Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs


§  12.  Müəlliflik hüququnun  müdafiəsi



Yüklə 19,08 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə22/54
tarix30.04.2020
ölçüsü19,08 Mb.
#31027
növüDərs
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   54
§  12.  Müəlliflik hüququnun  müdafiəsi

Müəlliflik hüququnun 

Əqli  т Ш к'УУэ‘  hüququnun  əsas  institutlarından 

müdafiəsi  anlayışı 

olan 

hüququnun  yerinə  yetirdiyi  funksiya­



lardan  biri  onun  müəllifin  həm  şəxsi  qeyri-əmlak 

hüquqlarını,  həm  də  əmlak  hüquqlarını  müdafiə  etməkdən  ibarətdir.  Sivil  insti­

tut kimi  müəlliflik  hüququ,  müəllifin  göstərilən  hüquqlarını  lazım  olan  səviyyədə 

hüquqi müdafiə  ilə  təmin etməlidir.  Belə  müdafiə  elmin,  ədəbiyyatın  və  incəsə- 

244


nətin  inkişafı  baxımından  vacib  rol oynayır.  Həm  şəxsi xarakterli,  həm  də  əm­

lak  xarakterli  müəlliflik  hüquqları  yalnız  müdafiə  olunduğu  hallarda,  müəllif və 

müəlliflik  hüquqlarının  digər sahibləri  üçün  real əhəmiyyət kəsb edir.

Hüququn  ayrı-ayrı  sahələri  yaradıcılıq  əsərlərini  lazımi  müdafiə  ilə təmin  et­

məklə,  onları  yaradan  müəlliflərin  necə  deyərlər,  hüquq və  mənafeləri  keşiyin­

də  durur.  Söhbət  hər  şeydən  əvvəl,  ilk  növbədə,  konstitusiya  hüququ,  cinayət 

hüququ  və  inzibati  hüquq  kimi  müstəqil  hüquq  sahələrindən  gedir.  Müəlliflik 

hüquqlarının  müdafiə edilməsində göstərilən  hüquq sahələri  böyük rol oynayır. 

Belə  hal  onu  deməyə  əsas verir  ki,  müəlliflik hüququnun  müdafiəsi  kompleks 

xarakterli  sahədir

Müəlliflik  hüququnun  müdafiə  edilməsində  konstitusiya  hüququnun  rolu 

və  əhəmiyyəti  böyükdür.  Məhz  konstitusiya  hüquq  normaları  müəllifin  hüquq- 

arının  hüquqi  müdafiəsinin  əsasını  təşkil  edir.  Konstitusiyanın  30-cu  maddəsi­

nin  2-ci  hissəsində  ifadə  olunan  belə  bir  göstərişin  müəlliflik  hüquqlarının  mü­

dafiəsi  baxımından  son  dərəcə  vacib və  prinsipial  əhəmiyyəti vardır:  müəlliflik 

hüququ  qanunla  pozulur.

Müəllifin  hüquqlarının  müdafiə  edilməsində  cinayət  hüququnun  da  rolunu 

qeyd  etmək  lazımdır.  Cinayət  hüququ  (cinayət  qanunvericiliyi)  bir sıra  hal- 

arda əsərdən  qanunsuz istifadəyə görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutur.

İnzibati  hüquq  isə  müəlliflik  hüququnun  pozulması  halına görə  inzibati  mə­

suliyyət  müəyyən  edir.  İnzibati  məsuliyyət  təqsirkar  şəxslərə  müvafiq  inzibati 

tənbeh  tədbiri tətbiq olunmasını  nəzərdə tutur.

Müəlliflik  hüququnun  müdafiə  olunmasında  əsas  və  başlıca  rol  mülki  hü­

quqa  m əxsusdur.  Mülki  hüquq  müəlliflik  hüququnun  pozulmasına  görə  mülki 

hüquq  m əsuliyyəti  nəzərdə  tutur.  Müəlliflik  huququnun  müdafiə  edilməsində 

mülki  hüquq  özünün  əsas  institutlarından  biri  olan  müəlliflik  hüququnun  necə 

deyərlər,  köməyinə  «bel  bağlayır».

Müəlliflik  hüquqlap  müəlliflik  hüquq  institutu  ilə  o  halda  müdafiə  edilir  ki, 

m üə lliflik   h ü q uq la rı  pozulm uş  olsun.  Başqa  sözlə  desək,  yalnız  müəlliflik 

hüquqları  pozulduğu  hallarda,  müəlliflik  hüququnun  müdafiəsinə  zərurət  və 

ehtiyac  yaranır.  Məhz  pozulmuş  müəlliflik  hüququnu  bərpa  etmək  üçün mülki- 

hüquqi  tədbirlərdən  istifadə olunur.

Mülki-hüquqi  tədbirlər  həm  də  o  halda  tətbiq  edilə  bilər  ki,  müəlliflik  hüqu­

qunun,  yəni  əsərin  m üəllifi  kim i  tanınmaq  hüququnun  kimə  məxsus olma­

sı  barədə  m übahisə  əmələ  gəlsin.  Belə  vəziyyət yarandıqda,  həmin tədbirlər 

müəlliflik  hüququnun  (əsərin  müəllifi  kimi  tanınmaq  hüququnun)  tanınmasına 

yönəlir.

Məhz  pozulmuş  hüquqlarının  bərpasına  və  ya  mübahisə  edilən  müəlliflik 

hüququnun  tanınmasına  yönələn  mülki-hüquqi  tədbirlərin  məcmusu  müəlliflik 

hüququnun  mülki-hüquqi  müdafiəsinin  mahiyyətini  təşkil edir.

M üə lliflik  hüququnun  m ülki-hüquqi  m üdafiəsi  dedikdə,  m üəlliflik  hü­

ququ  pozulduğu  (və  ya  m üəlliflik  hüququ  barədə  mübahisə  yarandığı) 

hallarda  onun  bərpasına  (və  ya  tanınmasına)  yönələn  mülki-hüquqi  təd­

birlərin  m əcm usu  başa  düşülür.

Bir  qayda  olaraq,  m ülki-hüquqi  müdafiənin  predmeti  qismində  müəlliflik

245


h ü q u q u   ( s u b y e k tiv   m ü ə lliflik   h ü q u q u )   ç ıx ış   e d ir.  B u n u n la   b e lə ,  b ə z ə n  

hüquq 


p o z u n tu s u   n ə tic ə s in d ə   s u b y e k tiv   m ü ə lliflik   h ü q u q u   x ita m   e d ilir .  M ə lu m   m ə s ə ­

lə d ir   ki,  b e lə   h a ld a   s u b y e k tiv   m ü ə lliflik   h ü q u q u   m ü d a f iə   p r e d m e ti  o la   b ilm ə z . 

B u n a   g ö rə   d ə  

qanunla  qorunan  mənafe 

m ü d a f iə n in   m ü s tə q il  p r e d m e ti  q is ­

m in d ə   çıxış  e d ir.  M ə s ə lə n ,  s ə r g id ə   n ü m a y iş   e td ir ilm ə k   ü ç ü n   k ir a y ə y ə   g ö t ü r ü l­

m ü ş   n a d ir   tə s v iri  s ə n ə t  ə s ə r i  ( r ə s s a m lıq   ə s ə r i)   y a n ı r   v ə   o n u n   m ö v c u d lu ğ u n a  

son  q o y u lu r.  B u   z a m a n   ə lb ə ttə ,  m ə h v   e d ilə n   s u b y e k t iv   m ü ə llif lik   h ü q u q u n u n  

m ü d a fiə s in d ə n   s ö h b ə t  g e d ə   b ilm ə z .  İs tifa d ə ç i  ( k ir a y ə ç i)   m ü ə llif in   ( r ə s s a m ı n )  

v e rd iy i  d e lik t  id d ia s ı  ə s a s ın d a   v u r u lm u ş   z ə r ə r in   ə v ə z in i  ö d ə y ir .  B e lə   h a ld a   m ü ­

d a fiə n in   p re d m e tin i  s u b y e k tiv   m ü ə lliflik   h ü q u q u   y o x ,  m ü ə llif in   q a n u n la   q o r u n a n  

m ə n a fe y i  tə ş k il  e d ir.

M ü ə llifin   (v ə   y a   m ü ə lliflik   h ü q u q la rın ın   d ig ə r   s a h ib in in )  

m üdafiə  hüququ 

va rd ır.  B u   h ü q u q d a n   is tifa d ə   e tm ə k lə   o ,  ö z   p o z u lm u ş   h ü q u q la r ın ı  b ə r p a   e d ir   v ə  

y a   m ü b a h is ə   p r e d m e ti  o la n   m ü ə lliflik   h ü q u q u n u   ta n ıtd ırır.

Müəllifin 

( v ə  


ya  m üəlliflik  hüququnun  digər  sahibinin)  m üdafiə  hüqu­

q u   d e d ik d ə ,  s u b y e k tiv   m ü ə lliflik   h ü q u q u   p o z u ld u ğ u   v ə   y a   m ü ə llif lik   h ü q u q u  

ba­

rə d ə   m ü b a h is ə   y a ra n d ığ ı  h a lla rd a   o n u n   q a n u n d a   n ə z ə r d ə   tu tu la n   m ü lk i- h ü q u ­



qi  m ü d a fiə   ü s u lla rın a   ə l  a tm a q   im k a n ı  b a ş a   d ü ş ü lü r .

Q e y d   e tm ə k   la z ım d ır  ki,  m ü d a fiə   h ü q u q u   s u b y e k t iv   m ü ə llif lik   h ü q u q u n u n  

m ə z m u n u n a   ( s tr u k tu r u n a )   d a x il  o la n   d ö r d   e le m e n td ə n ,  y ə n i  s ə la h iy y ə t d ə n  

(h ü q u q i  im k a n d a n )   b irid ir.  D ig ə r   ü ç   s ə la h iy y ə t  ( h ü q u q i  im k a n )   is ə   b u n la r d a n  

ib a rə td ir,  d a v r a n ış   s ə la h iy y ə t in d ə n ;  tə lə b   e tm ə k   s ə la h iy y ə t in d ə n ;   is tifa d ə   e t ­

m ə k   s ə la h iy y ə tin d ə n .  S u b y e k tiv   m ü ə lliflik   h ü q u q u n u n   ö z ü   is ə   q e y d   e td iy im iz  

k im i,  m ü tlə q   x a r a k te rli  m ü ə lliflik   h ü q u q   m ü n a s ib ə t in in   m ə z m u n u n a   d a x il  e d ilə n

M ü d a fiə   h ü q u q u n u n   d a ş ıy ıc ıs ı  o la n   ş ə x s ə  

m üdafiə  hüq uq u ­

nun  subyekti 

d e y ilir .  M ü d a f iə   h ü q u q u n u n   s u b y e k t i  r o lu n d a  

ilk   n ö v b ə d ə , 

əsəri  yaradan  şəxsin  -   m üəllifin  özü  çıxış 

edir. 


M ü ə llifd ə n   b a ş q a ,  m ü ə llif lik   h ü q u q la r ın ın   s a h ib i  o la n   d i­

g ə r ş ə x s lə r   d ə   m ü d a fiə   h ü q u q u n u n   s u b y e k ti  o la   b ilə r lə r . 



j

M ü ə l l if li k   h ü q u q la r ı n ı n   d ig ə r   s a h i b i   o la n   ş ə x s lə r   d e d ik d ə ,  m ü x t ə lif   h ü q u ­

qi  fa k tla r   ə s a s ın d a   s u b y e k tiv   m ü ə lliflik   h ü q u q u   ə ld ə   e d ə n   ş ə x s lə r   b a ş a   d ü ş ü ­

lü r.  S ö h b ə t  h ə r   ş e y d ə n   ə v v ə l,  v ə r ə s ə lə r d ə n   v ə   d ig ə r   h ü q u q i  v a r is lə r d ə n ,   h a b e ­

lə  n ə ş r iy y a td a n ,  te a tr d a n ,  s tu d iy a d a n   v ə   s.  g e d ir .

M ü ə llif  v ə   y a   m ü ə lliflik   h ü q u q la r ın ın   d ig ə r   s a h ib i  o la n   ş ə x s lə r   m ü d a f iə   h ü q u ­

q u n d a n   o   h a ld a   is tifa d ə   e d ə   b ilə r lə r   ki,  m ü ə lliflik   h ü q u q u   h ə r   h a n s ı  ş ə x s   t ə r ə ­

fin d ə n   p o z u lm u ş   o ls u n .  H ə m in   ş ə x s ə   m ü ə lliflik   h ü q u q u n u   p o z a n   ş ə x s   d e y ilir . 

M üəlliflik  hüququnu  pozan  şəxs 

d e d ik d ə ,  m ü ə llif lik   q a n u n v e r ic iliy in in   t ə lə b ­

lə rin ə   ə m ə l  e tm ə y ə r ə k   ə s ə r d ə n   q a n u n s u z   is tifa d ə   e d ə n   ş ə x s   b a ş a   d ü ş ü lü r . 

Ə s ə rin   n ü s x ə lə r in i  q a n u n s u z   y o lla   h a z ır la y a n   v ə   y a y a n   v ə   s.  is tə n ilə n   fiz ik i  v ə  

y a   h ü q u q i  ş ə x s   m ü ə lliflik   h ü q u q u n u   p o z a n   ş ə x s   s a y ılır.

Ə s ə rin   q a n u n s u z   y o lla ,  m ü ə llifin   ra z ılığ ı  v ə   ic a z ə s i  o lm a d a n   ç ıx a r d ılm ış   k o - 

p iy a la rı  ( s u r ə tlə r i)   m ü ə lliflik   q a n u n v e r ic iliy in d ə  

kontrafakt  nüsxələr 

(la t.  « c o n t-  

ra fa c tio   -   s a x ta k a r lıq   e tm ə »   « c o n tra   -   ə le y h in ə »   v ə   « fa c tio   -  e d ir ə m » )   a d la n ır. 

M ü ə lliflik   h ü q u q u   ilə   q o r u n a n   ə s ə r lə r d ə n   q a n u n s u z   is tifa d ə   e d ə r ə k   h ü q u q   p o ­

e le m e n td ir.

M ü d a fiə

h ü q u q u n u n

s u b y e k t i

246


zuntusu  törədən  şəxsə  pirat  («ədəbi-elmi  quldur»)  deyilir.  Piratın  əsərdən 

qanunsuz istifadəyə yönələn  əməli  isə  kontrafakt hərəkət adlanır.

M üə lliflik  hüququnun  pozulması  dedikdə,  müəlliflik  hüququ  ilə  qorunan 

əsərdən  icazəsiz  istifadə başa  düşülür1.  Onun formaları kifayət qədər müxtəlif­

dir:  icazəsiz əsərin  surətini  çıxarmaq;  icazəsiz əsəri yaymaq;  icazəsiz əsəri id­

xal  etmək;  icazəsiz  əsəri  başqa  dilə tərcümə  etmək;  törəmə  əsərdən  müəllifin 

razılığı və  icazəsi  olmadan  istifadə etmək;  plagiat (ədəbi-elmi oğruluq);  istifadə 

zamanı  müəllifin  razılığı olmadan  həm əsərin özünə,  həm  də onun adına və ya 

müəllifin adının  ifadə edilməsinə hər hansı dəyişiklik etmək;  müəllifin razılığı ol­

madan  əsər  çap  edilərkən  ona  illüstrasiyalar,  müqəddimələr,  son  sözlər,  təf­

sirlər  və  ya  hər  hansı  izahlar  əlavə  etmək;  əsəri  təhrif  etmək;  istifadə  olunan 

əsərin  müəllifinin  adını  göstərməmək və s.

Müəlliflik  hüququnun  pozulması  müəllifin  həm  şəxsi  qeyri-əmlak  hüquqları­

na,  həm  də  əmlak  (iqtisadi)  hüquqlarına  aid  ola  bilər.  Ona  görə  də  müəlliflik 

hüququnun  pozulmasının  şərti  olaraq  iki  halını fərqləndirmək  lazımdır;  müəllifin 

şəxsi  (qeyri-əmlak)  hüquqlarının  pozulması  halı;  müəllifin  əmlak  hüquqlannın 

pozulması  halı.  Belə  bölgünün  vacib  praktiki  əhəmiyyəti  vardır.  Məsələ  bura­

sındadır  ki,  hüquq  pozuntusuna  yol  verilən  zaman  istifadə  olunan  müdafiə 

usulu  məhz  həmin  hallardan asılı olaraq müəyyən edilir və seçilir.

Mülki  hüquq elmində  (doktrinasında),  habelə mülki 

qanunvericilikdə  mülki  hüquqların  iki  əsas müdafiə 

forması göstərilir1

 2.  Həmin formalara aiddir:

•   yurisdiksiya  müdafiə forması;

•   qeyri-yurisdiksiya  müdafiə forması.

Subyektiv  müəlliflik  hüququ  məhz  göstərilən  iki  formanın  köməyi  ilə  müda­

fiə olunur.  Yurisdiksiya  formasından  daha çox istifadə olunur.

Səlahiyyətli  dövlət  orqanlarının  vasitə  və  köməyi  ilə  həyata  keçirilən  müda­

fiə formasına  y u risdiksiya   form ası  deyilir.  Bu  formanın  özünün  ümumi  (məh­

kəmə) və xüsusi  (inzibati)  müdafiə  adlı  iki  növü fərqləndirilir.  Müəlliflik hüququ­

nun  müdafiə  edilməsində  əsas  və  başlıca  rol  məhkəmə  (ümumi)  müdafiə 

form asına  məxsusdur.  Müəlliflik  hüququ  sahəsində  yaranan  mübahisəli  mə­

sələlərin  demək  olar  ki.  müqayisəedilməz  dərəcədə  əksəriyyəti  məhz  məhkə­

mələrin  vasitəsilə  həll  olunur.  Məhkəmə  müdafiəsinin  əsas  vasitəsi  iddia  he­

M üəlliflik  hüququnun 

müdafiəsi zamanı 

müdafiə formaları

sab  edilir.

Xüsusi  (inzibati)  müdafiə  forması  yalnız  qanunvericilikdə  nəzərdə  tutulan 

hallarda  həyata  keçirilir  (MM-in  17-ci  maddəsinin  3-cü  bəndi).  Nə  mülki  qa­

nunvericilik,  nə də onun  tərkib  hissəsi olan  müəlliflik  qanunvericiliyi  bu  məsələ 

ilə  bağlı  olan  hər  hansı  bir  hal  müəyyən  etmir.  Başqa  sözlə  desək,  müəlliflik 

hüququnun  inzibati  (xüsusi)  qaydada  müdafiə  olunması  üçün  qanunvericilik 

indiyə  kimi  hər  hansı  hal  nəzərdə  tutmur.  Lakin  buna  baxmayaraq  müəlliflik 

hüququ  pozulmuş olan  şəxslər hüquq  pozuntusu törədənin  işlədiyi orqanın yu­

1  Глоссарии  терминов  по  авторскому  праву  и  смежным  правам  Всемирной  организации 

интеллектуальной  собственности  (В О ИС).  Женева.  1981, с.  134.



Сергеев А.П.

  Право  интеллектуальной  собственности  в  Российской  Федерации.  Учебник.  М., 

1999. с.  371-373.

247


xarı instansiya  orqanına,  yazıçılar birliyinə və digər yaradıcılıq  ittifaqına  müraci­

ət edə  bilərlər.  Özü də  müəlliflik hüququnun xüsusi  (inzibati) qaydada  müdafiə 

olunmasının  əsas vasitəsi şikayətdir.

Qeyri-yurisdiksiya  müdafiə  forması  dedikdə,  elə  bir  tədbir  başa  düşülür 

ki,  bu  zaman  şəxs  müəlliflik  hüququnu  və  qanunla  qorunan  mənafeyi  dövlət 

orqanlarının  və  digər  səlahiyyətli  orqanların  köməyindən  istifadə  etmədən 

müstəqil  surətdə,  öz  hərəkətlərinin  vasitəsi  ilə  müdafiə  edir.  Müəlliflik  hüququ 

sahəsində  qeyri-yurisdiksiya  müdafiə  formasından  istifadə  edilməsi  mümkün 

olan  məsələdir.

Bildiyimiz kimi, mülki qanunvericilikdə qeyri-yurisdiksiya  müdafiə formasının 

iki əsas növü (halı) fərqləndirilir':  özünümüdafiə;  operativ təsir tədbirləri.

M üəlliflik  hüquqlarının  özünüm üdafiəsi  dedikdə,  müəllifin  faktiki  xarak­

terli  elə  hərəkətlər etməsi  başa  düşülür ki,  bu  hərəkətlər  müəllifin  şəxsi  (qeyri- 

əmlak) və ya  əmlak  hüquqlarının  müdafiəsinə yönəlir.  Özü  də dərhal  buradaca 

qeyd edərək göstəririk  ki,  yalnız qanunla yol verilən  faktiki  hərəkətlərdən  istifa­

də  etmək  olar.  Qanunla  qadağan  edilən  özbaşına  hərəkətlər  özünümüdafiə 

əməli sayılmır.

Özünümüdafiə  zamanı  hər  hansı  formada  hüquqdan  sui-istifadə  ilə  bağlı 

olan  hərəkətə  yol  verilməməlidir.  Belə  hərəkət  əsərin  qorunması  üçün  edilsə 

də özünümüdafiə vəziyyəti yaratmır və mülki  hüquq  pozuntusu  hesab olunur.

Özünümüdafiə  hüquqi  xarakterli  yox,  faktiki  xarakterli  mühafizəedici  (qoru­

yucu)  vasitələrdən  istifadə  olunmaqla  həyata  keçirilir.  Məsələn,  əsərin  maddi 

daşıyıcılarını,  əlyazmanı  və  müəlliflik  hüququnun  digər  obyektlərini  qorumaq 

üçün qoyulan  mühafizə  siqnalı,  şifrələmə  (kodlama) qurğusu  və s.  belə  vasitə­

lərə  misal  ola  bilər.

Özünümüdafiənin xüsusilə  üç halı  müəlliflik hüququnun  müdafiəsində  istifa­

də oluna  bilər:  zəruri  müdafiə;  son  zərurət;  özünəyardım.  Əgər  müəllif müəllif­

lik  hüququnun  müdafiəsi  zamanı  zəruri  müdafiə  və  ya  son  zərurət  vəziyyətin­

də  zərər  vurarsa,  belə  hərəkət  mülki  hüquq  pozuntusu  sayılmır  və  vurulmuş 

zərərin əvəzi ödənilmir (MM-in  563-564-cü  maddələri).

Özünəyardım  özünümüdafiənin  digər  halıdır  (MM-in  656-ci  maddəsi).  Tə­

ləb  hüququnun  (tələbin)  şəxsi  səy və  güc  hesabına  təmin  edilməsi  və ya  ödə­

nilməsi  özünəyardım  adlanır2.  Müəllif  müəlliflik  hüququnun  müdafiəsi  sahəsin­

də  özünəyardım  vasitələrindən  istifadə  edə  bilər.  Əsərin  əlyazmasını  almaq, 

müəlliflik qonorarını ödəməyən  borcu  şəxsi  tutmaq və  digər özünəyardım  vasi­

tələri hesabına müəllifin öz hüquqlarını  müdafiə etməsi  mümkündür3.

Operativ  tə sir  tədbirləri  qeyri-yurisdiksiya  müdafiə  forması  kimi  müəlliflik 

hüququnun  müdafiəsində  tətbiq  edilə  bilər.  Xüsusilə  imtina  aktları  (onlar  ope­

rativ təsir tədbirinin  növüdür)  müəllifin öz hüquqlarını  müdafiə  etməsi  üçün  va-



Allahverdiyev S.S.

  Azərbaycan  Respublikasının  m ülki  hüququ.  D ə rslik.  I  kitab.  I  c ild .  Bakı,  2003,

s. 885.




Allahverdiyev S.S.

  Azərbaycan  Respublikasının  m ü lki  hüququ.  D ə rslik.  Bakı,  I  c ild ,  I  kitab,  2003,

s. 906-907.

’ Özünəyardım  vasitələri  barədə bax: 



Allahverdiyev S.S.

  Azərbaycan  Respublikasının m ü lk i hüququ. 

Dərslik.  1 cild.  I kitab.  Bakı, 2003, s.  909.

248


cib  rol  oynayır.  Göstərilən  operativ təsir tədbirinə  görə  müəllif müəlliflik müqa­

viləsi  üzrə  öz  kontragentinin  xeyrinə  müəyyən  hərəkətləri  yerinə  yetirməkdən 

imtina  edir.  Məsələn,  müəllif  müəlliflik  müqaviləsinin  icrasından  imtina  edir 

(məsələn,  müqavilə  aldatma  və  yanılma  nəticəsində  bağlandığına  görə  və s.) 

və ya  müəllif əsərə dəyişiklik və ya  əlavələr etməkdən imtina edir və s'.

Qeyd  etmək  lazımdır ki,  müəlliflik  hüququ  sferasında  istənilən  halda özünü­

müdafiə  və  operativ  təsir  tədbirlərinin  tətbiq  edilməsi  mümkündür.  Lakin  onlar 

müəlliflik  hüquq  praktikası  üçün  xarakterik  olmayıb,  müəlliflik  hüququ  ilə  mü­

dafiə obyektlərinin  spesifikliyini əks etdirmir.  Digər tərəfdən,  müəlliflik hüququ­

nun  müdafiə  edilməsi  sferasında  belə  tədbirlərin  tətbiqi  kifayət  qədər məhdud 

xarakter daşıyır.

M üəlliflik hüququnun 

mülki-hüquqi 

müdafiə üsulları

Son  zamanlar  ölkəmizdə  müəlliflik  hüququnun  po­

zulma  halları  xeyli  dərəcədə  artmışdır.  Belə  halla­

rın  əmələ  gəlməsinə  əlbəttə,  özəl  nəşriyyatların, 

KlV-lərin,  səsyazma  firmalarının  və  videozalların 

yaranması  və fəaliyyət göstərməsi  də mühüm dərəcədə təsir göstərir.  Belə və­

ziyyətdə  təkcə  müəlliflik  hüququnun  mülki-hüquqi  müdafiə  forma və vasitələri­

nə  yox,  həm  də  mülki-hüquqi  müdafiə  üsullarına  yaxından  bələd  olmaq tələb 

edilir.  Xüsusən  də  müəlliflik  hüququnun  mülki-hüquqi  müdafiə  üsullarından  is­

tifadə etməyi  bacarmaq xüsusi aktuallıq kəsb edir.

M üə lliflik   hüququnun  m ülki-hüquqi  müdafiə  üsulları  dedikdə,  elə  hü­

quqi  va sitə lə r  başa  d ü ş ü lü r  ki,  bu  vasitələrin  köməyi  ilə  pozulmuş  müəl­

liflik   hüquqları  bərpa  e d ilir  və  ya  mübahisə  olunan  m üəlliflik  hüquqları 

tanınır.

Müəlliflik  hüququnun  qorunması  sahəsində  tətbiq  olunan  mülki-hüquqi  mü­

dafiə  üsullarını  iki yerə  bölmək olar:

•   mülki-hüquqi  müdafiənin  ümumi  üsullarına;

•   mülki-hüquqi  müdafiənin xüsusi  üsullarına.

M ülki-hüquqi  m üdafiənin  ümum i  üsulları  dedikdə,  elə  üsullar  başa  dü­

şülür  ki,  onların  vasitəsi  ilə  subyektiv  mülki  hüquqlar müdafiə  olunur.  Bu  üsul­

lar  subyektiv  müəlliflik  hüququnun  müdafiəsi  zamanı  da  istifadə  oluna  bilər. 

Məsələ  burasındadır  ki,  subyektiv  müəlliflik  hüququ  öz  hüquqi  təbiətinə  görə 

subyektiv  mülki  hüququn  bir  növüdür.  Məhz  bu  səbəbdən  məhkəmə  müəlliflik 

hüququ  ilə  bağlı  mübahisələrə  baxarkən  mülki-hüquqi  müdafiənin  ümumi  üsul­

larını  tətbiq  edə  bilər.  Bu  barədə  müəlliflik  hüququna  dair  qanunda  birbaşa 

göstəriş  ifadə olunmuşdur1

 2.


Mülki-hüquqi  müdafiənin  ümumi  üsullarının  dairəsi  və  spektri  kifayət  qədər 

genişdir3.  1964-cü  il  MM-in  6-cı  maddəsi  onların  geniş,  lakin  təxmini  siyahısını 

verirdi.  Bundan  fərqli  olaraq  yeni  MM-də  belə siyahıya  rast gəlmirik.  Mülki-hü­

quqi  müdafiənin  ümumi  üsulları  indiki  MM-in  ayrı-ayrı  normalarında  nəzərdə 

tutulur.  Yeri  gəlmişkən,  qeyd  edək  ki,  RF-in  müəlliflik  hüququ  haqqında  qanu-

1 O perativ təsir tə d b irlə ri barədə bax: 



Allahverdiyev S.S.

  Azərbaycan  Respublikasının  m ü lki lıüququ, 

s. 9(3-916.

2

 « M ü ə lliflik   hüququ  və ə laqəli  hüquqlar haqqında» qanunun 45-ci maddəsi.



Allahverdiyev S.S.

  Azərbaycan  Respublikasının m ü lki  hüququ.  Dərslik.  I cild ,  I  kitab.

249


nun  49-cu  maddəsi  həmin  üsulları  sadalayaraq  onların  bir-bir  adlarını  çəkir. 

Ümumi müdafiə üsulları bunlardan  ibarətdir:

•   hüquqların tanınması;

•   hüquqların  pozulmasınadək mövcud olan vəziyyətin  bərpa  edilməsi;

•   hüquqları  pozan  hərəkətlərin  və ya  onu  pozmaq  təhlükəsi  yaradan  hərə­

kətlərin qarşısının alınması;

•   vəzifənin icrasının  natura  ilə müəyyən edilməsi;

•   hüquq münasibətlərinə xitam verilməsi və ya onların  dəyişdirilməsi;

•  hüququ  pozmuş  şəxsdən  vurduğu  zərərin  əvəzinin  alınması  (vurulmuş 

zərərin  əvəzinin ödənilməsi);

•   mənəvi zərərin  kompensasiyası və s;

•  dəbbə pulunun  (cərimə,  penya) alınması;

•   qanunda nəzərdə tutulmuş sair hallar.

Mülki-hüquqi  müdafiənin  göstərilən  ümumi  üsulları  mülki  hüquq  elmində  iki 

yerə bölünür':

•   müdafiə tədbirlərinə;

•   məsuliyyət tədbirlərinə;

Mülki-hüquqi  müdafiə tədbirləri  dedikdə,  elə  müdafiə  üsulları  başa  düşü­

lür  ki,  bu  üsullar  bir  qayda  olaraq,  təqsirdən  asılı  olmayaraq  öz  davranışı  ilə 

müəlliflik  hüququnu  pozan  istənilən  şəxsə  tətbiq  edilir  və  həmin  şəxs  üçün 

əlavə  yük  yaratmır.  Əlavə  yük  dedikdə,  öz  davranışı  ilə  müəlliflik  hüququnu 

pozan  şəxsin  müəyyən  hüquqdan  məhrum  edilməsi  və  (və  ya)  onun  üzərinə 

əlavə  vəzifə  qoyulması  başa  düşülür.  Mülki-hüquqi  müdafiə  tədbirləri  mülki- 

hüquqi məsuliyyət tədbirlərinin  malik olduğu əlamətlərdən  məhrumdur.

Mülki-hüquqi  m əsuliyyət  tədbirləri  dedikdə,  elə  müdafiə  üsulları  başa 

düşülür ki,  bu  üsullar  müəlliflik  hüququnu  pozmaqda  təqsiri  olan  şəxslərə  tət­

biq  olunur  və  onlar  üçün  əlavə  yük  yaradır.  Hüquq  pozuntusu  törədən  şəxs 

üçün  əlavə yük -  mənfi əmlak  nəticəsi yaratmaq  mülki-hüquqi  məsuliyyət təd­

birlərinin  əsas  və  başlıca  əlamətidir1

 2.  Müdafiə  tədbirləri  məhz  bu  əlamətdən 

məhrumdur.

Məsuliyyət tədbirlərinə aiddir:

•  vurulmuş zərərin  əvəzinin  ödənilməsi  (hüququ  pozmuş  şəxsdən  vurduğu 

zərərin əvəzinin  alınması);

•   mənəvi zərərin kompensasiyası;

•  dəbbə pulu (cərimə,  penya).

Mülki-hüquqi  müdafiənin  xüsusi  üsulları  dedikdə,  elə  hüquqi  vasitələr 

başa  düşülür ki,  onlar yalnız  müəlliflik  hüququnun  pozulması  hallarında  tətbiq 

edilir.  Subyektiv  mülki  hüququn  digər  növlərinin  müdafiəsində  onlardan  istifa­

də  olunmur.  Xüsusi  müdafiə  üsulları  müəlliflik  qanunvericiliyində  nəzərdə  tu­

tulmuşdur3.  Həmin üsullara aiddir.

•   müəlliflik hüququnun  pozulması nəticəsində əldə olunmuş gəlirin  tutulma-

1  Məsələn,  bax: 

Красавчиков  O.A.

  Ответственность,  меры  зашиты  и  санкции  в  советском 

гражданском  праве//Сборник ученых трудов.  Вып.  №39. Свердловск,  1975, с.  11-12.

‘  


Allahverdiyev S.S.

  Azərbaycan  Rcspubliksının m ü lki hüququ.  D ə rslik,  Bakı, 2003,1 c ild , 1  kitab.

3 « M ü ə lliflik  hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 45-ci maddəsi.

250


sı;

•   kompensasiya ödənilməsi.

Məhkəmə  müəlliflik  hüququ  ilə  əlaqədar  mübahisələrə  baxarkən  iddiaçının 

lələbi  ilə  göstərdiyimiz  üsulları  tətbiq  edə  bilər.  Həmin  üsullar  hüquq  pozuntu­

su törədən  şəxs üçün yük yaratdığına  görə müdafiə yox,  məsuliyyət tədbiri he-

Hüquqların  tanınması  müəlliflik  hüququ  sferasında  istifadə 

olunan  əsas  mülki-hüquqi  müdafiə  üsullarından  biridir.  Elə 

buradaca  dərhal  qeyd  edərək  göstəririk  ki,  bu  üsulun tətbiq 

edilməsi  müəlliflik  hüququnun  pozulması  ilə,  yəni  əsərdən 

müəllifin  razılığı  olmadan  qanunsuz istifadə məsələsi  ilə  bağlı deyildir.

Hüquqların  tanınması  üsulundan  o  halda  istifadə  edilir  ki,  əsərə  müəlliflik 

məsələsi  (müəlliflik  hüququ,  yəni  əsərin  müəllifi  kimi tanınmaq  hüququ) müba­

hisəli  və  ya  qeyri-m üəyyən  xarakter  daşısın.  Belə  ki,  əsəri  yaradan  şəxsin 

müəlliflik  hüququ,  yəni  əsərin  müəllifi  kimi tanınmaq  hüququ  başqa şəxslər tə­

rəfindən  şübhə  altına  alınır,  inkar  edilir,  mübahisə  predmetinə  çevrilir  və  sub­

yektlərin  qarşılıqlı  münasibətlərində  qeyri-müəyyənlik  əmələ  gəlir.  Belə  vəziy­

yətdə  əlbəttə,  əsərdən  normal  istifadə  mümkün  olmur və ya çətinləşir,  müəllif­

lik  hüquqları  lazımi  qaydada  həyata  keçirilmir.  Məsələn,  müəllif əsəri təxəllüslə 

(şərti  adla)  nəşr  etdirir.  Başqa  hər  hansı  şəxs  həmin  əsərə  müəllifliyin  ona 

məxsus  olmasını  iddia  edir  və  bununla  mübahisə  yaranır.  Başqa  bir  misalda 

hər  hansı  şəxs  xəbərsiz  itkin  düşmüş  müəllifin  əsərə  olan  müəllifliyini  mənim­

səyərək  özünü  əsərin  həqiqi  müəllifi  kimi  qələmə verir və  bununla  qeyri-müəy­

yənlik  yaranır.  Əsərə  müəlliflik  barədə  mübahisəni  və  qeyri-müəyyənliyi  ara­

dan qaldırmaq  üçün  müvafiq  mülki-hüquqi  müdafiə üsulundan  istifadə edilir ki, 

həmin  üsul  hüququn tanınması adlanır.

M ü ə lliflik  hüququnun  tanınması  dedikdə,  əsərə  m üəllifliyin  məhkəmə 

(iddia)  qaydasında təsdiqlənm əsi  başa  düşülür.

Məhkəmə  sübutlara  əsaslanaraq  müəlliflik  barədə  mübahisəni  həll  edir  və 

qeyri-müəyyənliyi  aradan  qaldırır.  O,  iddiaçının  əsərin  müəllifi  kimi  tanınmaq 

hüququnu  rəsmi  surətdə  təsdiq  edir,  ya  da  müəllifliyi  tanımaqdan  imtina  edir. 

Lakin  məhkəmənin  işə  baxması  üçün  maraqlı  şəxs  iddia  ilə  məhkəməyə  mü­

raciət  etməlidir.  Belə  iddiaya  m üə lliflik  hüququnun  tanınması  barədə  iddia 

deyilir.  Bu  cür  iddia  mülki  işdir  və  buna  görə  də  ona  mülki  icraat  normalarına 

əsasən  iddia  qaydasında  baxılır.

Məhkəmədə  iddiaçının  əsərə  müəllifliyi  sübut olunmalıdır.  Sübutetmə  yükü­

nü  iddiaçı  çəkir.  İstənilən  sübutetmə  vasitəsindən  istifadə  olunması  mümkün­

dür.  Söhbət  hər  şeydən  əvvəl,  yazılı  sübutlardan  (şəkillərdən,  eskizlərdən, 

məktublardan,  əsərin  əlyazmasından  və  s.),  şahid  ifadələrindən,  maddi sübut­

lardan,  video və foto çəkilişindən,  ekspert rəyindən və s.  gedir.

Müəlliflik  hüququnun tanınması  barədə  iddia  iki cür olur:  neqativ iddia;  pozi­

tiv  iddia.  Neqativ  iddiaya  görə,  məhkəmə  hər hansı  şəxsi  əsərin  müəllifi  kimi 

tanımır.  Məsələn,  hər  hansı  şəxs  uzaq ölkəyə  işləməyə  getmiş  müəllifin  əsərə 

olan  müəllifliyini  mənimsəyir,  özünü əsərin  müəllifi  kimi qələmə verir və ondan 

istifadə  edir.  Müəllif xaricdən  qayıtdıqdan  sonra əsərə  həmin  şəxsin  müəllifliyi-

sab olunur.

Müəlliflik

hüququnun

tanınması

251


ni  ta n ım a m a q   b a rə d ə   id d ia   ilə   m ə h k ə m ə y ə   m ü r a c iə t  e d ir.  M ə h k ə m ə   ö z ü n ü  

ə s ə rin   m ü ə llifi  k im i  q ə lə m ə   v e rə n   ş ə x s in   m ü ə llifliy in i  ta n ım ır.

Pozitiv  iddiaya 

g ö rə ,  m ə h k ə m ə   id d ia ç ın ı  ə s ə r in   m ü ə llif i  k im i  ta n ıy ır,  o n u n  

ə s ə rin   m ü ə llifi  k im i  ta n ın m a q   h ü q u q u n u   tə s d iq lə y ir .

Q e y d   e tm ə k   la z ım d ır ki,  m ü lk i- h ü q u q i  m ü d a fiə   ü s u lu   k im i  h ü q u q u n   ta n ın m a ­

s ın d a n   ə s ə rə   m ü ə lliflik   b a r ə d ə   m ü b a h is ə   y a r a n d ıq d a   is tifa d ə   o lu n u r .  B e lə   m ü ­

b a h is ə   y a ra n m a d ığ ı  h a lla rd a   d a   m ü ə llif  ə s ə r ə   m ü ə llif liy in i  rə s m i  s u r ə t d ə   tə s d iq  

e td irə   b ilə r.  Ə s ə rə   m ü ə llifliy i  tə s d iq   e td ir m ə k  

hüquqi  əhəmiyyətə  m alik  olan 

faktın 

m ü ə y y ə n lə ş d ir ilm ə s i  d e m ə k d ir .  B e lə   fa k t  is ə   iki  y o lla   m ü ə y y ə n   o lu n u r 1: 



m ə h k ə m ə   y o lu   ilə :  n o ta r ia t  y o lu   ilə.

Əsərə  m üəlliflik  faktının  müəyyənləşdirilməsinin  məhkəmə  yolunun

m a h iy y ə ti  o n d a n   ib a rə td ir  ki,  m ə h k ə m ə   b e lə   fa k t  b a r ə d ə   iş ə   x ü s u s i  ( q e y r i- id d ia )  

ic ra a t  q a y d a s ın d a   b a x a ra q   m a ra q lı  ş ə x s in   ə s ə rə   m ü ə lliflik   fa k tın ı  m ü ə y y ə n   e d ir.

Əsərə  m üəlliflik  faktının  m üəyyənləşdirilm əsinin  notariat  yolunun 

m a ­


h iy y ə ti  o n d a n   ib a r ə td ir   ki,  m a ra q lı  ş ə x s in   m ü ə llif lik   fa k tı  n o t a r ia t  h ə r ə k ə ti  ilə  

tə s d iq   o lu n u r.  M ə s ə lə n ,  m ü ə llif  m ü ə lliflik   fa k tın ın   t ə s d iq   o lu n m a s ı  b a r ə d ə   ə r iz ə  

y a z ır.  O n u n   ə r iz ə d ə k i  im z a s ı  n o t a r iu s   tə r ə fin d ə n   tə s d iq lə n ir .

M ü ə lliflik   h ü q u q u n u n   p o z u lm a s ı  u z a n a n  

(davam  et­

məkdə  olan,  davamlı)  xarakterə 

m a lik   o ld u q d a   g ö s ­

tə rilə n   ü s u l  x ü s u s ilə   a k tu a l  o lu r . 

Uzanan  xarakterə 

malik  olan  hüquq  pozuntusu 

d e d ik d ə ,  q a n u n a z id d  

ə m ə l  n ə t ic ə s in d ə   p o z u lm u ş   m ü ə llif lik   h ü q u q u n u n   m ö v ­

c u d lu ğ u n a   s o n   q o y u lm a m a s ı ,  m ö v c u d   o lm a q d a   d a ­

v a m   e tm ə s i  b a ş a   d ü ş ü lü r .  B e lə   h ü q u q   p o z u n tu la r ın ın   ə s a s   v ə   b a ş lıc a   x ü s u s iy ­

y ə ti  o n d a n   ib a r ə td ir   ki,  o n la r ın   d o ğ u r d u ğ u   n ə t ic ə n in   a r a d a n   q a ld ır ılm a s ı  p o z u l­

m u ş   m ü ə lliflik   h ü q u q u n u n   d a   re a l  s u r ə td ə   b ə r p a   e d ilm ə s in ə   s ə b ə b   o lu r .  S ö h ­

b ə t  p o z u lm u ş   m ü ə lliflik   h ü q u q u n u n   r e s titu s iy a s ı n d a n   g e d ir .  R e s t it u s iy a   (b ə r p a  

e tm ə k )  m ü lk i  h ü q u q u n u n   y e r in ə   y e tir d iy i  ə s a s   v ə   b a ş lıc a   fu n k s iy a la r d a n   b ir i­

d ir* 2.  D ig ə r  tə r ə fd ə n ,  m ü lk i  h ü q u q u n   v a c ib   v ə   ə s a s   p r in s ip lə r in d ə n   b ir i 

pozul­


muş  mülki  hüquqların  bərpasının  təmin  edilm əsi  p rin s ip i  adlanır3 4

O .S .lo ffe n in   h a q lı  m ö v q e y in ə   g ö r ə ,  m ü lk i  h ü a u q u n   b ü tü n   m ü h a f iz ə   ( q o r u m a )  



tə d b irlə ri  b ə r p a e tm ə   fu n k s iy a s ın ı  y e r in ə   y e t i r i r .   R e s t it u s iy a   ( b ə r p a   e t m ə )   f u n k ­

s iy a s ı  m ü ə lliflik   h ü q u q la r ın ın   m ü d a fiə   e d ilm ə s i  s fe r a s ın d a   d a   v a c ib   ro l  o y n a y ır .

R e s titu s iy a   ü s u lu n u n   k ö m ə y i  ilə   ç o x   v a x t  m ü ə llifin   y a r a t d ığ ı 

əsərin  ilkin  və­

ziyyəti 

b ə rp a   e d ilir.  M ə s ə lə n ,  ə s ə r   ç a p   e d ilə r k ə n   n ə ş r iy y a t  m ü ə llif in   ra z ılığ ı  o l­

m a d a n   ə s ə r ə   illü s tr a s iy a ,  m ü q ə d d im ə ,  s o n   s ö z ,  t ə f s ir   v ə   y a   h ə r   h a n s ı  iz a h la r  

ə la v ə   e d ir.  B u n u n la   m ü ə llifin   ə s ə r in ə   o la n   to x u n u lm a z lı q   h ü q u q u   p o z u lu r .  M ü ­

ə llif  tə lə b   e d ir   ki,  ə s ə r in   ilk in   v ə z iy y ə ti  b ə rp a   e d ils in .  Ə la v ə lə r   ə s ə r d ə n   ç ıx a rılır 

v ə   b u n u n la   m ü ə llifin   ə s ə r in ə   o la n   to x u n u lm a z lı q   h ü q u q u n u n   o n u n   p o z u lm a s ı-

Hüquqların 

pozulmasınadək 

mövcud olan 

vəziyyətin  bərpa 

edilməsi



Маыи.'пшиш II.В.

  Ангорское  право.  Учебное  пособие.  М .. 2000, с.  201-202.



Allahverdiyev S.S.

  Л/огЬаусап  Respublikasının  m ülki  hüququ.  D o rslik,  I  c ild ,  I  kila b ,  Bakı,  2003,

s. 90.


3 Yen;* orada,  s.109.



Иоффе  О С

  Ратвитис  нивилистичсскои  мысли  в  СССР.  Часть  I / /   Гражданское  право. 

Набранные труды.  М.. 2000, с.  240.

252


Müəlliflik hüquqlarını 

pozan və ya onları 

pozmaq təhlükəsi 

yaradan hərəkətlərin 

qarşısının  alınması

n a d ə k   m ö v c u d   o la n   v ə z iy y ə ti  b ə rp a   e d ilir.

G ö s tə r ilə n   ü s u l  m ü ə lliflik   h ü q u q u n u n   m ü d a fiə ­

s in d ə   is tifa d ə   o lu n a n   ə s a s   ü s u lla rd a n   b irid ir.  B u  

ü s u lu n   m ü ə lliflik   h ü q u q u   s a h ə s in d ə   tə tb iq i  q a n u n ­

d a   b ir b a ş a   n ə z ə r d ə   tu tu lm u ş d u r ’ -,  m a ra q lı  ş ə x s lə r 

m ü ə llif lik   h ü q u q la rın ı  p o z a n   v ə   y a   p o z m a q   tə h lü ­

k ə s i  y a r a d a n   h ə r ə k ə tlə r in   d a y a n d ırılm a s ın ı  (k ə s il­

m ə s in i)   t ə lə b   e d ə   b ilə r.  M a r a q lı  ş ə x s lə r   d e d ik d ə ,  m ü ə llif,  m ü ə lliflik   h ü q u q u n u n  

d ig ə r   s a h ib lə r i  ( m ə s ə lə n ,  v ə r ə s ə ) ,  s ə la h iy y ə tli  d ö v lə t  o r q a n la r ı,  h a b e lə   m ü ə llif­

lik   h ü q u q la r ın ı  k o lle k tiv   ə s a s d a   id a r ə   e d ə n   t ə ş k ila tla r   b a ş a   d ü ş ü lü r.

Y a s a q   e t m ə k   g ö s t ə r ilə n   m ü d a f iə   ü s u lu n u n   h ə y a ta   k e ç ir ilm ə s in in   ə s a s   v a s i­

tə s id ir .  B u   v a s it ə   ilə   m ü ə llif lik   h ü q u q la r ın ı  p o z a n   v ə   y a   p o z m a q   tə h lü k ə s i  y a r a ­

d a n   h ə r ə k ə t lə r   d a y a n d ır ılır ,  k ə s ilir   v ə   y a   o n la r ın   q a rş ıs ı  a lın ır.

Y a s a q   e t m ə k   d e d ik d ə ,  m ü ə llifin   b a ş q a   ş ə x s in   m ü ə y y ə n   h ə r ə k ə tlə r i  y e rin ə  

y e tir m ə s in i  q a d a ğ a n   e tm ə s i  b a ş a   d ü ş ü lü r :

•   ə s ə r d ə n   h ə r   h a n s ı  b ir   p a r ç a n ın   m ü ə y y ə n   m ə q s ə d   ü ç ü n   is tifa d ə   o lu n m a s ı­

nı  q a d a ğ a n   e tm ə k ;

•   ə s ə r in   b u r a x ılm a s ın ı  ( n ə ş r   o lu n m a s ın ı)   q a d a ğ a n   e tm ə k ;

•   ə s ə r in   s o n r a k ı  y a y ılm a s ın ı  q a d a ğ a n   e tm ə k ;

•   t ə r c ü m ə n in   is tifa d ə   o lu n m a s ın ı  q a d a ğ a n   e tm ə k ;

•   y e n id ə n   iş lə n ilm iş   ə s ə r in   is tifa d ə   o lu n m a s ın ı  q a d a ğ a n   e tm ə k   v ə   s.

G ö s tə r ilə n   ü s u l  b ir   q a y d a   o la r a q ,  m ü lk i- h ü q u q i  m ü d a f iə n in   d ig ə r   ü s u lla rı  ilə

b ir lik d ə   tə tb iq   o lu n u r .  M ə s ə lə n ,  h ə m in   ü s u ld a n   z ə r ə r in   ə v ə z in i  ö d ə m ə   ü s u lu   ilə 

b ir lik d ə   is tifa d ə   o lu n a   b ilə r .  M is a l  ç ə k ə k .  M ü ə llifin   ə s ə r in d ə n   q a n u n s u z   is tifa d ə  

o lu n u r .  B e lə   h a ld a   o ,  b ir   tə r ə fd ə n   ə s ə r d ə n   b u n d a n   s o n r a   is tifa d ə   o lu n m a s ın ı 

q a d a ğ a n   e d ir ,  y ə n i  m ü lk i- h ü q u q i  m ü d a f iə n in   g ö s t ə r ilə n   ü s u lu n u   tə tb iq   e d ir.  D i­

g ə r   tə r ə fd ə n ,  m ü ə llif   ə s ə r d ə n   q a n u n s u z   is tifa d ə   n ə t ic ə s in d ə   v u r u lm u ş   z ə rə rin  

ə v ə z in in   ö d ə n ilm ə s in i  tə lə b   e d ə   b ilə r .  B u n u n la   b e lə ,  h ə m in   m ü d a fiə   ü s u lu n d a n  

m ü s tə q il  s u r ə t d ə   is tifa d ə   o lu n m a s ı  m ü m k ü n d ü r .

G ö s t ə r ilə n   m ü d a f iə   ü s u lu   h ə m   y u r is d ik s iy a   fo r m a s ın d a ,  h ə m   d ə   q e y ri-y u ris - 

d ik s iy a   f o r m a s ın d a   tə tb iq   o lu n a   b ilə r.

G ö s tə r ilə n   m ü d a fiə   ü s u lu   r e a l  ic ra   p r in s ip i  ilə   sıx  s u ­

r ə td ə   b a ğ lıd ır.  R e a l  ic ra   p r in s ip i  m ü lk i- h ü q u q i  ö h d ə ­

lik lə r in   ic ra s ın ın   ə s a s   p r in s ip lə r in d ə n   b ir id ir 5.  B u   p rin ­

s ip ə   g ö r ə   b o r c lu   ş ə x s   ö h d ə liy i  n a tu r a d a ,  p ul  k o m ­

p e n s a s iy a s ı  ilə   ə v ə z   e tm ə d ə n   fa k tik i  o la r a q   ic ra   e tm ə li,  y ə n i  ö h d ə liy in   m ə z m u ­

n u n u   tə ş k il  e d ə n   h ə r ə k ə tlə r i  e tm ə lid ir :  ə ş y a   v e r m ə li,  iş   g ö r m ə li  v ə   y a   x id m ə t 

g ö s t ə r m ə lid ir .  V ə z if ə n in   ic r a s ın ın   n a tu r a   ilə   m ü ə y y ə n   e d ilm ə s i  k im i  m ü d a fiə  

ü s u lu n u n   d a   m a h iy y ə ti  b e lə d ir :  ö h d ə liy in   b ir   tə r ə fi  d ig ə r   tə r ə fd ə n   tə lə b   e d ə   b i­

lə r   k i,  o ,  fa k tik i  o la r a q   m ü v a f iq   ö h d ə liy in   m ə z m u n u n u   tə ş k il  e d ə n   h ə rə k ə tlə ri 

e ts in ,  m ə s ə lə n ,  ə ş y a n ı  re a l  s u r ə t d ə   v e r s in ,  iş   g ö r s ü n   v ə   y a   x id m ə t  g ö s tə rs in  

v ə   s.  B e lə   y a x ın lıq   v ə   b a ğ lılıq   a lim lə r ə   ə s a s   v e r m iş d ir   ki,  o n la r   g ö s tə rilə n   m ü - * 1

Vəzifənin  icrasının 

natura  ilə müəyyən 

edilməsi


1 « M ü ə lliflik   hüququ və  əlaqəli  hüquqlar haqqında» qanunun  44-cü maddəsi.

1 Allahverdiyev S.S.

  Azərbaycan  Respublikasının  m ü lki  hüququ.  Dərslik,  Bakı, 200.1,  I  cild,  I  kilab, 

s.  456-457.

253


d a fiə   ü s u lu n u   re a l  ic ra   ü s u lu   a d la n d ırs ın la r.

L a k in   re a l  ic ra   ü s u lu   m ü ə lliflik   h ü q u q u n u n   m ü d a fiə s i  s a h ə s in d ə   p r a k tik i  o la ­

ra q   ə h ə m iy y ə t  k ə s b   e tm ir.  G ö s te r ilə n   s a h ə d ə   o n d a n   n a d ir   h a lla rd a   is tifa d ə  

o lu n u r.  Ç ü n k i  m ü q a v ilə   ü z r ə   ə s a s   v ə z ifə lə r in   ( ə s ə r  y a r a t m a q   v ə   y a   ə s ə r d ə n   is ­

tifa d ə   e tm ə k   v ə z ifə lə r in in )   re ə i  ic ra s ın ı  t ə r ə f ə r   ( m ü ə llif  v ə   s ifa r iş ç i)   b ir - b ir in d ə n

Göstərilən  müdafiə  üsulu  zərərin  əvəzinin  ödənil­

məsi  üsulu 

a d la n ır.  Z ə r ə r in   ə v ə z in in   ö d ə n ilm ə s i  ə n  

g e n iş   y a y ılm ış   v ə   u n iv e r s a l  m ü d a f iə   ü s u lu d u r .  O ,  m ü l­

k i- h ü q u q i  m ə s u liy y ə l  tə d b ir id ir .  M ü lk i- h ü q u q i  m ə s u liy ­

y ə t  is ə   k o m p e n s a s iy a   x a r a k t e r lid ir .  B u ,  o   d e m ə k d ir   ki, 

z ə r ə rç ə k ə n   ş ə x s ə   v u r u lm u ş   z ə r ə r   k o m p e n s a s iy a   e d ilm ə lid ir .  K o m p e n s a s iy a ­

nın  ə s a s   fo rm a s ı  is ə   m ü ə lliflik   h ü q u q u n u   p o z m u ş   ş ə x s d ə n   v u r d u ğ u   z ə r ə r in  

ə v ə z in in   a lın m a s ı,  y ə n i  z ə r ə r in   ə v ə z in in   ö d ə n ilm ə s i  h e s a b   e d ilir .  M ü ə llif in   h ü ­

q u q la rın ı  p o z a n   ş ə x s lə r   v u r d u q la r ı  z ə r ə r in   ə v ə z in i  ö d ə m ə lid ir lə r .

Z ə r ə r in   ə v ə z in i  ö d ə m ə   ü s u lu n d a n   o   h a ld a   is tifa d ə   o lu n u r  k i,  ə m la k   ( iq t is a d i)  

x a ra k te ri!  m ü ə lliflik   h ü q u q la rı  p o z u ls u n   v ə   b u n u n   n ə t ic ə s in d ə   m ü ə llif ə   ə m la k  

(m a d d i)  z ə r ə r i  v u r u ls u n ,  o n u n   e rn la k   m ə n a f e y in ə   t o x u n u ls u n .

B u n u n la   b e lə ,  m ü ə llifin   ş ə x s i  q e y r i- ə m la k   h ü q u q la r ın a   t o x u n u lm a s ı  o n a   ə m ­

la k   z ə r ə r i  v u r u lm a s ın a   s ə b ə b   o la   b ilə r.  B e lə   h a ld a   d ə y m iş   z ə r ə r   ş ə x s i  q e y r i-  

ə m la k   m ü ə lliflik   h ü q u q la r ın ın   p o z u lm a s ı  ilə   b a ğ lı  o lu r .  M ə s ə lə n ,  h ə r   h a n s ı  b ir 

ş ə x s   ö z g ə s in in   ə s ə r in i  ö z   a d ı  ilə   n ə ş r   e td ir ir .  A m m a   ə m la k   ( iq t is a d i)   x a r a k t e r li 

m ü ə lliflik   h ü q u q la rın ın   p o z u lm a s ı  m ü ə llifin   ş ə x s i  q e y r i- ə m la k   h ü q u q la r ın a   t o ­

x u n m a q la   b a ğ lı  o lm a y a   d a   b ilə r.  M ə s ə lə n ,  q a n u n   b ə z i  h a ld a   ə s ə r d ə n   m ü ə llif in  

razılığı  o lm a d a n ,  la k in   m ü ə llif  q o n o ra rı  ö d ə m ə k lə   is tifa d ə   o lu n m a s ın a   y o l  v e ­

rir 1.  B u   z a m a n   is tifa d ə ç i  q o n o r a r   ö d ə m ə k d ə n   b o y u n   q a ç ırır.  L a k in   ş ə x s i  q e y r i-  

ə m la k   h ü q u q la r ın a   to x u n u lm a q la   n ə   q ə d ə r   b a ğ lı  o ls a   d a   m ü ə llif in  

əmlak  mə­

nafelərinin  pozulması 

h ü q u q   p o z u n tu s u   tö r ə d ə n   ş ə x s i  m ü lk i  h ü q u q   m ə s u liy ­

y ə tin ə   c ə lb   e tm ə y in   m ü s tə q il  ə s a s ıd ır.

M ü ə lliflik   h ü q u q la rın ın   p o z u lm a s ı  n ə tic ə s in d ə  

m üəllifə  vurulm uş  zərərin 

əvəzi  tam  həcmdə  ödənilməlidir. 

B e lə   ki,  z ə r ə r v u r a n   ş ə x s d ə n   z ə r ə r in  

hər 


iki 

h is s ə s in in   (re a l  z ə r ə r  v ə   ə ld ə n   ç ıx m ış   fa y d a   a d lı  h is s ə lə r in )  

də 

ə v ə z i  a lın m a lıd ır.



Real  zərər 

z ə r ə r ç ə k ə n   m ü ə llifin   ə s ə r in   t ə h r if   o lu n m a s ın ın   a r a d a n   q a ld ır ıl­

m a s ın a   ç ə k d iy i  x ə r c lə r d ə ,  h a b e lə   m ü ə lliflik   h ü q u q u n u   p o z a n   ş ə x s   tə r ə fin d ə n  

m ə h v   e d ilə n   v ə   y a   z ə d ə lə n ə n   m a d d i  d a ş ıy ıc ın ı  ( ə s ə r in   m a d d i  d a ş ıy ıc ıs ın ı)   b ə r ­

p a   e tm ə k   ü ç ü n   ç ə k ilə n   x ə r c lə r d ə   ifa d ə   o lu n a   b ilə r.

Ə ld ə n  

çıxmış faydaya 

g ə ld ik d ə   is ə   q e y d   e tm ə k   la z ım d ır   k i,  z ə r ə r in   b u   h is ­

s ə s i  m ü ə lliflik   h ü q u q u   p o z u lm a s a y d ı  v ə   ə s ə r d ə n   q a n u n s u z   is tifa d ə   o lu n m a ­

s a y d ı,  m ü ə llifin   ə ld ə   e d ə   b ilə c ə y i  m ü ə llif  q o n o r a r ın d a   v ə   d ig ə r   n ö v   m ə n f ə ə t d ə  

( g ə lird ə )  ifa d ə   o lu n a   b ilə r.

Q e y d   e tm ə k   la z ım d ır  ki,  m ü ə lliflik   h ü q u q u n u   p o z a n   ş ə x s d ə n   v u r d u ğ u   z ə r ə ­

rin   ə v ə z i  b ir  q a y d a   o la r a q , 

pul  formasında 

a lın ır.  B a ş q a   s ö z lə ,  d e s ə k ,  m ü ə llif­

lik  h ü q u q la rın ın   p o z u lm a s ı  n ə t ic ə s in d ə   v u r u lm u ş   z ə r ə r in   ə v ə z i  p u lla   k o m p e n ­

tə lə b   e d ə   b ilm ə z lə r.

H ü q u q u   p o z m u ş  

ş ə x s d a ıı  v u r d u ğ u  

z ə r ə r in   ə v ə z in in  

a lın m a s ı

'  « M ü ə lliflik  hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun  17-ci maddəsinin  3*cü bəndi.

254


sasiya  edilir.  Bəzi ölkələrin,  məsələn,  Rusiya  Federasiyasının müəlliflik qanun­

vericiliyinə  görə vurulmuş zərər tarn və ya  qismən əsərin  kontrafakt nüsxələri­

nin  alınması  hesabına  örtülə  bilər.  İstehsalı (hazırlanması) və ya yayılması mü­

əlliflik  hüququnun  pozulmasına  şabəb  olən  əsər  nüsxələri  kontrafakt  nüsxə­

lər  sayılır.  Əsərin  kontrafakt  nüsxələri  müəlliflik  hüququnu  pozan  şəxsin  əlin­

dən  alınır  və  müəllifə  (və  ya  müəlliflik  hüququnun  digər  sahibinə)  verilir.  Bu 

yolla  müəllifə vurulmuş zərərin  əvəzi tam və ya qismən kompensasiya edilir.

Mənəvi zərərin 

Müəlliflik  hüquqlarının  pozulması  nəticəsində  bəzən

kompensasiyası 

müəllifə  (və  ya  müəlliflik  hüququnun  digər  sahibinə) 



əmlak  (maddi)  zərəri  yox,  mənəvi  zərər  vurulur.  Belə 

halda  m ənəvi  zərərin  kompensasiyası  kimi  m üstəqil  müdafiə  üsulundan 

istifadə etməklə  müəlliflik hüququ  müdafiə olunur.

Mənəvi  zərər  dedikdə,  m üə lliflik  hüquqlarının  pozulması  nəticəsində 

m üəllifin  k e çird iyi  m ənəvi  iztirab  və  sarsıntı,  daxilən  düşdüyü  əzab-əziy­

yət  başa  düşülür.

Müəllifə  mənəvi  zərər müəlliflik  hüquqlarının  pozulması  nəticəsində vurulur. 

Belə  ki,  hər  hansı  müəlliflik  hüququ  pozulur.  Bundan  müəilif  çox  mütəəssir 

olur,  həyəcanlanır,  mənəvi  iztirab və  sarsıntı keçirir,  daxilən  əzab-əziyyətə dü­

çar  olur.  Bu  isə  onu  ifadə  edir  ki,  müəllifə  mənəvi  zərər vurulmuş,  ona  qeyri- 

maddi  (qeyri-əmlak)  xarakterli  ziyan  dəymişdir.  Mənəvi  zərər  qeyri-əmlak 

(qeyri-maddi)  zərərdir.  Elə  buradaca  dərhal  qeyd  edərək  göstəririk  ki,  ancaq 

m üə llifin   m alik  olduğu  şəxsi  qeyri-əm lak  hüquqları  (əsərin  müəllifi  kimi 

tanınm aq  hüququ,  ad  hüququ  və  s.)  pozulduqda,  ona  mənəvi zərər vuru­

la  bilər.  Hüquq  ədəbiyyatında  haqlı  olaraq  göstərilir  ki,  müəllifin  yalnız  qeyri- 

əmlak  hüquqlarının  pozulması  ona  mənəvi  zərər  vurulmasına  səbəb  olur’ . 

Məhz  şəxsi  qeyri-əmlak  xarakterli  müəlliflik  hüquqlarının  pozulması  nəticəsin­

də  vurulan  mənəvi  zərərin  əvəzi  ödənilir ki,  buna  mənəvi  zərərin  kompensasi­

yası  deyilir.  Deməli,  mənəvi  zərər  m üəllifin  şəxsi  qeyri-əmlak  hüquqları 

pozulduğu  hallarda  kom pensasiya  edilir.  Məsələn,  əgər çap edilərkən  nəş­

riyyat  müəllifin  razılığı  olmadan  ona  illüstrasiyalar  əlavə  edir.  Bundan  müəllif 

çox  mütəəssir olur,  mənəvi  iztirab və  sarsıntı  keçirir.  Belə  halda  müəllifin əsə­

rinə  olan  toxunulmazlıq  hüququ  kimi  qeyri-əmlak  hüququ  pozulur  və  bunun 

nəticəsində  ona  mənəvi  zərər  vurulur.  Müəllif  ona  vurulmuş  mənəvi  zərərin 

kompensasiyasını tələb edə bilər.

Müəllifin  əmlak  (iqtisadi)  hüquqlarının  pozulması  zamanı  isə  mənəvi  zərər 

yalnız  müəlliflik  qanunvericiliyində  birbaşa  nəzərdə  tutulduğu  hallarda  kom­

pensasiya  edilir.  Müəlliflik  qanunvericiliyində  isə belə  halın  müəyyən  edilməsi­

nə rast gəlmirik.

Əmlak  zərəri  və  mənəvi  zərərə  görə  məsuliyyət  arasında  birbaşa  (bilavasi­

tə)  asılılıq yoxdur1

 2.  Mübahisəsiz olaraq  demək olar ki,  mənəvi zərərə görə mə­

suliyyət əmlak zərərinin  mövcudluğundan  birbaşa asılı deyildir3.



Эрделевский A.M.

  Моральный  вред и  компенсация за страдания.  М .,  1997, с. 91.



Махагонова Н.В.

  Авторское право.  Учебное пособие.  М ., 2000, с. 223.

J  С борник  постановлений  Пленума  Верховного  Суда  Российской  Федерации.  1961-1996,  М., 

1997, с.  171.

255


Mənəvi  zərər  hər  hansı  bir  əmlak  (maddi)  elementindən  məhrum  olan  zə­

rərdir1.  Lakin  buna  baxmayaraq  müəllifin  şəxsi  qeyri-əmlak  hüquqlarının  po­

zulması  bir sıra  hallarda  «təmiz»  əmlak  zərərinin  vurulmasına  səbəb  ola  bilər. 

Məsələn,  istifadəçi  müəllifin  adını və  müəllifə  istinad  olunmasını  göstərmir (be­

lə  halda  müəllifin  şəxsi  qeyri-əmlak  hüquqlarından  biri  olan  ad  hüququ  pozu­

lur)  və  ya  əsərə  elmi  səhvlərə  səbəb  olan  hər hansı  dəyişiklik  edir  (belə  halda 

isə müəllifin şəxsi  qeyri-əmlak  hüquqlarından  biri  olan  əsərə toxunulmazlıq  hü­

ququ  pozulur).  Müəllif bunlardan  çox  mütəəssir olur,  mənəvi  iztirab  və  sarsıntı 

keçirir  (bununla  ona  mənəvi  zərər  vurulur),  xəstəxanaya  düşür,  işə  çıxmır, 

əmək  haqqından  məhrum  olur,  dərman  alınmasına,  həkim  müalicəsinə  xərc 

çəkir və  s.  Bununla  müəllifə  birbaşa  (bilavasitə) yox,  vasitəli  əmlak zərəri vu­

rulur ki,  həmin zərər müəllifin  şəxsi  qeyri-əmlak  hüquqlarının  pozulmasının  do­

layı nəticəsidir.  Buna görə mənəvi zərərə görə məsuliyyət həm əmlak məsuliy­

yəti  ilə birlikdə,  həm  də  müstəqil  surətdə tətbiq  edilə  bilər.

Müəllifə  mənəvi  zərər  vurulmasına  səbəb  olan  hallara  aid  etmək  olar:  əsər 

ad  göstərmədən  (adsız,  anonim)  dərc  edilməli  olduğu  halda,  onun  müəllifin 

adının  açıqlanması  ilə  dərc  edilməsi;  şərikli  əsər  nəşr  edilərkən  nəşriyyatın 

təqsiri  üzündən  şərik  müəlliflərdən  birinin  adının  göstərilməməsi;  əsər  çap 

edildikdə  nəşriyyatın  müəllifin  razılığı  olmadan  əsərə ciddi  elmi  səhvlərə  səbəb 

olan  dəyişiklik  etməsi  və  onun  təhrif  olunması;  əsər  çap  edilərkən  nəşriyyatın 

müəllifin  razılığı  olmadan  ona  müəllifin  ideya  və  mövqeyinə  zidd  olan  əlavələr 

etməsi və s.

Mənəvi  zərərin  kompensasiyasını  bir  qayda  olaraq,  müəllif tələb  edə  bilər. 

Bu,  aydın  məsələdir.  Belə  ki,  şəxsi  qeyri-əmlak  xarakterli  müəlliflik  hüquqları 

ona  məxsusdur.  Bu  hüquqlardan  birinin  pozulması  nəticəsində  vurulan  mənə­

vi  zərərin  kompensasiya  olunmasını  da  məhz  o tələb  edə  bilər.  Bununla  belə, 

müəllifin ölümündən  sonra onun vərəsələrinin  də  mənəvi  zərərin  kompensasi­

yası kimi  müdafiə  üsulundan  istifadə  etmələri  mümkündür.  Məsələ  burasında­

dır  ki,  müəllifin  vərəsələri  onun  şəxsi  qeyri-əmlak  hüquqlarının  qorunmasını 

həyata  keçirə bilərlər.

Mənəvi  zərər pul  formasında  kompensasiya  edilir.  Lakin  pul  mənəvi  zə­

rərin  əvəzinin  ödənilməsi,  restitusiya  demək deyildir.  Belə  ki,  zərərin  əvəzinin 

ödənilməsi  dedikdə,  restitusiya,  yəni  pozulmuş  hüququn  onun  pozulmasına- 

dək  mövcud  olan  vəziyyətə  gətirilməsi,  onun  bərpa  olunması  başa  düşülür. 

Pul  yalnız əmlak  zərərini  aradan  qaldıra  bilər.  Mənəvi  zərərin  əvəzi  sözün  hə­

qiqi  mənasında  ödənilmir.  Müəllifin  keçirdiyi  mənəvi  iztirab  və  sarsıntıları  necə 

satıb-almaq  olar?  Göstərilən  halda  pul  restitusiya  kim i  yox,  kompensasiya, 

mənəvi  zərərə  düşmüş  m üəllifi  təmin  etmək  vasitəsi  kim i  çıxış  edir.  Lakin 

pulu  mənəvi  zərərin  ekvivalenti  saymaq olmaz.  Məsələ  burasındadır ki,  mənə­

vi  iztirab və  sarsıntıların  pul  ekvivalenti  mövcud  deyildir.  Mənəvi  iztirab  və  sar­

sıntılar (mənəvi zərər) yalnız pulla  ifadə olunmaqla  qiymətləndirilə bilər.

Mənəvi  zərərə  görə  pul  kompensasiyasının  məbləği  məhkəmə  tərəfindən 

müəyyən  edilir.  Məhkəmə  mənəvi  zərərin  kompensasiya  məbləğini  müəyyən



Б еляцкип C .А.

  Возмещение морального (неимущественного) вреда.  M ., 2005, с.  16.

256


edərkən  aşağıdakı  halları  nəzərə  alır:  müəllifin  keçirdiyi  mənəvi  iztirab və sar­

sıntıların  həcmini;  müəlliflik  hüququnu  pozan  şəxsin  təqsirinin  dərəcəsini;  ca­

vabdehin  əmlak  (maddi)  vəziyyətini.  Mənəvi  zərərə  görə  pul  kompensasiyası­

nın  məbləği  müəlliflik  hüququnu  pozan  şəxsin  vurulm uş  əmlak  zərərinin 

əvəzinin  ödənilm əsindən  asılı  deyildir.  Belə  ki,  eyni  vaxtda  birlikdə  həm 

mənəvi  zərər kompensasiya edilə,  həm  də əmlak zərərinin əvəzi ödənilə bilər.

Bəzən  tərəflər  (yəni  müəllif və  müəlliflik  hüququnu  pozan  şəxs)  mənəvi  zə­

rərə  görə  pul  kompensasiyasının  məbləği  barədə  öz  aralarında  razılığa  gəlir­

lər.  Belə  halda  müəlliflik  hüququnu  pozan  şəxs  məsələnin  məhkəmə  qayda­

sında  həll  olunmasını  istəməyərək  pul  kompensasiyasını  müəllifə  könüllü  su­

rətdə  ödəyir.  Əlbəttə,  tərəflər  arasında  mübahisə  yarandığı  hallarda,  məsələ 

məhkəmə  qaydasında  həll  olunur.  Mənəvi zərərin  kompensasiyası  kimi müda­

fiə  üsulu  çox vaxt və əsasən  məhkəmə vasitəsi  ilə həyata  keçirilir.

Məhkəmə  mənəvi  zərərin  kompensasiyası  barədə  iddiaya  baxaraq  bəzi 

hallarda  müəlliflik  hüququnu  pozan  şəxsdən  (cavabdehdən)  rəmzi  məbləğin 

(məsələn, 

1  manatın,  100  manatın,  1000  manatın)  alınması  barədə  qərar qə­

bul  edir.  Buna  m ənəvi  zərərin  rəmzi  mənada  kompensasiyası  deyilir. Əsas 

məsələ  dövlət adından  qəbul  edilən  və elan olunan  məhkəmə  qərarında iddia­

çının  (müəllifin)  haqlı  olmasının  təsdiqlənməsi,  cavabdehin  (müəlliflik  hüququ­

nu  pozan  şəxsin)  hərəkətinə  mənəvi-etik  qiymət verilməsi  və  onun  haqsız  ol­

masının  tanınması,  habelə  açıq  məhkəmə  prosesinin  keçirilməsidir.  Əsas  mə­

sələ  cavabdehin  ədalət  mühakiməsini  həyata  keçirən  orqan  kimi  məhkəmə 

qarşısında  durması  və  müəllifin  şəxsi  qeyri-əmlak  hüquqlarını  pozan  hərəkət­

ləri  barədə  izahat verməsindən  ibarətdir.

Mənəvi  zərərin  kompensasiyasına  münasibət  birmənalı  deyildir.  Bəzən ona 

hüquq  pozuntusu  törədən  şəxsi  cəzalandırmaq  vasitəsi  kimi  baxırlar.  Digər 

halda  isə  ondan  mənəvi  zərərlə  bağlı  olaraq  dəyən  ziyanın  (itkinin)  əvəzini 

ödəmək məqsədi  ilə  müəyyən məbləğdə  pul almaq  üçün istifadə edirlər.

Hüquq  m ünasibətlərinə  xitam  verilməsi  və 

Huquq  münasibətlərinə 

ya  o n |arln  dəyişdirilm əsi  müəlliflik  hüquqları- 

xı  am  veri  məsi  və ya 

n|n  mydafiə  edilməsində  istifadə  olunan  əsas 

on arın  əyış  ırı məsi 

müdafiə  üsullarından  biridir.  Bu  üsul  xüsusən 

də  müəlliflik  müqaviləsindən  yaranan  hüquq  münasibətləri  sahəsində  daha 

geniş  tətbiq  edilir.  Göstərilən  üsulun  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  hüquq  mü­

nasibəti  xitam  edilir və  ya  dəyişdirilir və  bu  yolla  müəllif öz  hüququnu  müdafiə 

edir.  Lakin  hüquq  münasibətinin  xitam  edilməsi  və  ya  dəyişdirilməsinin  müm­

künlüyü  hökmən  birbaşa  ya  qanunda,  ya  da  müqavilədə  nəzərdə tutulm a­

lıdır.  Məsələn,  müəllif  müqaviləsində  nəzərdə  tutula  bilər  ki,  hüquq  pozuntu- 

suna  yol verildikdə tərəflərdən  birinin tələbi  ilə  müqavilə şərti dəyişdirilsin.  Mü­

vafiq  tərəf müəllifin  hüququnu  pozan  kimi,  müəllif müqavilə  şərtini  (hüquq mü­

nasibətini) dəyişdirir və  bu yolla  öz hüququnu  müdafiə edir.

Müəllif müqaviləsində  nəzərdə  tutula  bilər  ki,  hüquq  pozuntusuna  yol veril­

dikdə  (məsələn,  tərəflərdən  biri  hər hansı müqavilə şərtini  pozduqda  və s.) tə­

rəflərdən  birinin  tələbi  ilə  müəllif  müqaviləsi  vaxtından  əvvəl  xitam  edilsin. 

Əgər  istifadəçi  (o,  müəllif  müqaviləsinin  bir  tərəfidir)  müqavilə  şərtini  pozaraq

257


hüquq  pozuntusuna  yol  verərsə,  müəllif  öz  pozulmuş  hüququnu  müdafiə  et­

mək  üçün müqavilənin  ləğv olunmasını (xitam edilməsini) tələb  edə bilər.

Məsələn,  əsərin çap edilməsi  barədə  müəllif müqaviləsində  nəzərdə tutulur 

ki,  nəşriyyat  (istifadəçi)  əsər  çap  edilərkən  ona  illüstrasiyalar,  təfsirlər,  son 

sözlər və  ya  hər hansı  əlavə  edə  bilməz.  Nəşriyyat  bu  müqavilə  şərtini  pozur. 

Müəllif müqaviləni pozur

Hüquq  münasibətinin  xitam  edilməsi  və  ya  dəyişdirilməsi  bir  qayda  olaraq, 

mübahisəyə səbəb olur və  məcburi  surətdə  həyata  ke çirilm əsini tələb edir. 

Buna  görə  də  göstərilən  üsul  adətən,  yurisdiksiya  form asında  realizə  olu­

nur.  Bununla  belə,  həmin  üsul  qeyri-yurisdiksiya  formasında  da,  yəni  səlahiy­

yətli  dövlət  orqanlarına  müraciət  olunmadan  və  onların  köməyindən  istifadə 

edilmədən  müəllifin özü tərəfindən  də  həyata  keçirilə  bilər.

Dəbbə  ulu 

Dəbbə  pulu  müəlliflik  hüquqlarının  müdafiə  olunmasın-

(cərimə  Denva) 

da  'sti|:adə  ec,ilən  mülki-hüquqi  müdafiə  üsullarından  bi- 

alınması 

  * 


ridir. 

müdafiə  üsulu  əsasən  müqavilə  öhdəliyinin,  yə­

ni  müəllif  müqaviləsindən  yaranan  öhdəliyin  pozulması 

zamanı mülki-hüquqi  məsuliyyət tədbiri  kimi tətbiq  edilir.

Konkret müəllif müqaviləsində tərəflər müqavilə öhdəliyinin  icra  edilməməsi 

və ya  lazımi qaydada  icra edilməməsi  üçün dəbbə  pulu  (cərimə,  penya)  müəy­

yən  edə  bilərlər.  Məsələn,  müəllif  müqaviləsində  nəzərdə  tutulur  ki,  istifadəçi 

müəllifə ödəniləcək  qonorarı  vermədikdə  və  ya  qonorarın  verilməsini  gecikdir­

dikdə cərimə  ödəsin.

Müəllif  müqaviləsi  mülki-hüquqi  xarakterə  malikdir.  Buna  görə  də  müəllif 

müqaviləsi  üzrə  mülki  qanunvericilikdə  nəzərdə  tutulan  istənilən  məsuliyyət 

tədbirinin  tətbiq  olunması  mümkündür,  bu  şərtlə  ki,  o,  həmin  müqavilənin  xa­

rakterinə  ziddi  olmasın.  Məhz  bu  səbəbdən  tərəflər  öz  üzərlərinə  götürdükləri 

öhdəliklərin  icra  edilməməsi  və  ya  lazımi  qaydada  icra  edilməməsi  üçün  mü­

qavilədə cərimə sanksiyası  nəzərdə tutmaq  barədə  razılığa  gələ  bilərlər.

Qüvvədə  olan  müəlliflik  qanunvericiliyinə  görə 

müəlliflik  hüququnun  qorunması  sahəsində  mülki- 

hüquqi  müdafiənin  ümumi  üsullarından  başqa, 

həm  də  m ülki-hüquqi  m üdafiənin  xü su si  ü s u l­

larından  istifadə  oluna  bilər.  Müdafiənin  xüsusi 

üsulları  müəlliflik  hüququnu  pozan  şəxs  üçün  əla­

və  yük  yaradır.  Buna  görə  də  onlar  mülki-hüquqi  müdafiə  tədbiri  yox,  m ülki- 

hüquqi  məsuliyyət  tədbiridir.  Zərərin  əvəzini  ödəmə  kimi  əsas  məsuliyyət 

tədbirinə  münasibətdə  xüsusi  müdafiə  üsulları  əlavə  sanksiyalar  hesab  olu­

nur.

Müəlliflik  qanunvericiliyinin  xüsusi  müdafiə  üsulları  (əlavə  sanksiyalar)  mü- 



əyyənləşdirməsini  nə  ilə  izah  etmək  olar?  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bir  qayda 

olaraq,  sovet  dövrünün  müəlliflərindən  olan  M.V.Qordonun  haqlı  təbirincə, 

əsərdən  razılıq  olmadan,  icazəsiz  istifadə  nəticəsində  müəllifin  itirdiyi  məbləğ 

vurulmuş zərərin əvəzinin  alınması  qaydasında  ödənilməlidir’ .  Amma  praktika-

Müəlliflik hüququnun 

qorunması sahəsində 

istifadə olunan  mülki- 

hüquqi  müdafiənin 

xüsusi  üsulları

Гордон M.B.

  Советское авторское право.  M .,  1965, с.  220.

258


da  adətən,  zərərçəkən  müəllif ona vurulmuş zərərin həcmini sübut edə bilmir’ . 

Başqa  sözlə  desək,  müəlliflik  hüquqlarının  pozulması  nəticəsində  müəllifə vu­

rulmuş  zərəri  hesablamaq  obyektiv  cəhətdən  çətinlik  törədir,  zərər vurulması 

faktının özünü  sübut  etmək  heç də asan olmur.  Müəlliflik qanunvericiliyi müəl­

lifə  dəymiş  zərərin  əvəzinin  daha  asan  və  sadə  yolla  ödənilməsini  təmin  et­

mək məqsədilə  iki  xüsusi  m üdafiə üsulu  müəyyən edir.

G əlirin  tu tulm ası  xüsusi  müdafiə  üsullarından  biridir.  Bu  üsulun  mahiyyəti 

ondan  ibarətdir  ki,  m ü ə lliflik  hüququnu  pozan  şəxsdən  m üəlliflik  hüququ­

nun  pozulması  nəticəsində  əldə  edilm iş  gəlir  zərərçəkmiş  m üəllifin  xey­

rinə  alınır.

Söhbət  qanunsuz  əldə  olunan  gəlirin  tutulmasından  gedir.  Əldə  olunmuş 

gəlir isə  adi  hesablama  qaydası  ilə  müəyyən  edilir.  Bu  qaydaya görə əsərin bir 

nüsxəsinin  qiyməti  tirajın  sayına  vurulur.  Alınmış məbləğdən  nəşriyyat-mətbəə 

xərcləri  çıxılır.  Yerdə  qalan  məbləğ əldə  olunmuş gəlirdir.

Gəlirin  tutulması  zərərin  əvəzini  ödəmə  kimi  müdafiə  üsulunun  əvəzinə  isti­

fadə  olunan  mülki-hüquqi  sanksiyadır.  Buna  görə  də  göstərilən  halda  zərərin 

əvəzinin  ödənilməsi  üsulu  tətbiq edilmir.

Əlbəttə,  gəliri  tutmaq  kimi  müdafiə  üsulu  yalnız  məcburi  qaydada  həyata 

keçirilə  bilər.  Buna  görə də  həmin  üsulu  iddiaçının  (zərərçəkən  müəllifin) tələbi 

ilə  məhkəmə tətbiq  edir.

Kom pensasiya  ödənilm əsi  xüsusi  müdafiə  üsulunun  ikincisidir.  Bu  üsul 

zərərin  əvəzinin  ödənilməsi və ya gəlirin tutulması  kimi  məsuliyyət tədbirlərinin 

əvəzinə  tətbiq  edilir.  Bu,  o  deməkdir  ki,  kompensasiya  ödənilməsi  kimi  üsul­

dan  istifadə  olunarkən  nə  zərərin  əvəzi  ödənilə  bilər,  nə də əldə olunmuş gəlir 

tutula  bilər.

Göstərilən  müdafiə  üsulunun  mahiyyəti  ondan  ibarətdir ki,  m üəlliflik  hüqu­

qunu  pozan  şəxs  zərərçəkən  m üəllifə  (m üəlliflik  hüququ  pozulmuş  şəx­

sə)  şərti  m aliyyə  va h id in in   100  m islindən  50  min  m islinədək  məbləğdə 

kom pensasiya  ödəyir.  Kompensasiya  iddiaçının  (müəlliflik  hüququ  pozulmuş 

şəxsin)  tələbi  ilə  məhkəmə  qaydasında  ödənilir.  Kompensasiya  həm də  könül­

lü  qaydada  ödənilə  bilər.

Kompensasiya  ödənilməsi  müəlliflik  hüququnun  müdafiə  edilməsində  tətbiq 

edilən  ən  münasib  və  əlverişli  üsuldur.  Ona  görə  ki,  həmin  üsuldan  istifadə  za­

manı  iddiaçı  (hüququ  pozulmuş və zərərə düşmüş  müəllif)  müəlliflik hüququnun 

pozulması  nəticəsində  ona  vurulmuş  zərərin  həcmini  əsaslandırmağa  borclu 

deyildir.  O,  yalnız müəlliflik hüququnun pozulması faktını sübut etməlidir.

Nə  gəlirin  tutulması,  nə  kompensasiya  ödənilməsi  xüsusi  xarakterli  mülki- 

hüquqi  məsuliyyət  növü  hesab  edilir.  Məsələ  burasındadır  ki,  onlar  zərərin 

əvəzini  ödəmə  üsulundan  fərqlənmir.  Onların  üçü  də  eyni  məsuliyyət  tədbiri 

olub,  müəllifə  dəymiş  ziyanın  əvəzinin  müəlliflik  hüququnu  pozmuş  şəxsdən 

alınmasının  konkret  forma  və  metodlarıdır.  Bu  forma  və  metodlardan  hansının 

seçilməsi  iddiaçının  istək  və mülahizəsi ilə  bağlıdır.



Иоффе О.C.

  Советское  гражданское право.  Часть 3.  Курс лекций. Л ..  I965, с.  82.

259


Müəlliflik  hüququ  göstərilənlərdən  başqa,  digər  üsul- 

Müəlliflik 

(arla  da  müdafiə  oluna  bilər  ki,  mülki  hüquq  elmində,

hüququnun digər 

habelə  müəlliflik  hüquq  elmində  həmin  üsulların  bir 

müdafiə üsulları 

neçƏSj  göstərilmişdir.  Əsərin  nüsxələrini  (tirajı)  mü­

sadirə  etmək  müdafiə  üsullarından  biridir'.  Bir  qayda  olaraq,  əsərin  nüsxələri 

kontrafakt  nüsxələri  olduqda  müsadirə  olunur.  Tirajın  müsadirəsi  məsuliyyət 

tədbiri  olsa  da  praktiki  cəhətdən  həyata  keçirilmir.  Məsələ  burasındadır  ki,  ki­

tab  satışı  ilə  məşğul  olan  mağazalardan  və  kitabxanalardan  əsərin  nüsxələrini 

yığışdırmaq  mümkün olsa  da, onları  ayrı-ayrı alıcılardan  geri  almaq  son  dərəcə 

çətin  məsələdir.

Yeri  gəlmişkən,  qeyd  edək  ki,  tirajın  müsadirəsi  kimi  üsul  RF-in  müəlliflik 

qanunvericiliyində  nəzərdə  tutulmuşdur2.  Əsərin  nüsxələrinin  hazırlanması  və 

surətçıxarma  üçün  nəzərdə  tutulan  avadanlıq  və  materiallar  da  müsadirə  olu­

na  bilər.

Tirajın  müsadirəsi  kimi  üsuldan  bir  qayda  olaraq,  ko n tra fa ksiya 3  zamanı 

istifadə  olunur.  Özgə  əsərinin  surətini  çıxarmaq  və  yaymaq  yolu  ilə  müəlliflik 

hüququnun  pozulması  kontrafaksiyanın  mahiyyətini  təşkil  edir.  Kontrafaksiya 

hüquq  pozuntusunun  növüdür.

Kontrafaksiya  dedikdə,  müəlliflik  hüququnun  pozulmasının  elə  halı  başa 

düşülür  ki,  bu  zaman  müəllifin  razılığı  ve  icazəsi  olmadan  onun  yaratdığı  əsə­

rin  surəti çıxarılır (nüsxələri  hazırlanır)  və (və  ya) yayılır.  Əvvəllər  kontrafaksiya 

anlayışı  ilə  yalnız özgə əsərini  yenidən  çap etmək  başa düşülürdü''.

Müəlliflik  hüququnu  pozan  şəxs  kontrafaktor  adlanır.  O,  kontrafaksiyada 

təqsirli  bilinən  şəxsdir.

Motiv  kontrafaksiyanın  məcburi  əlaməti  hesab  edilmir.  Buna  görə  də  kont- 

rafaktorun  hansı  niyyətlə  əsərin  nüsxələrini  hazırlaması  və  yaymasının  hüquqi 

əhəmiyyəti yoxdur.  Əsərin  nüsxələrinin  hazırlanması  və  yayılması  kommersiya 

məqsədi ilə bağlı ola da bilər, olmaya  da.

M üəlliflik  hüququnun  pozulmasının  açıq  b ild irilm ə si  mülki-hüquqi  mü­

dafiə  üsullarından  biridir.  Bu  üsulu  müəlliflik  qanunvericiliyi  nəzərdə  tutmur. 

Həmin  üsuldan  müəlliflik  hüququnun  müdafiəsində  istifadə  olunması  hüquq 

doktrinasında əsaslandırılır5.

Göstərilən  üsul  m əsuliyyət  tədbiri  yox,  m üdafiə  tə d biri  sayılır.  Özü  də o, 

yurisdiksiya  (məhkəmə)  formasında  yox,  qeyri-yurisdiksiya  (qeyri-məhkəmə) 

formasında tətbiq edilir.

Göstərilən  üsulun  mahiyyəti  hansısa  özgə  əsərinin  qanunsuz  nəşrə  hazır­

lanması  barədə  (məsələn,  kontrafakt  nəşr  barədə  və  s.)  açıq  məlumat  veril­

məsindən  ibarətdir.  Bununla  müəlliflik  hüququnun  pozulmasının  qarşısı  alınır. 

Açıq  məlumat  bir  qayda  olaraq,  xüsusi  nəşrlərdə  verilir.  Belə  məlumat  oxucu



Малсип H.C.

  Гражданский чакон  и  права личности  «СССР.  М .,  1981,с.  196.

*  Вах:  часть 2. ст.  50 Закона об авторском  нраве  Российской  Федерации.

‘  Kontrafaksiya  «saxtakarlıq  etmə»  ınonasını  ifadə  edir  (Словарь  иностранных  слов  M .,  1982,  с.

256).

Шершсневич Г.Ф.

  Авторское право па литературные произведения.  Казань,  1891,  с.  278. 



Макагонова И.В.

  Авторское право.  Учебное пособие.  М ..  2000, с.  227.

260


auditoriyasını  özgə  əsərinin  qanunsuz  nəşrə  (kontrafaksiyaya)  hazırlanması 

b a r ə d ə  

xəbərdar edir.  Bu üsulla  müəlliflik hüququ müdafiə olunur.

Etiraz etmək  mülki-hüquqi  müdafiə üsullarından biridir.  Bu üsuldan o halda 

is tifa d ə  

edilir  ki,  müəllifə  əsassız  tələb  irəli  sürüsün.  Belə  halda  müəllif etiraz 

e tm ə k  

üsulunun  köməyinə  bel  bağlayır.  Etiraz  etmək  müəllifin  əsassız  tələbi 

y a la n a  

çıxartmaq  üçün verdiyi cavabdır.

....  ......  ... 

İddia  müddəti  barədə  qaydanın  tətbiq edilməsi  kimi

Müəlliflik huququnun 

məsə|ə  müəlliflik  hüququnun  hansı  növünün  pozul- 

3  'äSj j   ? 

masından  asılıdır.  Belə  ki,  əgər müəllifin  şəxsi  qey- 

rı-əmlak  huquqları  pozularsa,  onda  iddia  müddəti 

barədə  qayda  tə tb iq   olunm ur.  Ona  görə  ki,  şəxsi  qeyri-əmlak  hüquqlannın 

müdafiəsi  haqqında  tələblərə  iddia  müddəti  şamil  edilmir (MM-in  384-cü  mad­

dəsi).  Məsələn,  mənəvi  zərərin  kompensasiyası  barədə  tələblərə  iddia  müd­

dəti  aid  olunmur.  Məsələ  burasındadır  ki,  mənəvi  zərərin  kompensasiyası  ba­

rədə tələb  müəllifin  şəxsi  qeyri-əmlak hüquqlarının  pozulmasından yaranır.

Beləliklə,  müəllifin  şəxsi  qeyri-əmlak  hüquqlarının  pozulmasından  əmələ 

gələn  tələblərə  iddia  müddəti  aid  edilmir.  Bu  isə  o  deməkdir  ki,  müəllifin şəxsi 

qeyri-əmlak  hüquqlarının  iddia  müdafiəsi  həmin  hüquqların  pozulması anından 

nə  qədər ötməsindən  (keçməsindən) asılı olmayaraq  həyata keçirilir.

Müəllifin  əmlak (iqtisadi) hüquqlarına gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, be­

lə  hüquqların  pozulmasından  yaranan  əmlak  mübahisələrinə  ümumi  iddia 

m üddəti  şamil  o lu n u r'.  Ümumi  iddia  müddəti  isə  10  ildir (MM-in  373-cü  mad­

dəsinin  1-ci  bəndi).  Əgər mübahisə müəlliflik müqaviləsindən yaranarsa, onda 3 

illik  iddia  müddəti  tətbiq  olunur.  Belə  ki,  mülki  qanunvericilik  müqavilə  tələbləri 

üzrə 3  illik  iddia  m üddəti  müəyyən edir (MM-in 373-cü maddəsinin 2-ci bəndi).




Yüklə 19,08 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   54




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin