O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

305

---

3. XIX ASRNING IKKINCHI YARMI VA XX ASR
BOSHLARIDA 0 ‘RTA OSIYO MA’RIFATPARVARLARINING
JAMIYAT HAYOTINI INSONPARVARLASHTIRISH
BORASIDAGI SA’Y-HARAKATLARI
XIX asming ikkinchi yarmida O'rta Osiyoda ijtimoiy-iqtisodiy 
tuzum qoloq, fuqarolar turmush tarzi o‘ta past, madaniy-ma’naviy 
hayotida islom dini peshvolarining ta’siri kuchli edi. Kishilar 
dunyoqarashida tasawuf falsafasi an’analarini tiklashga intilish 
kuchayib borayotgandi. Bu davrda o'rta asr musulmon mutafak- 
kirlari asarlarini qayta nashr etish boshlandi. Kalom falsafasi, 
shariat axloqiga oid klassik adabiyotlar arab-fors tilidan turkiy 
tillarga taijima qilinib, nashr ettirish, masjid va madrasalarda 
bedilxonlik, mashrabxonlik kabi turli she’rxonliklar, gurunglar 
avj oldi1. Odamlaming madaniy merosga, bilimga, ilmga intilish- 
lari kuchaya bordi. Endilikda odamlar inson aql-zakovatining 
kuchiga, olamni o‘zgartirish borasidagi salohiyatiga ko'proq isho- 
na boshladilar, og‘ir musibatli turmush tashvishlaridan, zulm va 
adolatsizliklardan xoli qiluvchi yagona qudrat bilim, ilm ekan­
ligini tushuna boshladilar. Bunday kayfiyatlar ma’rifatparvarlik 
harakatida o‘z ifodasini topdi. Xullas, 0 ‘rta Osiyoda ma’rifatparvarlik 
harakati kishilaming ilm-fan, taraqqiyot, umuminsoniy qadriyat- 
larga, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy qoloqlikni bartaraf 
etishga bo‘lgan intilishning natijasi edi.
M a’rifatparvarlik harakatining dastlabki bosqichida sunniylik 
va uning bag‘rida qayta shakllangan: darvishlik, qalandarlik ha- 
rakatlari, 
shuningdek, bedilxonlik, 
m ashrabxonlik kabi 
she’rxonliklar, o‘sha gurunglarda olg‘a surilgan fikr-mulohazalar 
uning g'oyaviy-nazariy asosi vazifasini bajardi. Ana shunday 
sharoitda chor Rossiyasi O'rta Osiyo yerlarini bosib oldi va 
ushbu hududlarda mustamlakachilik siyosatining amalga oshirili- 
shi natijasida yerli aholi milliy madaniyatini siqib chiqarishga 
urinish boshlandi. Uning o'miga Yevropa madaniyati zudlik bilan 
kirib kela boshladi. Natijada, yerli aholining noroziligi kundan- 
kunga ortib bordi.