Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
§ 1. Əqli mülkiyyət hüququnun anlayışı
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əqli mülkiyyət . maddi (ə ) mü|kjyyətə;
- Obyektiv mənada əqli mülkiyyət hüququ
- Subyektiv mənada əqli mülkiyyət hüququ
|
§ 1. Əqli mülkiyyət hüququnun anlayışı,
predmeti və hüquqi tənzimetmə mənbələri Azərbaycan Respublikasının mülki qanunvericiliyinə Əqli mülkiyyət görə amiak dəyəri olan qeyri-m addi nem ətlər mülki hüququ mülki hüquq münasibətlərinin obyektləri sırasına daxildir hüququn (MM-in 4-cü maddəsi). Əmlak dəyəri olan qeyri-maddi yarımsahəsi kimi nemətlər dedikdə, yaradıcılıq fə a liy y ə tin in nəticələri (elm. ədəbiyyat və incəsənət əsərləri, ixtiralar, kəşflər, seleksiya nailiyyətləri və başqaları) başa düşülür. Yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələri ilə bağlı olaraq müəyyən növ ictimai münasibətlər əmələ gəlir. Onlar s iv ilis tik a elm ində (doktrinasında) və m ülki qanunvericilikdə əm lak m ün a sib ə tlə ri ilə bağlı olan şəxsi qeyri-əm lak m ünasibətləri adlanır. Əmlak münasibətləri ilə bağlı olan şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri isə mülki hüququn (mülki qanunvericili yin) predmet komponentlərindən biri olub, onun nizamasalma sferasına daxil dir. Bu barədə Mülki Məcəllədə birbaşa, konkret göstəriş də vardır: mülki qa nunvericilik həm də əmlak münasibətləri ilə bağlı olan şəxsi qeyri-əmlak mü nasibətlərini tənzimləyir (MM-in 2-ci maddəsinin 2-ci bəndi). Məsələn, müəllif yazdığı elmi əsəri kitab halında nəşr etdirir. Həmin kitabın çoxsaylı nüsxələri oxucu auditoriyasına satılır. Başqa bir misalda mühəndis ixtira edir (məsələn, yeni təyinatlı paltaryuyan maşını və s.) və o, həmin ixtiradan istifadə hüququnu istehsal müəssisəsinə satır. Göstərilən və digər hallarda yaranan münasibətlər, yəni əmlak münasibətləri ilə bağlı olan şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri mülki hüquq normaları ilə tənzim lənir. Həmin normaların məcmusu və sistemi əqli mülkiyyət hüququ adlanır. Əqli mülkiyyət hüququnun hüquqi məkanda (hüquq sistemində) tutduğu ye rə gəldikdə qeyd edə bilərik ki, o, mülki hüquq sisteminin struktur hissələrin dən biridir. Mülki hüquq sistemi isə iki əsas elementdən ibarətdir: hüquq insti tutundan; yarımsahədən. Əqli mülkiyyət hüququ mülki hüquq sisteminin ele menti kimi hüquq institutu hesab edilir, yoxsa yarımsahə? Sovet dövrünün mülki hüquq elmində ümumiyyətlə, «əqli mülkiyyət hüqu qu» adlı anlayış işlədilmirdi. Yaradıcılıq fəaliyyəti nəticələrinin yaradılması və onlardan istifadə olunması ilə bağlı olaraq yaranan ictimai münasibətlər müəl liflik hüququ, ixtira hüququ və kəşf hüququ kimi üç mülki hüquq institutu ilə tənzimlənirdi. Tanınmış sovet alimləri O.S.loffe1, V.P.Qribanov2 və başqaları
с 26; Иоффе О.С. Советское гражданское право. М., 1967, с. 37. ' Советское гражданское право. Учебник. Том I/Пол рсд. В.П.Грибанова. С.М.Корнеева. М.. 1979, с. 33. 112
müəlliflik hüququnu, kəşf hüququnu və ixtira hüququnu mülki hüququn institut ları hesab edirdilər. Deməli, sovet dövrünün hüquq ədəbiyyatı səhifələrində əqli mülkiyyət hüququ yarımsahə kimi yox, hüquq institutu kimi tanınırdı. Keçən yüzilliyin 80-ci illərindən etibarən müəlliflik hüququ, kəşf hüququ, ix tira hüququ və digər hüquq institutlarının məcmusuna mülki hüququn yarımsa- həsi kimi baxılmağa başlandı'. O, şərti olaraq yaradıcılıq hüququ yarımsahəsi adlanırdı. XX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq planetimizdə yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələri probleminə xüsusi diqqət yetirilir. Bu isə təsadüfi deyildi. Belə ki, ya radıcılıq fəaliyyətinin nəticələri cəmiyyətin formalaşmasına təsir göstərən ən vacib faktorlardan biri kimi tanınmağa başlayır. Müasir informasiyalı cəmiyyət də yaradıcılıq fəaliyyətinin müxtəlif növ nəticələrinin rolu daha da artır. Dünya da onlar getdikcə daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Yaradıcılıq fəaliyyəti nəti cələrinə olan hüququn xüsusi çəkisi daxili və beynəlxalq əmtəə dövriyyəsində dayanmaq bilmədən artır. Məhz bu cür vəziyyət yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələrinin yaradılması və onlardan istifadə edilməsi ilə bağlı olaraq əmələ gələn ictimai münasibətləri tənzimləyən normaların mülki hüquq tərkibində əqli mülkiyyət hüququ kimi ay rıca yarımsahəyə daxil olunmasını şərtləndirir. Bunu nəzərə alaraq müasir xa rici müəlliflərin demək olar ki, hamısı əqli mülkiyyət hüququna mülki hüqu qun yarımsahələrindən biri kimi baxırlar. Doğrudur, onlardan bəziləri «in tellektual əqli mülkiyyət» termini1 2, bəziləri «yaradıcılıq fəaliyyəti nəticəsinə olan hüquq» termini3 işlədirlər. Hesab edirik ki, onlar eynimənalı (sinonim) ter minlər olub, məsələnin mahiyyətini dəyişdirmir. Bununla bərabər, müasir müəlliflərdən eləsi vardır ki, o, əqli mülkiyyət hü ququnu mülki hüququn yarımsahəsi kimi tanımır. O. əqli mülkiyyət hüququ adlı yarımsahə əvəzinə, «müəlliflik hüququ» və ya «ixtira hüququ» kimi hüquq ins titutlarını ayırır4 5 . Mülki hüquq tərkibində hər hansı yarımsahənin ayrılması üçün iki əsas me yarın olması tələb edilir. Birinci meyar ondan ibarətdir ki, yarımsahənin özü nün ayrıca nizamasalma predmeti olmalıdır. Əqli mülkiyyət hüququnun öz nizamasalma predmeti vardır. Belə ki, yaradıcılıq fəaliyyəti nəticələrinin yara dılması və onlardan istifadə edilməsi prosesində əmlak münasibətləri ilə bağlı olan şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri əmələ gəlir. Həmin münasibətlər başqa hüquq sahəsinin yox, məhz mülki hüququn nizamasalma predmetinə daxildir. Onlar mülki hüquq normalarının köməyi ilə tənzimlənir ki, həmin normaların 1 Советское гражданское право. Учебник. Том 1/Под рсд. О.А.Красавчикова. M . 1985, с. 38. ! Mosolon. bax: Гражданское право. Учебник. Часть З/Пол рсд. А.П.Сергеева. Ю.К.Толстого. М., 1998. с. 9; Мэггс П.Б., Сергеев А.П. Интсдсктуальная собственность. М.. 2000. с. 17; Сергеев А.П. Право интеллектуальной собственности Российской Федерации. Учебник, М., 1999, с. 20; Гуев А.И. Граждаискос право. Учебник, Том I , М., 2003, с. 17. 5 Mosolon. bax: Гражданское право. Учебник/Под рсд. С П Гришаева. М.. 1999, с. 16; Гражданское право. Учебник. Часть 1/Под рсд. А.П.Сергеева. Ю.К.Толстого М „ 1999. с. 24; Гражданское право Учебник. Часть 1/Под рсд. А.Г.Калиина. А.И.Масляева. М „ 1999, с. 23; Гражданское право. Учсбник/Под рсд. В В.Залесского М.. 2002. с. 24. ' Гражданское право. Учебник. Часть 1/Под рсд. Т.И.Илларионовой и др. М., 1998, с. 25. 113
sistemi əqli mülkiyyət hüququ kimi yarımsahəni əmələ gətirir. Mülki hüquq məhz bu yarımsahənin vasitəsilə əmlak münasibətləri ilə bağlı olan şəxsi qey- ri-əmlak münasibətlərini tənzimləyir. Bu münasibətlər əqli mülkiyyət hüququ nun nizamasalma predmetini təşkil edir. İkinci meyar isə mülki hüquq yarımsahəsinin öz hüquqi nizamasalm a metoduna malik olmasından ibarətdir. Əqli mülkiyyət hüququnun ayrıca, özünəməxsus metodu vardır. Belə ki, əqli mülkiyyət hüququnun nizamasalma predmetinə həm şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri (məsələn, müəllifin əsər yaz ması ilə yaranan müəlliflik münasibətləri və ya alimin ixtira etməsi ilə yaranan ixtira münasibətləri və s.), həm də onlarla bağlı olan iqtisadi dövriyyə münasi bətləri (məsələn, ixtiradan istifadə hüququnun müqavilə əsasında başqa şəx sə verilməsi və s.) daxildir. Buna görə əqli mülkiyyət hüququ kimi yarımsahə- də bir tərəfdən şəxsi qeyri-əmlak hüququnun, digər tərəfdən öhdəlik hüququ nun metodu tətbiq edilir'. Bunlardan əlavə, yarımsahənin ayrılması üçün onun özünəm əxsus p rin siplərə (sahədaxili prinsiplərə) m alik olm ası tələb edilir. Əqli mülkiyyət hü ququnda belə prinsiplər vardır. Məsələn, əqli mülkiyyətin toxunulmazlığı prinsi pi bu prinsiplərdən biridir. Bundan əlavə, müstəsnalıq prinsipini, əqli mülkiyyət hüququnun qorunması prinsipini, yaradıcılıq azadlığı prinsipini və digərlərini əqli mülkiyyət hüququna yarımsahə statusu verilməsini şərtləndirən prinsiplər hesab etmək olar. Dediklərimiz onu sübut edir ki, əqli mülkiyyət hüququnu mülki hüququn ya- rımsahələrdən biri kimi tanımaq üçün kifayət qədər tutarlı əsaslar vardır. ................ Mülkiyyəti şərti olaraq iki yerə bölmək olar:
VƏƏhümu U * əqli (4eyr,-maddi) mülkiyyətə. 4 4
Maddi mülkiyyət və ya sadəcə olaraq mülkiyyət iqti sadi kateqoriyadır. O, iqtisadi məna kəsb edir. İqtisadi m ənada m addi m ül kiyyət dedikdə, əşyaya sahiblik edilməsi, əşyadan istifadə olunması və əşya ya sərəncam verilməsi ilə bağlı olaraq yaranan iqtisadi (əmlak) münasibətlər başa düşülür. Bunlara iqtisadi m ülkiyyət m ünasibətləri deyilir. İqtisadi mülkiyyət münasibətləri hüquq normaları ilə tənzimlənir. Bu zaman həmin münasibətlər m ülkiyyət hüquq m ünasibətləri və ya m ü lk iy y ə t hüqu qu kimi forma alır. Mülkiyyət hüququ isə hüquqi kateqoriya olub, hüquqi məna kəsb edir. Mülkiyyət hüququnun obyekti rolunda isə əşyalar - fiz ik i (maddi) obyektlər çıxış edir. Mülkiyyət hüququ yalnız əmlak münasibətləri ilə bağlıdır. Əqli (intellektual) mülkiyyətə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, maddi mülkiyyətdən fərqli olaraq o, qeyri-iqtisadi anlayışdır. Maddi mülkiyyət kimi əqli mülkiyyət də ictimai münasibət deməkdir2. Bu münasibət iqtisadi məzmundan ' Гражданское право. Учебник. Часть 2/Пол рсл. А.П.Сергеева. Ю.К.Толстого. М., 1998, с.24; Гражданское право. Учсбник/Пол рсл. В В.Залеского. М., 2002, с. 15. ‘ Maddi mülkiyyət hor hansı oşya, maddi nemət demək olmadığı kim i, əqli mülkiyyət do qeyri- maddi nemət sayılmır. Buna görə də əqli mülkiyyəti qeyri-maddi nemət hesab edən Q.M. Velyamiııown söylədiyi fikir dəqiqlikdən uzaqdır (Вем'шминов Г.М. Международное экономическое право и процесс. Учебник., М., 2004. с. 337). 114
məhrum olub, şəxsi xarakterli qeyri-əmlak münasibətidir (məsələn, alimin əsər yaratması ilə əmələ gələn müəlliflik münasibəti və ya mühəndisin ixtira etməsi ilə yaranan patent münasibəti və s.) Ona qeyri-əmlak xarakterli eqli
ratmaq xüsusiyyətinə malikdir. Qeyri-əmlak xarakterli əqli mülkiyyət münasibətləri hüquq normaları ilə tən zimlənir. Bu zaman həmin münasibətlər hüquqi forma alır. Həmin forma qeyri- əmlak xarakterli əqli mülkiyyət hüquq münasibəti və ya əqli mülkiyyət hüququ adlanır. Əqli mülkiyyət hüququnun obyekti rolunda isə fiziki (maddi) obyekt çıxış et mir. Qeyri-maddi nemətlər (məsələn, əsər, ixtira və s.) onun obyektini təşkil edir.
Əqli mülkiyyət hüququ özündə həm əmlak xarakterli, həm də şəxsi qeyri- əmlak xarakterli elementləri birləşdirir’ . Mülkiyyət hüququna isə əmlak ele mentləri daxildir. Digər tərəfdən mülkiyyət hüququndan fərqli olaraq əqli mül kiyyət hüququ ərazi xarakterinə malikdir. Bu, onun əsas və başlıca xüsusiy yətlərindən biridir. Ərazi xarakteri onu ifadə edir ki, əqli mülkiyyət hüququnun obyekti olan nemətlər (əsərlər, ixtiralar, əmtəə nişanları və s.) yalnız yarandığı dövlətin ərazisi həddində tanınır və qorunur, başqa dövlətin ərazisində isə yox, yəni onların eksterritorial qüvvəsi yoxdur. Mülkiyyət hüququ isə əşyalann dövlət sərhədini keçməsindən asılı olmayaraq saxlanılır, qüvvədə olur, yəni onun eksterritorial qüvvəsi vardır. Məsələn, əşyanı özü ilə xarici ölkəyə aparan şəxs həmin əşyaya mülkiyyət hüququnu itirmir. Lakin həmin şəxsin yaratdığı əsər onun icazəsi olmadan və ona haqq verilmədən xaricdə nəşr oluna və başqa qaydada istifadə oluna bilər. Əqli mülkiyyət hüququ hüquqi anlayışdır. Hüquqi baxımdan o, iki mənada işlədilir: • obyektiv mənada • subyektiv mənada.
(əqli fəaliyyət) nəticələrinin yaradılması, onlardan istifadə olunması, habelə hüquqi cəhətdən onların qorunması ilə bağlı əmələ gələn ictimai münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarının sistemi başa düşülür. Bu mənada əqli mülkiy yət hüququ mülki hüququn tərkib hissəsi, yəni yarımsahəsi kimi çıxış
ları Mülki Məcəllədə, ayn-ayrı xüsusi qanunlarda (məsələn, müəlliflik hüququ haqqında, patent barədə və digər qanunlarda) ifadə olunmuşdur. Bundan əla və, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq konvensiyalar da (məsələn, Bern konvensiyasında, Paris konvensiyasında və s.) nəzərdə tutu lan normalar da əqli mülkiyyət hüququna daxildir. Subyektiv mənada əqli mülkiyyət hüququ dedikdə, konkret şəxsin yara dıcılıq fəaliyyətinin müəyyən nəticəsi ilə bağlı şəxsi qeyri-əmlak və ya əmlak 1 1 Иоффе О.C. Советское гражданское право Курс лекций. Часть I. Л.. 1958. с. 28; Иоффе О С Советское гражданское право. М.. 1967. 115
hüquqları başa düşülür. Bu mənada o, subyektiv mülki hüququn bir növü kimi çıxış edir və «subyektiv əqli m ülkiyyət hüququ» anlayışı ilə əhatə olunur. Subyektiv əqli mülkiyyət hüququ özündə həm şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarını (məsələn, əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququnu, ad hüququnu və s.), həm də əmlak hüquqlarını (məsələn, ixtiradan istifadəyə görə haqq almaq hüququ nu, əsərdən istifadəyə müstəsna hüququ və s.) birləşdirir. Subyektiv mənada müəlliflik hüququ (subyektiv müəlliflik hüququ), subyektiv mənada patent hü ququ (subyektiv patent hüququ) və başqaları subyektiv əqli mülkiyyət hüququ nun ayrı-ayrı növləri sayılır. Subyektiv əqli mülkiyyət hüququnun özündə birləşdirdiyi şəxsi qeyri-əmlak və əmlak hüquqları müstəsna xarakterə malikdir. Buna görə də su b ye ktiv əq li m ülkiyyət hüququ m üstəsna hüquq kateqoriyasına a iddir. Müstəsnalıq əlaməti istənilən subyektiv əqli mülkiyyət hüququna xas olan cəhətdir. Bu əlamət onun əsas və başlıca xüsusiyyətlərindən biridir. Müstəsnalıq əlaməti, yəni subyektiv əqli mülkiyyət hüququnun müstəsna hüquq sayılması onu ifadə edir ki, yalnız əqli mülkiyyət hüququna malik olan şəxslərin (əqli fəaliyyət nəticəsini yaradan şəxslərin və ya onların hüquqi va rislərinin) yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticəsindən istifa d ə etm əyə m üstəsna h ü ququ vardır. Həmin hüquq başqa hər hansı şəxsə yox, yalnız onu əldə edən şəxsə (yəni əqli mülkiyyət hüququna malik olan şəxsə) məxsusdur; yalnız bu şəxs subyektiv əqli mülkiyyət hüququnun ibarət olduğu hüquq imkanları (səla hiyyətləri) həyata keçirə, xüsusən də əqli fəaliyyət nəticələrindən istifadə edil məsi ilə bağlı hüquqi imkanı (səlahiyyəti) həyata keçirmək barədə məsələni həll edə bilər. Müstəsna hüquq konstruksiyası hər şeydən əvvəl, bir tərəfdən əqli mülkiy yət hüququna malik olan şəxsin əqli fəaliyyət nəticəsindən (məsələn, əsərdən, ixtiradan və s.) istifadə etmək məsələsində onun inhisarçılığını (yəni əsərdən, ixtiradan və s. təkbaşına istifadə etməsini) bildirir. Müstəsna hüquq konstruksi yası ikinci tərəfdən əqli mülkiyyət hüququna malik olan şəxsin əqli fəaliyyət nəticəsi barədə sərəncam vermək məsələsində onun inhisarçılığını (yəni əsər, ixtira və s. barəsində təkbaşına sərəncam verməsini) ifadə edir. Elə buradaca qeyd etməliyik ki, bu, leqal (qanuni, açıq) inh isa rçılıq d ır. Məhz müstəsna hüquq əqli mülkiyyət hüququnun sahibi olan şəxsi leqal inhisarçılıqla təmin edir. Müstəsna hüquq in h isa r hüququ dem əkdir. Bu hüquq eyni vaxtda əqli mülkiyyət hüququnun sahibi olan şəxsə səlahiyyət verir ki, o, əqli (yaradıcılıq) fəaliyyət nəticəsindən bütün digər şəxslərin istifadə etməsini və onun barəsin də sərəncam verməsini qadağan etsin. Buna görə hüquq ədəbiyyatı səhifələrində subyektiv əqli mülkiyyət hüququ nu müstəsna hüquq adlandırırlar’ . Bu, məsələyə birtərəfli və qeyri-dəqiq ya naşmadır. Ona görə ki, müstəsna hüquq kateqoriyasına təkcə subyektiv əqli mülkiyyət hüququ aid edilmir. Mülkiyyət hüququ da müstəsna hüquq sırasına ' Гражданское право. Учебник. Том 2/Пол рсд. Е Л. Суханова. М-. 1998, с. 623; Гугв А.П. Грож- дамское право. Учебник. Том 3. М., 2003, с. 173. 116
şamil edilən hüquqdur1. Bundan əlavə, subyektiv mülki hüquq kimi şəxsi qey- ri-əmlak hüquqlarının (məsələn, yaşamaq hüququ, sağlamlığın qorunması hü ququ, şərəf və ləyaqət hüququ və digər hüquqların) müstəsna hüquq kateqori yasına aid etmək üçün kifayət qədər əsaslar vardır. Deməli, müstəsna hüquq əqli mülkiyyət hüququndan daha geniş anlayışdır. Belə ki, o, özündə həm əqli mülkiyyət hüququnu, həm mülkiyyət hüququnu, həm də şəxsi qeyri-əmlak hüququnu birləşdirir. Buna görə əqli mülkiyyət hü ququnu müstəsna hüquq anlayışı ilə əhatə etmək olmaz. Bəzi xarici ölkələrin qanunvericiliyində, (məsələn, RF-in MM-nin 128-ci maddəsində), habelə beynəlxalq hüquqi sənədlərdə (məsələn, Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatını təsis edən konvensiyada) «əqli mülkiyyət (intellektu al mülkiyyət)» termini işlədilir. Hüquq ədəbiyyatı səhifələrində də həmin ter mindən istifadə olunur1 * 3. Həmin termin altında yaradıcılıq (əqli) fəaliyyətinin nə ticələrinə olan subyektiv hüquqların məcmusu nəzərdə tutulur. Bu da məsələ yə qeyri-dəqiq, qeyri-düzgün yanaşmadır. Ona görə ki, əqli mülkiyyət dedik də. yaradıcılıq (əqli) fəaliyyətin nəticələrinin yaradılması və onlardan istifadə olunması ilə bağlı yaranan ictimai münasibətlər başa düşülür. O, hüquqi anla yış deyildir. Yaradıcılıq (əqli) fəaliyyət nəticələrinə olan subyektiv hüquqların məcmusu əqli mülkiyyət hüququ (subyektiv əqli mülkiyyət hüququ) deməkdir. Əqli mülkiyyət hüququ isə hüquqi anlayışdır. ö z xarakterinə və tətbiqinə görə subyektiv əqli mülkiyyət hüququ mütləq hüquq kateqoriyasına aid edilir. Ona görə ki, əqli (yaradıcılıq) fəaliyyət nəti cəsini (məsələn, əsəri, ixtiranı və s.) yaradan şəxsə (o, səlahiyyətli şəxs sayı lır) əhatə dairəsi məlum olmayan, qeyri-məhdud saylı borclu şəxslər durur. Borclu şəxslərin üzərinə səlahiyyətli şəxsin əqli mülkiyyət hüququ pozan hər hansı hərəkətdən çəkinmək vəzifəsi (passiv vəzifə) düşür. Subyektiv əqli mül kiyyət hüququ daha sonra qeyri-əmlak hüququdur. Lakin onlar əmlak hü quqları ilə bağlıdır. Bu xüsusiyyəti ilə əqli mülkiyyət hüququ şəxsi qeyri-əmlak hüququndan (məsələn, yaşamaq hüququndan, ad hüququndan, şərəf və ləya qət hüququndan və s.) fərqlənir. Mülki hüquqda subyektiv əqli mülkiyyət hüququ şəxslərin subyektiv mülki hüquqlarından biri hesab olunur. O, subyektiv mülki hüququn müstəqil nö
Subyektiv əqli mülkiyyət hüququ ümumiləşdirilmiş anlayışdır. O, özündə sənaye-istehsal, elmi, ədəbi və bədii sahələrdə əqli (yaradıcılıq) fəaliyyət nəti cələrinə (əsərlərə, ixtiralara, elmi kəşflərə, sənaye nümunələrinə və s.) aid olan hüquqları birləşdirir. Subyektiv əqli mülkiyyət hüququna daxil olan hüquq ların dairəsi Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatını təsis edən konvensiyanın 2-ci maddəsinin 8-ci bəndi ilə müəyyən edilir4. 1 Победоносцев. Курс гражданского право. Часть I. 1896, с. 124: AllahverdiyevS.S. Azorbaycan Respublikasının mülki hüququ. Dorslik. I cild. II kitab. Bakı. 2003. s. 26. * Гражданское право. Учебник. Том I/Под рсд. Е.А.Суханова. М.. 1998, с. 726. 1 Məsələn. bax: Мэгге П.Б.. Сергеев А П. Интеллектуальная собственность, М.. 2000; Минкос
4 Konvensiyanın metni verilmişdir: MASS-mcdia vo intellektual mülkiyyət. Bakı, 1998, s. 101-115. 117
Subyektiv əqli mülkiyyət hüququnun məzmunu Subyektiv əqli Oç hüquqi imkandan (səlahiyyətdən) ibarətdir’: mülkiyyət hüququnun # davranış səlahiyyətindən; məzmunu
# tələb etmək səlahiyyətindən; • müdafiə səlahiyyətindən. Davranış səlahiyyəti səlahiyyətli şəxsin (əqli mülkiyyət hüququna malik olan şəxsin) özünün əqli (yaradıcılıq) fəaliyyət nəticələri barəsində fəal hərə kətlər etmək imkanıdır. O, özündə iki səlahiyyəti (hüquqi imkanı) birləşdirir; is tifadə səlahiyyətini; sərəncam səlahiyyətini. Bu cəhəti ilə davranış səlahiyyəti subyektiv mülkiyyət hüququnun məzmununa daxil olan davranış səlahiyyətin dən fərqlidir. Belə ki, subyektiv mülkiyyət hüququnun məzmununu təşkil edən davranış səlahiyyəti özündə həm də sahiblik səlahiyyətini birləşdirir. Subyektiv əqli mülkiyyət hüququnun məzmununa daxil olan davranış səla hiyyəti isə sahiblik səlahiyyətindən məhrumdur. Ona görə ki, sahiblik səlahiy yəti maddi nemətlərə (əşyalara) faktik yiyəlik etmək və onlar üzərində fiziki nə zarəti həyata keçirmək imkanı deməkdir. Əqli (yaradıcılıq) fəaliyyət nəticələri qeyri-maddi xarakterə malik olub, elmi-texniki ideyalardan və ədəbi-bədii ob razlardan ibarətdir. Qeyri-maddi nemətlər olan elmi-texniki ideyalara və ədəbi- bədii obrazlara fiziki cəhətdən yiyəlik və nəzarət etmək olmaz; onlara fiziki cə hətdən malik olmaq qeyri-mümkündür. Əqli mülkiyyət hüququnun başlıca xüsu siyyəti ondan ibarətdir ki, onun strukturunda (məzmununda) mülkiyyət hüququ üçün xarakterik olan səlahiyyətlərdən biri (sahiblik səlahiyyəti) yoxdur. İstifadə səlahiyyəti əqli (yaradıcılıq) fəaliyyət nəticələrindən istifadə etmək hüququdur (imkanıdır). Özü də əqli fəaliyyət nəticələrindən eyni vaxtda bir ne çə (çoxsaylı) subyekt istifadə edə bilər. Bu cəhəti ilə istifadə səlahiyyəti sub yektiv mülkiyyət hüququnun məzmununa daxil olan istifadə səlahiyyətindən fərqlənir: eyni bir əşyadan eyni vaxtda bir neçə (çoxsaylı) subyektin istifadə et məsi mümkün deyildir. İstifadə prosesində əqli fəaliyyət nəticəsi (məsələn, əsər, ixtira və s.) istehlak olunmur, fiziki cəhətdən köhnəlmir. Mülkiyyət hüqu qunun obyekti olan əşya isə istifadə prosesində istehlak olunur, köhnəlir (amortizasiya edir). Sərəncam səlahiyyəti dedikdə, əqli (yaradıcılıq) nəticələrdən istifadə hü ququnun özgəninkiləşdirilməsi (başqa şəxslərə verilməsi) imkanı (hüququ) ba şa düşülür. Özü də dərhal qeyd edirik ki, əqli (yaradıcılıq) fə a liyyə t nə ticə lə rinin özü özgəninkiləşdirilə bilməz. Əqli (yaradıcılıq) fəaliyyət nəticələrindən istifadə hüququ m ülki-h ü q u q i müqavilə əsasında (müəlliflik müqaviləsi və ya lisenziya müqaviləsi əsasın da) başqa şəxsə verilə bilər. Məsələn, müəllif əsərin nəşr edilməsi üçün nəş riyyatla müəlliflik müqaviləsi bağlayır. Başqa bir misalda mühəndis etdiyi ixtira dan istifadə hüququnu lisenziya müqaviləsi əsasında başqa şəxsə verir (mə sələn, alim yeni tip kompüter ixtira edir və onun istehsal olunub satılması üçün istehsal müəssisəsi ilə lisenziya müqaviləsi bağlayır). Bu zaman əqli fəaliyyət 1 1 Ənənəvi konsepsiyaya görə subyektiv mülki hüququn məzmunu (torkib hissəsi) göstərilən üç səla hiyyətdən ibarətdir. (Советское гражданское право. Учебник. Часть 1/Под рсд. В.Ф.Мааова,
118
nəticəsini yaradan şəxsin (məsələn, əsərin müəllifi olan şəxsin, ixtiraçının) özü ondan istifadəni davam etdirmək hüququndan məhrum olmur. Bunlardan əla və, o, analoji istifadənin üçüncü şəxslərə verilməsinə öz razılığını bildirə bilər (yəni icazə verə bilər) Belə xüsusiyyətdən əlbəttə, subyektiv mülkiyyət hüqu qunun məzmununu təşkil edən sərəncam səlahiyyəti məhrumdur. Tələb etm ək səlahiyyəti dedikdə, səlahiyyətli şəxsin (əqli mülkiyyət hüqu quna malik olan şəxsin, məsələn, əsərin müəllifinin, ixtiraçının və s.) borclu şəxslərdən müəyyən tərzdə və qaydada davranmağı tələb etmək hüququ (im kanı) başa düşülür. Səlahiyyətli şəxsin hüququ vardır ki, borclu şəxslərdən onun əqli mülkiyyət hüququnu pozmaqdan çəkinmələrini tələb etsin. Borclu şəxslər («hamı və hər kəs») əhatə dairəsi bilinməyən qeyri-məhdud saylı şəxslərdir. Səlahiyyətli şəxsin tələb etmək səlahiyyəti əqli fəaliyyət nəticəsi yarandıqda əmələ gəlir. Məsələn, müəllif əsəri yazıb qurtaran kimi onun hamıdan və hər kəsdən (borclu şəxslərdən) müəlliflik hüququnu pozan hərəkətlərdən çəkin məyi tələb etmək hüququ yaranır. M üdafiə sə la h iyyə ti dedikdə, əqli mülkiyyət hüququ pozulduqda səlahiy yətli şəxsin qanunda müəyyən edilən müdafiə üsullarına əl atmaq hüququ ba şa düşülür. Səlahiyyətli şəxsə hüquq verilir ki, əqli mülkiyyət hüququ pozul duqda (və ya onun barəsində mübahisə edildikdə) pozulmuş hüququ bərpa etmək üçün (və ya mübahisə edilən hüququ tanıtdırmaq üçün) hüquqqoruyu- cu x a ra kte rli tə d b irlə r görsün. Məsələn, müəyyən şəxs özünü əsərin müəllifi kimi qələmə verir. Bu şəxslə həqiqi müəllif arasında əsərə kimin müəlliflik hü ququnun olması barədə mübahisə yaranır. Həqiqi müəllif məhkəməyə müraci ət edir. Sübut kimi təqdim olunan əsərin əlyazması əsasında məhkəmə onun müəlliflik hüququnun tanınması barədə qərar qəbul edir. Belə halda səlahiy yətli şəxs (əsərin həqiqi müəllifi) müdafiə səlahiyyətindən istifadə etdi. Subyektiv əqli mülkiyyət hüququ əqli (yaradıcılıq) fəaliyyət nəticələrinin ya radılması və onlardan istifadə olunması ilə bağlı olaraq əmələ gələn hüquq m ü n a sib ə tlə rinin elem entidir. Onlar əmlak münasibətləri ilə bağlı olan şəxsi qeyri-əmlak hüquq münasibətləri adlanır. Həmin münasibətlər öz quruluşuna görə m ütləq hüquq m ünasibəti kateqoriyasına (növünə) aid edilir. Belə ki, bu cür hüquq münasibətlərində səlahiyyətli şəxsə əhatə dairəsi bilinməyən qeyri-məhdud saylı borclu şəxslər («hamı və hər kəs») durur. Borclu şəxslər («hamı və hər kəs») belə bir passiv vəzifə daşıyırlar: səlahiyyətli şəxsin əqli mülkiyyət hüququnu pozan hərəkətlər etməkdən çəkinmək. Yüklə 19,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|