O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Локк Дж. Педагогические сочинения. М ., 1939. 126, 203-betlar.
J 0 ‘sha asar, 112—1 13-betlar.
’ Локк Дж. Сочинения. В трех томах. Том 1. М ., 1985, 412-bet.
294

---

ni qabul qilishning zaruriy natijasidir. Ingliz mutafakkiri har 
bir kishining xususiy manfaatini huquqiy normalar himoya qilishi 
zarurligini alohida ta ’kidlaydi.
Yuqoridagi fikr-mulohazalarga tayanib shuni ishonch bilan 
aytish mumkinki, Jon Lokk Yevropada ma’rifatparvarlik g‘oyalarini 
shakllantirishga muhim hissa qo‘shdi. Uning vatani Angliya esa 
Yevropada ma’rifatparvarlik g‘oyalari vatani bo‘lib qoldi.
Shunday qilib, XVII asr ingliz faylasuflari Frensis Bekon, 
Tomas Gobss, Jon Lokk asarlarida inson borlig‘ining nafaqat 
tabiiy, balki ijtimoiy tomonlari ham har tomonlama tahlil qilindi. 
Ingliz mutafakkirlarining inson to ‘g‘risidagi progressiv fikrlari- 
dan biri — barchaning tengligi, insonning grajdanlik huquqlari 
haqidagi mulohazalaridir. Shuningdek, inson farovonligi, baxt- 
saodatini ta’minlovchi jamiyat qurish haqidagi orzulari, bunday 
xayrli ishga to‘sqinlik qiluvchi ijtimoiy illatlarning fosh qilinishi 
diqqatga molikdir.
XVII 
asr ingliz faylasuflarining barkamol inson to‘g‘risidagi 
qarashlarining Fransiyada targ‘ibot va tashviqot qilinishida fransuz 
ma’rifatparvarlaridan Fransua Mari Arne Volter va Etenna Bonno 
de Kondilyakning (1715—1780-y.) xizmatlari yuksak bo‘ldi.
Jon Lokk qarashlarining jonkuyar targ‘ibotchisi Volterning1 
fikriga ko‘ra inson — ijtimoiy mavjudotdir. Insonning ijtimoiy 
mavjudot bo‘lishiga sabab, u hamisha odamlarning turli jamoa- 
lari orasida faoliyat ko‘rsatadi. Shunday ekan, odamlar hamisha 
bir-birlari bilan teng bo‘lmoqlari zarur deb hisoblaydi. Tenglik 
deganda Volter, birinchi galda, kishilarning siyosat, qonun va 
huquq oldidagi tengliklarini tushunadi. Lekin u ijtimoiy va mulkiy 
tengsizlikni jamiyatning normal rivojlanishi va ijtimoiy muvoza- 
natini saqlab turuvchi asos, deb bilar edi.
Volterning fikriga ko‘ra, inson jamiyatdan tashqarida yashay 
olmaydi. Shuning uchun ham odamlar azal-azaldan jamoa bo‘lib 
yashashga intilganlar. Xuddi o‘sha intilish odamning inson dara-