O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 S o‘fi Olloyor 1644-yilda Samarqand shahri yaqinidagi Minglar qishlog'ining
So‘fiy guzarida tug‘ilgan. Dastlabki m a’lumotni ota-onasidan olgan. O'n besh
yildan ortiq Buxoro madrasalarida tahsil olgan. 0 ‘zining diniy, falsafiy, xususan,
inson kamoloti haqidagi qarashlarini «Maslakul-muttaqyn», «M axzanul-mute’in»,
«M urodul-orfiyn», «Sirojul-tolibiyn», «N ajotul-tolibiyn», «Sabotul-ojiziyn* kabi
asarlarida bayon qiladi. Surxondaryo viloyatining D enov yaqinidagi qishloqlardan
birida 1724-yilda vafot etgan.
2 So'fi Olloyor. Sabotul-ojiziyn. Toshkent, 1991, 13—17-betlar.
280

---

Uning ta’kidlashicha, haqiqiy ilm egasi, birinchi galda kam- 
tarin bo‘lmog‘i, murodga yetay desa «Haq rizosi» uchun ilm 
egallamog‘i lozim1. Kibr-u havoga berilgan riyokorlar esa ilmdan 
benasib, haqiqatdan yiroqdir. Shoir ilmni kishi qo‘lidagi sha’mga 
qiyoslaydi va ilmsizlami qorong‘ida yo‘l topa olmay yurgan kim- 
salarga o'xshatadi, fuqarolami ilmli, bilimli odamlar gapiga quloq 
solishga chaqiradi. Faqat johil, nodon kimsalar haqiqiy olim 
so‘ziga quloq solmaydilar, ularga ilm haqida gapirmoq «tomirsiz 
shoxga» suv quyish bilan barobardir, deb yozadi.
So‘fi Olloyoming tushuntirishicha, jamiyat ma’naviyatining 
holati ayol odob-axloqi bilan o'lchanadi. Chunki ayol — jamiyat 
asosi hisoblangan oila negizini tashkil etadi. Ayol qancha odobli- 
axloqli, yaxshi fazilatli bo'lsa, oila shuncha ma’rifatli bo‘ladi. Oila 
qancha ma’rifatli bo‘lsa, jamiyat shuncha madaniyatli bo‘ladi. Yaxshi 
ayol nafaqat oila, balki dinning kamolotidir. Odobli-axloqli ayol- 
larda poklik, vafodorlik, sadoqat, qanoat kabi fazilatlar jamul- 
jam bo'ladi. Yaxshi xulq-atvorli ayol tiliga ko'p erk bermaydi. 
Uning «suchuk lafzi» xonadonga doimo osoyishtalik bag‘ishlaydi. 
Oilada, ro‘zg‘orda qanchalik tashvish ko‘p bo‘lmasin, hayotning 
tashvish-u quvonchlarini zukkolik bilan anglaydigan oqila ayol 
hech qachon qahri-g‘azabini sochmaydi. Bunday fahm-u faro- 
satli, ibo va sadoqatda o‘mak xotinlarni, shoir jannati ayollar, 
deydi. Yomon ayollami esa shaytonga o‘xshatadi.
So‘fi Olloyorning e’tirof etishicha, har bir ayol quchog‘ida 
shayton bor. Ayoldagi shaytoniy «unsurlar»dan hushyor bo‘lishga 
chaqiradi. Xotinlarni shariat izmiga solish, ular bilan muomala- 
munosabatda erkaklami qat’iyatli-qattiqqo‘l bo‘lishga chorlaydi. 
«Nomahram nazar solgan» xotinni, garchi u har qancha «bu- 
zurgzoda» bo‘lsada, to‘rt oyoqli hayvonga o‘xshatadi.
So‘fi Olloyorning barkamol inson to ‘g‘risidagi fikr-muloha- 
zalari yangiqo‘rg‘onlik (G'allaorol) maktabdor shoir Ubaydulla 
Alamkash tomonidan yanada rivojlantirildi. Xususan, Alamkash 
faylasuf shoir So‘fi Olloyorning 18 g‘azaliga muxammas 
bag‘ishladi.
XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asr boshlarida mu­
sulmon falsafasida bayon etilgan inson to ‘g‘risidagi fikr-mulo- 
hazalarning ratsional asoslarini aristotelizm g‘oyalari bilan mus-