O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 История философии. В кратком изложении. Пер. С чеш. И.И.Богоута.
М ., 1991, 438-bet.
297

---

nonchi, tabiat tarbiyalanuvchidagi qobiliyat va hissiyotni rivo- 
jlantiradi, odamlar undan qanday rivojlanishni o'rganadilar, 
predmetlar va voqealar tajribalarini boyitadi. Ularning hamma&i 
birgalikda tarbiyalanuvchining tabiiy rivojlanishiga olib keladi. 
Tarbiya beruvchining vazifasi — ushbu omillaming uyg‘unlashuvini 
ta’minlashdir.
Russo tabiiy tarbiya deganda, tarbiyalanuvchilarning yosh- 
larini hisobga olgan holda tabiat bag‘rida tarbiyalanishini tushu- 
nadi. Tabiat tarbiyalanuvchilarni jismonan baquwat qilishi, his- 
siy organlaridan foydalana bilishni o'rgatishi, erkin rivojlanishini 
ta ’minlashi darkor. Tabiiy tarbiya harakat jarayoni bo‘lmog‘i va 
bunday jarayonni tashkil qilishda, albatta, tarbiya oluvchilar- 
ning ehtiyojlari va moyilliklari hisobga olinishi lozim. Shuningdek, 
ushbu jarayon ijtimoiy mas’uliyatga tayyorlashini ham unutmas- 
lik lozim. Russo insoniy fazilatlaming shakllanishida kishining 
mustaqil hayotiy tajribasi katta ahamiyatga ega, deb hisoblaydi. 
Bunday tajriba insonda 25 yoshlar atroflda to ‘planishi mumkin. 
Uning fikricha, xuddi shu yoshda inson erkin shaxs sifatida 
kamol topadi va jamiyatning teng huquqli a’zosiga aylanadi.
Jan Jak Russoda ijtimoiy-siyosiy va falsafiy g‘oyalar inson shaxsi 
shakllanish jarayoni va uning mohiyati, muammolari bilan 
uyg‘unlashib ketgan. Insondagi «tabiiylik» bilan «fuqarolik» (ijti- 
moiylik — A.Ch.) uyg‘unlashuvi muammolarini yechishga harakat 
qilgan fransuz mutafakkirining ta’kidlashicha, insonning tabiiy asosi 
jamiyatdan ma’lum darajada ziyon ko‘rgan bo‘lsada, ijtimoiy muhit 
insonning ikkinchi fuqarolik tabiatini shakllantiradi. Mabodo, jami­
yatda axloqsizlik hukmron bo‘lsa, insonning ikkinchi fuqarolik tabi- 
atida ziddiyatlar vujudga keladi va uni badbashara qiladi1.
Inson tabiatini o ‘zgartirish mumkinligi to ‘g‘risidagi yangi 
fikrlar nafaqat fransuz m a’rifatparvarlari, balki XVTII asr fran­
suz mexanik — naturfilosoflarining qarashlarida ham o‘z ifoda­
sini topdi. Uning namoyandalari inson tabiatini o‘zgartirishda 
ijtimoiy shart-sharoitlarning rolini tahlil qildilar. Fransuz me­
xanik—naturfllosoflari inson bilan jamiyat, individ bilan madani­
yat o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik muammolarini o‘iganishga alohida 
e’tibor berdilar.