rt nimta qilinib, qora moy sepib, 
yoqib yuborildi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, uning qarash­
larini iste’dodli shogirdi Abubakr Shibliy (859-964-y.) yanada 
rivojlantirdi. 0 ‘z navbatida, Mansur Halloj asos solgan erkin 
fikr yuritish madaniyati o‘rta asr musulmon faylasuflarining 
inson to ‘g‘risidagi qarashlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
Erkin fikr yuritish, ya’ni xurfikrlilik g‘oyalaridan ilhomlan- 
gan o‘rta asr musulmon faylasuflari: Abu Nasr Forobiy, Ab- 
dullo Rudakiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Ibn 
Rushd inson borlig‘i, xususan, uning tanasi bilan joni, jismi 
bilan uning insoniyligi, insoniyligi bilan u yashayotgan jam i­
yat o‘rtasidagi o ‘zaro aloqadorlik, insonning insoniyligini 
namoyon qiluvchi fazilatlar, xislatlar va ularning shakllanish 
jarayoni muammolarini nazariy jihatdan yechib berishga ha- 
rakat qildilar.
Jon va tananing o‘zaro aloqadorligi muammolari haqida fikr 
yuritgan Abu Nasr Forobiy1 qadimgi yunon faylasufi Platon- 
ning jonning ko‘chib yurishi haqidagi ta’limotiga qarshi chiqdi. 
0 ‘zining «Masalalaming mohiyati» («Uyunul masail») risolasida 
jon tanadan oldin mavjud bo‘lmasligi, bir tanadan boshqa tanaga 
ko‘chib o‘ta olmasligi haqidagi g‘oyani olg‘a surdi.
Abu Nasr Forobiyning fikriga asosan, odamlarning tanasi 
paydo bo‘lishi bilan uni «oziqlantiruvchi quwat» vujudga keladi. 
0 ‘sha quwat yordamida inson tanasi hamisha oziqlanib turadi va 
shu jarayonda insonda sezgi organlari paydo bo'ladi. Sezgi or- 
ganlari tufayli insonda his, tasawur, xotira birlashib, xayol hosil