O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

' Mashhur ingliz fayJasufi Tomas Gobbs 1588-yilda ruhoniy oilasida tavallud
topgan. Oksford universitetini tugatgan. Frensis Bekonga kotib b o‘lgan. Xristian
falsafasini mukammal o ‘rgangan. Uning inson to ‘g ‘risidagi qarashlari «Tana ha­
qida» (1653-y.), «Inson haqida» (1658-y.), «Fuqaro haqida» (1672-y.) triologi-
yasida bayon qilingan bo‘lsa, jamiyat to ‘g‘risidagi qarashlari «Leviofan» (1651-
y.) asarida o ‘z aksini topgan. 1679-yilda vafot etgan.
' Ushbu asar 1682-yilda Oksford universitetida butun xaloyiq oldida johil
reaksion kuchlar tom onidan namoyishkorona yoqib yuborildi.
2 Гоббс Т. Избранные произведения. В двух томах. Том 1, М ., 1964, 200-
bet.
3 0 ‘sha asar, 442-bet.
291

---

so‘z bilan, tabiiy qobiliyatlar, deb ataymiz. Ular insonni aqlga 
ega maxluq sifatida ta’riflash uchun kerak bo‘ladi‘.
Gobbsning fikricha, inson degan mavjudot bir-biridan mut- 
laqo farq qiluvchi ikki muhim bo‘lakdan iborat bo‘lib, birin­
chi bo‘lagini jismoniy, ikkinchi bo‘lagini ma’naviy qobiliyat­
lar tashkil etadi4. Ma’naviy qobiliyatlarga: bilish, ijtimoiy hayotga 
ko‘nikish kabi qobiliyatlar kiradi. Insondagi ma’naviy qobili­
y atlar tab iat to m o n id an
in ’om etilm aydi, balki ular 
o ‘zlashtiriladi. Ingliz mutafakkiri yozganidek, «barcha odamlar 
ijtimoiy hayotda qobiliyatsiz bo‘lib tug‘iladilar (chunki hamma 
bola bo‘lib tug‘iladi)»2.
Gobbsning fikriga ko‘ra, insondagi ma’naviy qobiliyatlarni 
shakllantirish va uni rivojlantirishda tarbiya asosiy rol o‘ynaydi. 
Insonning ma’naviy qiyofasi shakllanish jarayonini chuqurroq 
tahlil eta borib, odamlar o‘rtasida har kuni uchrab turadigan 
qobiliyatlari va iste’dodida majud bo‘lgan farqni qanday sabab­
lar vujudga keltiradi? degan savolga javob topishga harakat qil­
gan faylasuf bunday yozadi: «Odamlar bir-biridan bilimlariga 
ko‘ra shu darajada farq qiladilarki, buni ularning faqat miya 
strukturalari orasidagi tafovut bilan tushuntirib bo‘lmaydi»3. Bu 
yerda shuni ta’kidlash joizki, Gobbs insonning ma’naviy qobili- 
yatlarini mavjud ijtimoiy shart-sharoitlar bilan bog‘lab tushun­
tirishga harakat qiladi.
Yevropa ma’rifatparvarlik g‘oyalari taraqqiyotida ingliz fayla- 
sufi Jon Lokkning ham xizmatlari katta bo'ldi4. Faylasufning 
tushuntirishicha, inson tug‘ilgan vaqtda uning qalbi har qanday 
g‘oya, tushuncha, prinsip, qoidalardan xolis bo‘ladi. Inson qalbi 
xuddi oq qog‘oz varag‘idek toza bo'lib, «faqat tajriba o‘sha qog‘oz 
sahifasini turli yozuvlar bilan to ‘ldiradi. Insonni yangi bilimlar, 
yangi g‘oyalar bilan qurollantirmoq uchun tajribaga tayanmoq