O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Qarang: Рой М. История индийской философии. М ., 1958, 3 4 4 -3 5 4 -
betlar.
2 Qarang: Чаттверджи С. и Датта Д. Введение в индийскую философию.
М ., 
1955, 73—105-betlar.
13

---

yaxshilik va yomonlikka b o ‘lgan munosabat insonning olamdagi 
hodisa va voqealarga b o ‘lgan munosabatini belgilaydi. Kishining 
ruhiy-m a’naviy olamini boshqaradi.
Jaynizm ta ’limotining axloqiy qoidalari asosida uch asosiy 
prinsip 
yotadi. Chunonchi: 1) 
to ‘g‘ri e’tiqodga ega b o ‘lish;
2) to ‘g‘ri e’tiqodga ega b o ‘lish uchun to ‘g‘ri bilimga asoslanish;
3) to ‘g‘ri hayotiy m o‘ljalga eg ab o ‘lish. Ushbu prinsiplarga rioya 
qilgan insonning ruhiy-m a’naviy qiyofasi har qanday axloqiy 
zaifliklardan, ayniqsa, xudbinlik, ichiqoraliklardan ozod bo ‘ladi, 
degan fikr-mulohazalarni bayon qiladilar.
Inson hayotining m a’nosi haqidagi dastlabki fikr-m ulohaza­
larni, noortodoksal oqim rivojiga munosib hissa qo‘shgan bud- 
dizm 1 maktabi muxlislarining qarashlarida ham uchratish m um - 
kin. Buddizm eramizdan awalgi VI asrda Shimoliy Hindistonda 
vujudga keldi. Uning asoschisi Siddxartxi G autam a taxm inan 
eramizdan aw algi 623—544-yillarda yashagan2. U Kapilovasta 
viloyati Shakya urug‘i hukmdorining o ‘g‘li bo ‘lib, 29 yoshida 
tarkidunyo qiladi. 0 ‘zining hayotiy m o‘ljali qilib badxini (yo‘l) 
tanlaydi. Ushbu ta ’limot asta-sekinlik bilan kishilar qalbidan 
joy ola boshlaydi. Buddizm qoidalari, uning axloqiy prinsiplariga 
aw al kishilar suhbatlarida, og‘zaki aytishuvlarda amal qilingan 
b o ‘lsa, keyinchalik (taxm inan yuz yillardan so‘ng) yozm a 
matnlarda rasmiylashtirildi. Yirik e’tiqod darajasiga ko‘tarildi. Asta- 
sekin ilohiylashtirilib, inson shaxsini yaratuvchi asosiy kuch, 
deb ta ’riflana boshlandi3.
Buddaviy e’tiqodning asosida to ‘rtta haqiqat yotadi. C hunon­
chi: 1. Insonning butun hayoti turli azob-uqubatlardan iborat 
(tug'ilish, kasallik, o ‘lim bilan kurashish va hokazo) deb qa- 
rash. 2. Azob-uqubatlarning asosiy sababi hayotdan ko‘proq laz- 
zat olishga, rohat-farog‘atga intilish ekanligini inobatga olish. 
Xuddi shu intilishlar tufayli barcha istaklar paydo bo‘ladi, deb 
hisoblash. 3. Azob-uqubatlardan qutilish uchun barcha xohish va 
istaklardan voz kechish. 4. Azob-uqubatlarni bartaraf etmoq, 
undan qutilmoq uchun to ‘g‘ri fikr yuritish, to ‘g‘ri qarorga kelish,